Chapter 4

સામાજિક પ્રક્રિયા અને સામાજિક પરિવર્તન

    👉Text Book PDF
    👉MCQ Online Exam
    👉Click Here YouTube Video
    👉MCQs Answer

સવિસ્તર જવાબો:

(1) સામાજિક વ્યવસ્થાનો અર્થ આપી તેનાં લક્ષણો સમજાવો.

➡️ સામાજિક વ્યવસ્થા એ એવી પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા સમાજમાં વિવિધ સંસ્થાઓ અને જૂથો ચોક્કસ નિયમો અનુસાર કાર્ય કરે છે.

લક્ષણો:

વ્યવસ્થિત માળખું – સમાજ નક્કી કરેલી રોચક સંસ્થાઓથી બનેલો હોય છે.

સંકલન અને સંકલિતતા – સમાજમાં વિવિધ તત્વો પરસ્પર જોડાયેલા હોય છે.

નિયમો અને ધોરણો – વ્યક્તિઓ અને જૂથો માટે ચોક્કસ નિયમો નક્કી કરવામાં આવે છે.

સતત ગતિશીલતા – સામાજિક વ્યવસ્થા સતત બદલાતા સ્વરૂપ ધરાવે છે.

સામાજિક નિયંત્રણ – નિયમો અને શિસ્ત જાળવવા માટે કાયદા અને પરંપરાઓ હોય છે.

(2) સામાજિક વ્યવસ્થાનાં પાસાઓની ચર્ચા કરો.

➡️ સામાજિક વ્યવસ્થાના મુખ્ય ચાર પાસાં:


સામાજિક દરજજાઓ – વ્યક્તિઓના વિવિધ સ્થિતિઓ (જેમ કે શિક્ષક, વિદ્યાર્થી).

સામાજિક ભૂમિકાઓ – વ્યક્તિએ તેના દરજ્જા અનુસાર વિવિધ કાર્યો કરવાના હોય છે.

સામાજિક ધોરણો – સમાજમાં સ્વીકાર્ય વર્તન માટે નક્કી કરેલા નિયમો.

સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો – નૈતિક અને સાંસ્કૃતિક ધોરણો જેમ કે પ્રામાણિકતા, મહેનત વગેરે.


ટૂંકમાં જવાબો:

(1) સામાજિક વ્યવસ્થાની વ્યાખ્યા આપો.

➡️ કોઈ પણ સમાજમાં વ્યક્તિઓ અને જૂથો વચ્ચેના સંબંધોની ચોક્કસ ગોઠવણી સામાજિક વ્યવસ્થા કહેવાય.


(2) સામાજિક રચનાતંત્રની વ્યાખ્યા આપો.

➡️ વ્યક્તિઓના દરજ્જા, ભૂમિકાઓ અને સામાજિક ધોરણો દ્વારા બનેલા સંબંધોની ગૂંથણી સામાજિક રચનાતંત્ર કહેવાય.


(3) AGIL મોડેલમાં પાર્સન્સે સામાજિક રચનાતંત્રની કેવાં ચાર કાર્યાત્મક જરૂરિયાત દર્શાવી છે?

Adaptation (અનુકૂલન) – અર્થતંત્ર દ્વારા

Goal Attainment (ધ્યેયપ્રાપ્તિ) – રાજ્યવ્યવસ્થા દ્વારા

Integration (સંકલન) – કાનૂન અને ન્યાયવ્યવસ્થા દ્વારા

Latency (જાળવણી) – કૌટુંબિક અને ધાર્મિક સંસ્થા દ્વારા


એક વાક્યમાં જવાબો:

(1) ધ્યેયપ્રાપ્તિની સમસ્યા કઈ સંસ્થા દ્વારા હલ થાય છે?

➡️ રાજ્યવ્યવસ્થા


(2) પાર્સન્સે આપેલા મોડેલને ક્યા નામથી ઓળખવામાં આવે છે?

➡️ AGIL મોડેલ


(3) ઉપજૂથની વ્યાખ્યા આપો.

➡️ મોટા સમૂહની અંદર રહેલ નાના જૂથને ઉપજૂથ કહે છે.


(4) રચનાનું કોઈ એક ઉદાહરણ આપો.

➡️ કુટુંબ એક સામાજિક રચનાનું ઉદાહરણ છે.


MCQ પ્રશ્નો (સાચો વિકલ્પ પસંદ કરો):

(1) માનવસમાજ અને શરીરરચનાની તુલના કોણે કરી છે?

✅ (ડ) હર્બર્ટ સ્પેન્સર


(2) માનવીની જરૂરિયાત આધારિત સામાજિક વ્યવસ્થાનો ખ્યાલ કોણે આપ્યો?

✅ (બ) મેલિનોવસ્કી


(3) સામાજિક ક્રિયા દ્વારા ઉદ્ભવતી પેટાવ્યવસ્થાનો ખ્યાલ કોણે આપ્યો?

✅ (ડ) ટાલ્કોટ પાર્સન્સ


(4) નીચેનામાંથી કયું જૂથ શાળાનું ઉપજૂથ નથી?

✅ (ડ) શિક્ષણ પ્રવૃત્તિ


Page 2

ટૂંકમાં જવાબો:

(1) સામાજિક ક્રિયાની વ્યાખ્યા આપો.
 ➡️ સામાજિક ક્રિયા એ એવી ક્રિયા છે જે અર્થપૂર્ણ હોય, અન્ય લોકોની હાજરીમાં થાય અને તેમના પર પ્રભાવ પાડે.

(2) પાર્સન્સે દર્શાવેલા સામાજિક ક્રિયાનાં મુખ્ય ચાર તત્ત્વો જણાવો.
 ➡️ પાર્સન્સે ચાર તત્ત્વો આપ્યા છે:

  1. સ્વ અથવા કર્તા – ક્રિયા કરનાર વ્યક્તિ

  2. ધ્યેય અથવા લક્ષ્ય – જે પ્રાપ્ત કરવા માટે ક્રિયા થાય

  3. શરતો અથવા સંજોગો – ક્રિયાને પ્રભાવિત કરતા પરિબળો

  4. સાધનો – લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરવા ઉપયોગમાં લેવાતા ઉપાયો

(3) ધ્યેય એટલે શું?
 ➡️ ધ્યેય એ ભવિષ્યની લક્ષ્યસ્થિતિ છે, જેને વ્યક્તિ તેના પ્રયત્નો દ્વારા પ્રાપ્ત કરવા ઇચ્છે છે.

(4) શરતો અથવા સંજોગો કોને કહે છે?
 ➡️ જે અવરોધો કે પરિસ્થિતિઓ વ્યક્તિની ધ્યેયપ્રાપ્તિમાં અસર કરે તેને શરતો અથવા સંજોગો કહે છે.

એક વાક્યમાં જવાબો:

(1) પાર્સન્સ અનુસાર સામાજિક ક્રિયાનું મુખ્ય તત્ત્વ કયું છે?
 ➡️ સ્વ અથવા કર્તા

(2) વ્યક્તિ ધ્યેયની પસંદગીમાં શું અસર કરે?
 ➡️ વ્યક્તિના મૂલ્યો, ધોરણો અને સામાજિક-સાંસ્કૃતિક પરિબળો

(3) સામાજિક ક્રિયામાં ‘સાધનો’ એટલે શું?
 ➡️ લક્ષ્ય હાંસલ કરવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતા સાધનો કે સ્ત્રોતો.

(4) શારીરિક શક્તિ અને ભૌગોલિક પર્યાવરણ ક્યા તત્ત્વ સાથે સંકળાયેલ છે?
 ➡️ શરતો અથવા સંજોગો

MCQ પ્રશ્નો (સાચો વિકલ્પ પસંદ કરો):

(1) પાર્સન્સ અનુસાર સામાજિક ક્રિયામાં કેટલા તત્ત્વો છે?
✅ (ક) 4

(2) ‘સ્વ’ એટલે શું?
 ✅ (ભ) ક્રિયા કરનાર વ્યક્તિ

(3) કઈ બાબત વ્યક્તિના ધ્યેય નક્કી કરવામાં પ્રભાવ પાડે છે?
 ✅ (ક) સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો

(4) નીચેની કઈ બાબત ‘શરતો’માં ન આવે?
 ✅ (ડ) મનોવૈજ્ઞાનિક સ્થિતિ


Page 3


ટૂંકમાં જવાબ:

(1) સામાજિક આંતરક્રિયાની વ્યાખ્યા આપો.

➡️ બે અથવા તેથી વધુ વ્યક્તિઓ અથવા જૂથો વચ્ચે થતી પારસ્પરિક અર્થપૂર્ણ ક્રિયાને સામાજિક આંતરક્રિયા કહે છે.


(2) સામાજિક આંતરક્રિયાના માધ્યમ કયા છે?

➡️ ભાષા, વાણી, અંગચેષ્ટા, હાવભાવ, શરીરભાષા, રેડિયો, ટીવી, સોશ્યલ મીડિયા, ફિલ્મો, વગેરે.


(3) ડેવિસ મુજબ સામાજિક આંતરક્રિયા માટે શું જરૂરી છે?

➡️ સંપર્ક અને સંવેદનાવાહક માધ્યમ.


(4) પાર્સન્સ મુજબ સામાજિક ક્રિયાનાં ચાર તત્ત્વો શું છે?

➡️ (1) સ્વ (કર્તા), (2) ધ્યેય, (3) શરતો, (4) સાધનો.


એક વાક્યમાં જવાબ:

(1) સામાજિક આંતરક્રિયા કોની વચ્ચે થાય છે?

➡️ વ્યક્તિ અને વ્યક્તિ, વ્યક્તિ અને જૂથ, જૂથ અને જૂથ વચ્ચે.


(2) સામાજિક આંતરક્રિયામાં સંચાર માટે કયું માધ્યમ હોવું જોઈએ?

➡️ આર્થપૂર્ણ અને અર્થવાહક માધ્યમ.


(3) ‘સામાજિક આંતરક્રિયા’ શબ્દની વ્યાખ્યા કોણે આપી?

➡️ સોરોકીને.


(4) ‘સંપર્ક’ સામાજિક આંતરક્રિયા માટે શા માટે જરૂરી છે?

➡️ સંપર્ક વગર પારસ્પરિક ક્રિયા થઈ શકતી નથી.


MCQ પ્રશ્નો (સાચો વિકલ્પ પસંદ કરો):

(1) ‘સામાજિક આંતરક્રિયા’ માટે કોનું ભાષ્ય છે?

✅ (ક) સોરોકીન


(2) સામાજિક આંતરક્રિયા માટે શા માટે માધ્યમ જરૂરી છે?

✅ (ભ) પરસ્પર સંચાર માટે


(3) સામાજિક આંતરક્રિયા કઈ પ્રકારની ક્રિયા છે?

✅ (ક) પારસ્પરિક અને અર્થપૂર્ણ


(4) નીચેમાંથી કયું સામાજિક આંતરક્રિયાનું ઉદાહરણ છે?

✅ (ડ) શિક્ષક અને વિદ્યાર્થી વચ્ચે ચર્ચા


Page 4

ટૂંકમાં જવાબ:

(1) સામાજિક આંતરક્રિયા શું છે?
 ➡️ જ્યારે બે કે તેથી વધુ વ્યક્તિઓ કે જૂથો સંકેતવ્યવહારના માધ્યમોથી એકબીજાના વર્તન પર અસર કરે, તેને સામાજિક આંતરક્રિયા કહે છે.

(2) સામાજિક આંતરક્રિયાના ત્રણ લક્ષણો જણાવો.
 ➡️ (1) બે કે તેથી વધુ પક્ષો, (2) માધ્યમ, (3) પારસ્પરિક અસર.

(3) માધ્યમ કયા પ્રકારના હોઈ શકે?
 ➡️ શાબ્દિક ભાષા, હાવભાવ, ચિત્રો, ટેલિવિઝન, પુસ્તકો, રેડક્રોસ નિશાન, રાષ્ટ્રધ્વજ વગેરે.

(4) સામાજિક આંતરક્રિયાનો પારસ્પરિક અસર સાથે શું સંબંધ છે?
 ➡️ આંતરક્રિયા માટે પરસ્પર અસર થવી જરૂરી છે, જે વ્યક્તિ કે જૂથના બાહ્ય અને આંતરિક વર્તન પર અસર કરે.

એક વાક્યમાં જવાબ:

(1) સામાજિક આંતરક્રિયા માટે ઓછામાં ઓછી કેટલા પક્ષો જરૂરી છે?
 ➡️ બે પક્ષ.

(2) સામાજિક આંતરક્રિયામાં કયો મુખ્ય તત્વ છે?
 ➡️ માધ્યમ.

(3) સામાજિક આંતરક્રિયાની અસર કઈ રીતે જોવા મળે?
 ➡️ બાહ્ય અને આંતરિક સ્વરૂપે.

(4) શિક્ષક-વિદ્યાર્થી વચ્ચે થતા નમસ્કારને સામાજિક આંતરક્રિયાની કઈ અસર કહેવામાં આવશે?
 ➡️ આંતરિક અસર.

MCQ પ્રશ્નો:

(1) નીચેમાંથી કયું સામાજિક આંતરક્રિયાનું લક્ષણ છે?
 ✅ (ક) બે કે તેથી વધુ પક્ષો

(2) કયું માધ્યમ સામાજિક અર્થ ધરાવતું છે?
 ✅ (ખ) રાષ્ટ્રધ્વજ

(3) સામાજિક આંતરક્રિયાનો મુખ્ય હેતુ શું છે?
 ✅ (ગ) સંપર્ક દ્વારા પરસ્પર અસર કરવી

(4) સામાજિક આંતરક્રિયામાં શાની જરૂર નથી?
 ✅ (ડ) એકપક્ષીય ક્રિયા

સામાજિક આંતરક્રિયાના પ્રકારો:

પ્રકારઉદાહરણ
સહકાર (Co-operation)રમતની ટીમના સભ્યો સાથે કામ કરે
સંઘર્ષ (Conflict)ભાષા કે ધર્મના આધારે જૂથો વચ્ચે ઝઘડો
સ્પર્ધા (Competition)શિક્ષકની ટોચની રેન્ક માટે વિદ્યાર્થીનું પ્રયત્ન

✅ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ સહકાર, સંઘર્ષ અને સ્પર્ધા પણ થાય છે.


Page 5

ટૂંકમાં જવાબ:

(1) ડેવિસે સામાજિક આંતરક્રિયાના કેટલા પ્રકારો દર્શાવ્યા છે?
 ➡️ ત્રણ: (1) સહકાર (2) સ્પર્ધા (3) સંઘર્ષ.

(2) સહકાર શું છે?
 ➡️ સહકાર એ પ્રક્રિયા છે જ્યાં સર્વસંમતિથી ધ્યેયપ્રાપ્તિ માટે લોકો મળીને કાર્ય કરે.

(3) ફેર ચાઈલ્ડના મત પ્રમાણે સહકારની વ્યાખ્યા શું છે?
 ➡️ "સહકાર એ પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા વ્યક્તિ કે જૂથ સંગઠિત થઈ પોતાના પ્રયત્નોથી સમાન ધ્યેયપ્રાપ્તિ માટે કાર્ય કરે."

(4) સહકાર શીખેલું વર્તન કેમ છે?
 ➡️ માનવીમાં સામાજિકીકરણથી સહકારની ટેવો અને વર્તનનું ઘડતર થાય છે.

એક વાક્યમાં જવાબ:

(1) માનવજીવન માટે સહકાર કેમ જરૂરી છે?
 ➡️ માનવી પોતાની દરેક જરૂરિયાત એકલો સંતોષી શકતો નથી.

(2) મૈકાઈવરે સહકારના કેટલા પ્રકાર દર્શાવ્યા છે?
 ➡️ બે: (1) પ્રત્યક્ષ સહકાર (2) પરોક્ષ સહકાર.

(3) પ્રત્યક્ષ સહકારનો ઉદાહરણ આપો.
 ➡️ મજૂરો ભેગા મળીને વજનદાર વસ્તુ ઉપાડે.

(4) પરોક્ષ સહકારનો અર્થ શું?
 ➡️ એક જ ધ્યેય માટે બે કે તેથી વધુ પક્ષો આડકતરી રીતે મદદરૂપ થાય.

MCQ પ્રશ્નો:

(1) સહકારનું કયું લક્ષણ સાચું છે?
 ✅ (ક) સમાજમાં એકબીજાની મદદ જરૂરી છે.

(2) પ્રાથમિક જૂથમાં કયો પ્રકારનો સહકાર વધુ જોવા મળે?
 ✅ (ખ) પ્રત્યક્ષ સહકાર.

(3) કોઈ રમત સાથે મળીને રમવી કઈ પ્રકારની સામાજિક ક્રિયા છે?
 ✅ (ગ) પ્રત્યક્ષ સહકાર.

(4) માનવી સહકાર શા માટે શીખે છે?
 ✅ (ડ) સામાજિકીકરણથી.

સહકારના પ્રકારો અને ઉદાહરણો:

પ્રકારઅર્થઉદાહરણ
પ્રત્યક્ષ સહકારસીધો અને સંયુક્ત પ્રયાસમજૂરો મળીને કામ કરે
પરોક્ષ સહકારઆડકતરી મદદએક જ ધ્યેય માટે અલગ-અલગ પ્રયત્નો

✅ સહકાર સમાજ માટે અનિવાર્ય છે.


Page 6

તેને પરોક્ષ સહકાર કહેવાય. આ પ્રકારના સહકારમાં જુદી-જુદી વ્યક્તિઓ જુદી-જુદી પ્રવૃત્તિ કરે છે. જેમાં પ્રવૃત્તિઓનું વિભાજન, વિશિષ્ટીકરણ થયેલું હોય. દા.ત., સાળામાં શિક્ષક ભણાવે, સેવક બેલ વગાડે, આચાર્ય વહીવટી કાર્યો સંભાળે. 

દૂરવર્તી જૂથોમાં પરોક્ષ સહકાર જોવા મળે છે. પરોક્ષ સહકાર આધુનિક ઔદ્યોગિક સમુદાયનું લક્ષણ બની જાય છે. એક પ્રકારની એકલતાનો અનુભવ કરાવે છે તો ક્યાંક અનેક માનસિક સમસ્યાઓ સર્જે છે. 

(2) સ્પર્ધા : સ્પર્ધા આંતરક્રિયાનું એવું સ્વરૂપ છે જેમાં બે કે તેથી વધુ પક્ષોનું ધ્યેય એક જ હોય છે; પરંતુ પલ (દરેક) બીજા પક્ષની પહેલાં ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. બંને પક્ષો એકબીજાને ધ્યેયપ્રાપ્તિમાંથી ભાકાત રાખીને ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરે છે. દા.ત., બોર્ડની પરીક્ષામાં પ્રથમ આવવાની સ્પર્ધા. બીજા ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો ચિત્રમાં દર્શાવ્યું છે એ મુજબ દોડની સ્પર્ધામાં સ્પર્ધકો પોતાનાં ધ્યેયને લક્ષમાં રાખી સ્પર્ધામાં ઊતરે છે. જ્યારે પ્લેયની અછત હોય કે મર્યાદિત સંખ્યા હોય અને તે મેળવનાર વ્યક્તિ કે જૂથો વધારે હોય ત્યારે સ્પર્ધા ઉદ્દભવે છે. સ્પર્ધા સંઘર્ષનું સુધારેલું સ્વરૂપ છે. સ્પર્ધા માટે નિયમ હોય છે. જો નિયમોનું ઉલ્લંઘન થાય તો પછી તે સ્પર્ધા રહેતી નથી. તે સંઘર્ષમાં પરિણમે છે. દા.ત., ચૂંટણી લડતા પક્ષના ઉમેદવારો. 

ફેર ચાઈલ્ડના મતે, “સ્પર્ધા એટલે ઓછી વસ્તુઓના ઉપયોગ કે અધિકારો માટે કરાતા પ્રયત્નો'. કા.ત., વર્લ્ડકપ મેળવવા રમતી ટીમો. 

સ્પર્ધા 

સ્પર્ધાના પ્રકાર : 

(અ) પ્રત્યક્ષ સ્પર્ધા : હરીકો મોઢામોઢનો સંપર્ક ધરાવતા હોય અને ભૌતિક રીતે નિકટ હોય તેઓ એકબીજાના હરીફથી સભાન હોય અને નિયમોથી આધીન રહી પરસ્પર એકબીજા પહેલાં ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરે તેને પ્રત્યક્ષ સ્પર્ધા કહેવાય. દા.ત., વર્ગમાં પ્રથમ નંભર લાવવા માટેની સ્પર્ધા, હોડમાં નંબર લાવવાની સ્પર્ધા, 

(બ) પરોક્ષ સ્પર્ધા : તરીકો પરસ્પરથી પરિચિત ન હોય, મોઢામોઢ સંપર્ક ધરાવતા ન હોય તેમજ પરસ્પરની હાજરીથી સભાન ન હોય છતાં એકબીજા પહેલાં ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન કરે તેને પરોક્ષ સ્પર્ધા કહેવાય. દા.ત., ભજાર-હરીફાઈ, બેન્કમાં નોકરી મેળવવા પરીક્ષા આપતા ઉમેદવારો. 

લોકો બીજા કરતાં વધુ પ્રતિષ્ઠા કે ખ્યાતિ કે દરજ્જો મેળવવા પ્રયત્ન કરે તે પરોલ સ્પર્ધાનાં ઉદારણ છે. 

સમાજશાસ્ત્ર, ધોરણ 11 


Page 7

ટૂંકમાં જવાબ:

(1) સંઘર્ષ શું છે?
 ➡️ જ્યારે બે કે તેથી વધુ પક્ષો એક જ ધ્યેય માટે પ્રયત્ન કરે અને એકબીજાને અવરોધવા અથવા નુકસાન પહોંચાડવા પ્રયત્ન કરે તેને સંઘર્ષ કહે છે.

(2) મેકાઈવર અને પેજના મતે સામાજિક સંઘર્ષની વ્યાખ્યા શું છે?
 ➡️ "જ્યારે માનવીઓ એક જ કે અછત ધરાવતાં ધ્યેયો મેળવવા એકબીજાનો મુકાબલો કરે, એકબીજાને નુકસાન કરે, ત્યારે તે સામાજિક સંઘર્ષ કહેવાય."

(3) સંઘર્ષના કેટલા પ્રકાર છે?
 ➡️ સંજોગો મુજબ સંઘર્ષના ચાર મુખ્ય પ્રકાર છે:

  1. પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ સંઘર્ષ

  2. આંશિક અને સંપૂર્ણ સંઘર્ષ

  3. વ્યક્તિગત અને જૂથ સંઘર્ષ

  4. આંતરિક અને બાહ્ય સંઘર્ષ

એક વાક્યમાં જવાબ:

(1) ચૂંટણી-સંગ્રામ કયા પ્રકારના સંઘર્ષનું ઉદાહરણ છે?
 ➡️ પ્રત્યક્ષ સંઘર્ષ.

(2) પરોક્ષ સંઘર્ષનું ઉદાહરણ આપો.
 ➡️ બે કંપનીઓ વચ્ચેનું પ્રચારયુદ્ધ.

(3) સંપૂર્ણ સંઘર્ષ ક્યારે થાય?
 ➡️ જ્યારે દરેક પક્ષ અન્ય પક્ષનો નાશ કરવા પ્રયત્ન કરે અને સંમતિ શક્ય ન હોય.

(4) આંતરિક સંઘર્ષ શું છે?
 ➡️ કોઈ જૂથના સભ્યો વચ્ચે થતો સંઘર્ષ, દા.ત., કુટુંબમાં પિતા-પુત્ર વચ્ચે વિવાદ.

MCQ પ્રશ્નો:

(1) નીચેના પૈકી કયું બાહ્ય સંઘર્ષનું ઉદાહરણ છે?
 ✅ (ક) રાષ્ટ્રો વચ્ચેનું યુદ્ધ.

(2) આંશિક સંઘર્ષનો ઉદાહરણ કયું છે?
 ✅ (ખ) મજૂરો અને માલિકો વચ્ચેનો વિવાદ.

(3) શીતયુદ્ધ કયા પ્રકારના સંઘર્ષનું ઉદાહરણ છે?
 ✅ (ગ) પરોક્ષ સંઘર્ષ.

(4) બે રાજકીય પક્ષો એકબીજાને ઉતારી પાડે તે કયા પ્રકારનો સંઘર્ષ છે?
 ✅ (ડ) પ્રત્યક્ષ સંઘર્ષ.

સંઘર્ષના પ્રકારો અને ઉદાહરણો:

પ્રકારઅર્થઉદાહરણ
પ્રત્યક્ષ સંઘર્ષસામ-સામે અવરોધ ઊભો કરવોચૂંટણી-સંગ્રામ, મારામારી
પરોક્ષ સંઘર્ષઆડકતરી રીતે અવરોધ ઊભો કરવોશીતયુદ્ધ, પ્રચારયુદ્ધ
આંશિક સંઘર્ષકરાર અથવા સંમતિ શક્યમજૂર-માલિક વિવાદ
સંપૂર્ણ સંઘર્ષનાશ કરવાનો પ્રયાસરાષ્ટ્રો વચ્ચેનું યુદ્ધ
વ્યક્તિગત સંઘર્ષબે વ્યક્તિ વચ્ચે સંઘર્ષપતિ-પત્ની વિવાદ
જૂથ સંઘર્ષબે જૂથ વચ્ચે સંઘર્ષકોમી હિંસા
આંતરિક સંઘર્ષજૂથના સભ્યો વચ્ચે સંઘર્ષપિતા-પુત્રનો વિવાદ
બાહ્ય સંઘર્ષજુદા જૂથો વચ્ચે સંઘર્ષબે દેશો વચ્ચેનું યુદ્ધ

✅ સંઘર્ષ સમાજ માટે અસ્વસ્થ પરિસ્થિતિ ઊભી કરી શકે છે, પરંતુ તે બદલાવ માટેની પ્રક્રિયા પણ છે.


Page 8

(1) સામાજિક ગતિશીલતા શું છે?
 ➡️ વ્યક્તિ અથવા જૂથનું એક સામાજિક સ્થાનમાંથી બીજા સામાજિક સ્થાનમાં પરિવર્તન એટલે સામાજિક ગતિશીલતા.

(2) સોરોકીન અને કિમ્બોલ વંગના મતે સામાજિક ગતિશીલતાની વ્યાખ્યા શું છે?
 ➡️ સોરોકીન: "વ્યક્તિ, સામાજિક વસ્તુ કે મૂલ્યનું એક સામાજિક સ્થાનમાંથી બીજા સામાજિક સ્થાનમાં સ્થળાંતર એટલે સામાજિક ગતિશીલતા."
➡️ કિમ્બોલ વંગ: "સામાજિક ગતિશીલતા એટલે વર્ગ અથવા મોભો કે પ્રતિષ્ઠાના ક્રમમાં ઉપર કે નીચે તરફની ગતિ."

(3) સામાજિક ગતિશીલતાના લક્ષણો કયા છે?
 ➡️ સામાજિક ગતિશીલતાના મુખ્ય ત્રણ લક્ષણો:

  1. સાર્વત્રિકતા - બધા જ સમાજમાં જોવા મળે છે.

  2. માત્રામાં તફાવત - બધા સમાજ અને સમયગાળામાં ગતિશીલતાનું પ્રમાણ અલગ હોય છે.

  3. દરજ્જામાં બદલાવ - વ્યક્તિ કે જૂથની સ્થિતિ ઉંચી કે નીચી થઈ શકે.

એક વાક્યમાં જવાબ:

(1) સામાજિક ગતિશીલતાના કેટલા પ્રકાર છે?
 ➡️ બે - આડી ગતિશીલતા અને ઊભી ગતિશીલતા.

(2) ઉદાહરણ આપો કે જેમાં માત્ર સ્થાન બદલાય, પણ સ્તર ન બદલાય.
 ➡️ શિક્ષક એક શાળા છોડી બીજી શાળામાં જાય.

(3) વ્યક્તિ કે જૂથની પ્રતિષ્ઠા અને આવક વધે તે કયા પ્રકારની ગતિશીલતા છે?
 ➡️ ઊભી ગતિશીલતા.

(4) IAS અધિકારીને આરોગ્ય ખાતામાંથી શિક્ષણ ખાતામાં મૂકે તે કઈ ગતિશીલતાનું ઉદાહરણ છે?
 ➡️ આડી ગતિશીલતા.

MCQ પ્રશ્નો:

(1) નીચેના પૈકી કયું ઉદાહરણ ઊભી ગતિશીલતાનું છે?
 ✅ (ક) કારકુનમાંથી પ્રાધ્યાપક બનવું.

(2) જ્ઞાતિમાં ગતિશીલતા કયા પ્રકારની ગતિશીલતાનું ઉદાહરણ છે?
 ✅ (ખ) આડી ગતિશીલતા.

(3) મધ્યયુગ અને આધુનિક યુગમાં સામાજિક ગતિશીલતામાં શું તફાવત છે?
 ✅ (ગ) મધ્યયુગમાં ઓછી અને આધુનિક યુગમાં વધુ છે.

(4) "સામાજિક ગતિશીલતા એટલે સ્થાન બદલાવ" - આ કોની વ્યાખ્યા છે?
 ✅ (ડ) સોરોકીન.

સામાજિક ગતિશીલતાના પ્રકારો અને ઉદાહરણો:

પ્રકારઅર્થઉદાહરણ
આડી ગતિશીલતાસમાન સ્તરના અન્ય સ્થાન પર પરિવર્તનશિક્ષક એક શાળા છોડી બીજી શાળામાં જાય
ઊભી ગતિશીલતાપ્રતિષ્ઠા, આવક, સત્તામાં ફેરફાર સાથે સ્થાન પરિવર્તનકારકુનમાંથી પ્રાધ્યાપક બને

✅ સામાજિક ગતિશીલતા વ્યક્તિ અને સમાજ માટે વિકાસની તક દર્શાવે છે.


Page 9

ઊભી ગતિશીલતાની દિશા મુજબ તેના બે પેટા પ્રકાર પાડવામાં આવે છે : (અ) ઊર્ધ્વગામી ઊભી ગતિશીલતા (બ) નિમ્નગામી ઊભી ગતિશીલતા. 

(અ) ઊર્ધ્વગામી ઊભી ગતિશીલતા : વ્યક્તિ કે જૂથના સ્થાન-પરિવર્તનની સાથોસાથ તેનું સ્તર પણ બદલાય અને મૂળ સ્તર કરતાં ઉપરના સ્તરમાં સ્થાન મેળવે તેવી ગતિશીલતાને ઊર્ધ્વગામી ગતિશીલતા કહેવાય. ઊર્ધ્વગામી ઊભી ગતિશીલતાનાં બે સ્વરૂપો છે : 

(I) વ્યક્તિલક્ષી ઊર્ધ્વગામી ગતિશીલતા : નિમ્ન સ્તરની કોઈ વ્યક્તિ પોતાના સ્તરથી જુદી પડી ઉચ્ચ સ્તરમાં પ્રવેશે તો તેને વ્યક્તિલક્ષી ઊર્ધ્વગામી ગતિશીલતા કહેવાય. દા.ત., પટાવાળામાંથી કલાર્ક બને. 

(II) જૂથલક્ષી ઊર્ધ્વગામી ગતિશીલતા : નિમ્ન સ્તરની વ્યક્તિઓનું કોઈ જૂથ ઉચ્ચસ્તરમાં પ્રવેશે તો તેને જૂથલક્ષી ઊર્ધ્વગામી ગતિશીલતા કહેવાય. આ પ્રકારની ગતિશીલતામાં નિમ્નસ્તરનું કોઈ સમગ્ર જૂથ નોધપાત્ર ઊંચો દરજ્જો મેળવે છે. દા.ત., વર્તમાન સમયમાં નાયક નાયિકાઓનો કરજજો. 

(બ) નિમ્નગામી ઊભી ગતિશીલતા : આ ગતિશીલતામાં ઊર્ધ્વગામી ગતિશીલતાથી વિરુદ્ધ છે. આમાં સ્થાન બદલાવની સાથોસાથ બદલાતું સ્તર પોતાના મૂળ સ્તર કરતાં નીચું જાય છે. આવી ગતિશીલતામાં વ્યક્તિ કે જૂથ મૂળ સ્તરમાંથી નીચેના સ્તરમાં સ્થળાંતર કરે છે. નિમ્નગામી ઊભી ગતિશીલતાનાં બે સ્વરૂપો છે : 

(I) વ્યક્તિલક્ષી નિમ્નગામી ગતિશીલતા : કોઈ વ્યક્તિ ઉચ્ચ સામાજિક દરજજામાંથી નિમ્ન સામાજિક દરજજામાં 

પ્રવેશે તો તેને વ્યક્તિલક્ષી નિમ્નગામી ગતિશીલતા કહે છે. આ ગતિશીલતામાં સમગ્ર જૂથનો નહિ પરંતુ વ્યક્તિનો દરજજો નિમ્ન બને છે. દા.ત., કોઈ કરોડપતિ રોડ પર આવી જાય, કોઈ ઉદ્યોગપતિ ગરીબ બની જાય. માત્ર તેનો દરજજો નિમ્ન બને છે. બધા જ ઉદ્યોગપતિઓનો નહિ. 

(II) જૂચલક્ષી નિમ્નગામી ગતિશીલતા : જયારે કોઈ જૂથ ઉચ્ચ સામાજિક દરજ્જાના સ્તરમાંથી નિમ્ન સામાજિક સ્તરમાં પ્રવેશે તેને જૂથલક્ષી નિમ્નગામી ગતિશીલતા કહેવાય. આમાં સમગ્ર જૂથનો દરજો નિમ્ન થાય છે. દા.ત., પહેલાં બ્રાહ્મણોનું જે સ્થાન કે પ્રભાવ હતો તે આજે ઘટી રહ્યો છે. 

આમ, કોઈ પણ સમાજ સામાજિક ગતિશીલતાથી મુક્ત નથી. તેમાં ઊભી કે આડી ગતિશીલતાની પ્રક્રિયા ચાલ્યા કરે છે. 

સામાજિક પરિવર્તન (Social Change) 

માનવી હમેશાં પરિવર્તન ઝંખે છે. કેવળ માનવસમાજ જ નહિ કુદરત પણ સ્થિર નથી, પરિવર્તનની પ્રક્રિયા અવિરતપણે ચાલે છે. સાતત્ય અને પરિવર્તન પ્રત્યેક સમાજનું લક્ષણ છે. પ્રત્યેક સમાજ પરિવર્તનની સતત પ્રક્રિયામાંથી પસાર થતો રહે છે. કોઈ સમાજ સંપુર્ણપણે સ્થિર રહેતો નથી. વ્યક્તિ વ્યક્તિ વચ્ચેના સંબંધો, તેમાંથી રચાતી જૂથરચના, ધ્યેયો-દરજ્જો અને ભૂમિકા, ધોરણો, મૂલ્યો જેવા સમાજના રચનાતંત્રીય ભાગોમાં થતા ફેરફારને સામાજિક પરિવર્તન કહેવાય. બદલાતા સંજોગોમાં તંત્રપ્રયાએ ટકી રહેવા માટે અનુકૂલન કરવું પડે છે. તેમાંથી પરિવર્તન ઉદ્ભવે છે. દા.ત., વર્તમાન રાજ્યવ્યવસ્થા. 

સામાજિક પરિવર્તન એક નક્કર હકીકત છે. સામાજિક પરિવર્તન સમાજ કે સમૂહજીવનની તરેહમાં બદલાવ સૂચવે છે. સામાજિક પરિવર્તન પ્રત્યેક સમાજની લાક્ષણિક્તામાં છે. છતાં પરિવર્તનની માત્રા અને સ્વરૂપમાં ભિન્નતા જોવા મળે છે. મુરૈના મતે આધુનિક સમયમાં આવેલું પરિવર્તન સૌથી ઝડપી છે. સામાજિક પરિવર્તન નવાં અર્થો અને મૂલ્યો ઊભાં કરે છે. ટૂંકમાં, સામાજિક પરિવર્તન માનવીના અનુભવ અને અહેસાસની ઘટના છે. 

સામાજિક પરિવર્તનની વ્યાખ્યા : 

ડેવિસના મતે “સામાજિક સંગઠન એટલે કે સામાજિક રચનાતંત્ર અને કાર્યમાં આવતું પરિવર્તન એટલે સામાજિક પરિવર્તન.' કા.ત., સંયુક્ત કુટુંબમાંથી વિભક્ત કુટુંબ, 

મેકાઈવર અને પેજના મતે 'સામાજિક સંબંધોના ગૂંફનમાં આવતું પરિવર્તન ” દા.ત., પતિ-પત્ની વચ્ચેના સંબંધમાં બદલાવ 

31 

સામાજિક પ્રક્રિયાઓ અને સામાજિક પરિવર્તન


Page 10

જ્હોન્સનના મતે 'સામાજિક રચનાતંત્રમાં તેમજ મૂલ્યો, માન્યતા, વલણોમાં આવતું પરિવર્તન' દા.ત., ભારતમાં બિનસાંપ્રદાયિક મુલ્યોનો ફેલાવો. 

સામાજિક પરિવર્તનનાં લક્ષણો : આપણે વ્યાખ્યાઓ જોઈ પરંતુ સામાજિક પરિવર્તનના અર્થને વધુ સ્પષ્ટ કરવા કેટલાંક લક્ષણો જોઈશું જે નીચે મુજબ છે : 

(1) સામાજિક પરિવર્તન એ સામાજિક પ્રક્રિયા છે : સામાજિક પરિવર્તન એક નિરંતર ચાલુ રહેતી પ્રક્રિયા છે. તે પ્રત્યેક સમાજનું સહજ લક્ષણ છે. સામાજિક આંતરક્રિયા તેમાંથી ઉદ્ભવતા સંબંધો, તેના પરિણામે રચાતી સામાજિક વ્યવસ્થાઓ સતત પરિવર્તનની પ્રક્રિયા અનુભવે છે. આમ, સામાજિક પરિવર્તન એક પ્રક્રિયા છે. 

(2) સામાજિક પરિવર્તન સાર્વત્રિક પ્રક્રિયા છે : પરિવર્તન પ્રત્યેક સમાજનું સહજ સ્વાભાવિક લક્ષણ છે. સામાજિક પરિવર્તન કોઈ એક ચોક્કસ સમાજ પૂરતું મર્યાદિત નથી. પ્રત્યેક સમાજમાં જોવા મળે છે. પછી તે આદિવાસી સમાજ હોય કે વિકસિત સમાજ. આમ, સામાજિક પરિવર્તન એ સાર્વત્રિક પ્રક્રિયા છે તેમ કહેવાય. દા.ત., પ્રાચીનયુગમાં તેમજ આધુનિક યુગમાં આવેલું પરિવર્તન 

(3) સામાજિક પરિવર્તન રચનાતંત્રમાં પરિવર્તન સૂચવે છે : સામાજિક પરિવર્તનની પ્રક્રિયા સામાજિક રચનાતંત્રમાં 

ફેરફાર સૂચવે છે. એટલે કે ધ્યેયો, પોરણો, દરજજા-ભૂમિકા, મૂલ્યો જેવા ભાગોમાં પરિવર્તન સૂચવે છે. દા.ત., રાજાશાહી વ્યવસ્થામાંથી ભારતની લોકશાહી વ્યવસ્થા, 

(4) સામાજિક પરિવર્તન કાર્યોમાં પરિવર્તન સૂચવે છે : સામાજિક પરિવર્તન રચનાતંત્રની જેમ કાર્યોમાં પણ પરિવર્તન સૂચવે છે. એટલે કે સમાજની વ્યવસ્થાનાં કાર્યો ભેદલાય છે. દા.ત., પહેલાં કુટુંબ સભ્યોનું મનોરંજન કરતું તે હવે ટી.વી., ફિલ્મોએ લીધું છે. રાજ્ય માત્ર નાગરિકની સલામતી જ નહિ કલ્યાણ માટે કાર્ય કરતું થયું છે. 

(5) સામાજિક પરિવર્તન સ્વયંજનિત અને આયોજિત પ્રક્રિયા છે : આપણે જાણીએ છીએ તેમ પરિવર્તન સમાજનું સહજ લક્ષણ છે. તેથી તે સ્વયંજનિત પ્રક્રિયા છે. તંત્રપ્રયા ટકાવવા માટે અનુકૂલન સાથે છે તેથી સ્વાભાવિક પરિવર્તન નીપજે છે જે સ્વયંજનિત છે; પરંતુ આધુનિક સમાજમાં ઇચ્છિત સમાજની રચના માટે સમાજમાં ઇચ્છિત દિશાનું પરિવર્તન લાવવા માટે સામુદાયિક વિકાસ યોજના કાર્યક્રમ દ્વારા બુદ્ધિપૂર્વક, હેતુપૂર્વકનું પરિવર્તન લાવવા પ્રયાસ થયો છે. જેને આપણે આયોજિત પરિવર્તન કહી શકીએ. આમ, પરિવર્તન સ્વયંજનિત અને આયોજિત પ્રક્રિયા તરીકે જોવા મળે છે. દા.ત., વસ્તી-નિયંત્રણ માટે વસ્તીનીતિ તેમજ લગ્નવય 18 વર્ષ છોકરી માટે અને છોકરાઓ માટે 21 વર્ષ ફરજિયાત કરી. 

સામાજિક પરિવર્તનનું સ્વરૂપ 

સામાજિક પરિવર્તનને સમજવા માટે પરિવર્તનનું સ્વરૂપ, તેની લાક્ષણિકતા, પરસ્પર સંબંધો અને તે સ્વરૂપોની અભિવ્યક્તિમાંથી નીપજતાં પરિણામો વિશે યોગ્ય સમજ મેળવવી પડે તો જ પરિવર્તનની દિશાને સમજી શકાશે. 

(1) ઉત્ક્રાંતિ સ્વરૂપનું રેખીય પરિવર્તન : જે પરિવર્તન સતત એક જ દિશામાં લગભગ સીધી પરંતુ ઊંચે અને ઉચિ જતી લીટીમાં આવતું હોય તેને ઉત્ક્રાંતિ સ્વરૂપનું કે રેખીય પરિવર્તન કહેવાય. રેખીય એટલે કહેવામાં આવે છે કે તે સીધી રેખામાં થતું હોય છે. આવા પરિવર્તનમાં યંત્રાત્મક અને વૈજ્ઞાનિક વિકાસ વગેરે દ્વારા થતાં પરિવર્તનોનો સમાવેશ થાય છે. આવાં પરિવર્તનોમાં એકધાર્યો વિકાસ સીધી લીટીમાં ઉપર જતો હોય તે રીતે થાય છે. દદત, આદિમ સમાજમાંથી કૃપક સમાજ, પછી ઔદ્યોગિક સમાજ તેમજ વર્તમાન સમયનો માહિતી સમાજ એ રીતે દર્શાવી શકાય. 

(2) આરોહ-અવરોહ સ્વરૂપનું પરિવર્તન : એક દિશામાં કદી ઉપર જતું અને કદી નીચે જતું, પરંતુ એકંદરે વિકાસ કરાવતું પરિવર્તન એટલે આરોહ-અવરોહ સ્વરૂપનું પરિવર્તન 

દા.ત., ભારતમાં રાજા-રજવાડા હતા ત્યારે કેટલીક જ્ઞાતિઓ આર્થિક રીતે ઉચ્ચ દરજ્જો ધરાવતી હતી. કાળક્રમે શિક્ષણ, કુશળતા વગેરેની માંગ વધતા એમનું સ્થાન નિમ્ન થતું ગયું પરંતુ પછી એ જ્ઞાતિમાં શિક્ષણ, કુશળતા, ઉદ્યોગ સાહસિકતા વગેરે વધતાં એ જ્ઞાતિઓનો દરજજો ઊંચો ગયો એ રીતે સમાજમાં આરોહ-અવરોહ જોવા મળે છે. તેજી-મંદી પણ એનું ઉદાહરણ છે. 

સમાજશાસ્ત્ર, ધોરણ 11 

32

Page 11

1. સવિસ્તર જવાબ:

(1) સામાજિક ક્રિયાના તત્વોની સમજૂતી આપો.
 ➡️ સામાજિક ક્રિયા ત્યારે બને છે જ્યારે વ્યક્તિનું વર્તન અન્ય લોકો પર અસર કરે.
➡️ તત્વો:

  • ઉદ્દેશ્ય: કોઈ ચોક્કસ હેતુ કે ધ્યેય હોવો જોઈએ.

  • પરિસ્થિતિ: સમાજ અને સંસ્કૃતિના આધારે ક્રિયા બદલાય.

  • સાંસ્કૃતિક તત્વો: ભાષા, રિવાજો, ધર્મ, નૈતિક મૂલ્યો ક્રિયા પર અસર કરે.

  • અભિપ્રેરણા: વ્યક્તિના હિત, ઈચ્છા અને જરૂરિયાતો તેને પ્રેરણા આપે.

(2) સામાજિક આંતરક્રિયાના લક્ષણો સ્પષ્ટ કરો.
 ➡️ સહકાર, સ્પર્ધા અને સંઘર્ષ દ્વારા લોકો પરસ્પર ક્રિયા કરે છે.
➡️ લક્ષણો:

  • અનિવાર્યતા: વ્યક્તિઓ વચ્ચે સતત અંતર ક્રિયા થતી રહે.

  • પુનરાવૃત્તિ: એક જ પ્રકારની ક્રિયાઓ વારંવાર જોવા મળે.

  • મહત્વપૂર્ણ કાર્ય: પરિવાર, સમાજ અને રાષ્ટ્ર માટે અસરકારક બની શકે.

  • સમય અને સંજોગો: સમાજ અને સમય પ્રમાણે બદલાય.

(3) સામાજિક આંતરક્રિયાના સ્વરૂપ તરીકે સહકારની ચર્ચા કરો.
 ➡️ સહકાર એ વ્યક્તિઓ કે જૂથો વચ્ચેનું સમજૂતીભર્યું સંબંધ છે.
➡️ પ્રકાર:

  • પ્રત્યક્ષ સહકાર: જ્યાં લોકો સીધા સહકાર આપે. (દા.ત., ટીમ રમત)

  • પરોક્ષ સહકાર: જ્યાં સહકાર આડકતરી હોય. (દા.ત., વાહન વહેંચી ઉપયોગ કરવો)

(4) સામાજિક ગતિશીલતાના પ્રકાર સમજાવો.
 ➡️ (i) આડી ગતિશીલતા: એક સમાન સ્તરથી બીજા સ્તરે બદલાવ (દા.ત., શિક્ષક એક શાળા છોડી બીજી શાળામાં જાય).
➡️ (ii) ઊભી ગતિશીલતા: ઉંચા કે નીચા સ્તરે પરિવર્તન (દા.ત., કારકુનથી પ્રાધ્યાપક બનવો).

(5) સામાજિક પરિવર્તનનાં લક્ષણો વર્ણવો.
 ➡️ (i) વૈશ્વિક પ્રક્રિયા: દરેક સમાજમાં જોવા મળે.
➡️ (ii) સતત ચાલતું: સમાન રહેતું નથી, સતત પરિવર્તન થતું રહે.
➡️ (iii) પ્રભાવક તત્વો: ટેકનોલોજી, સંસ્કૃતિ, આર્થિક પરિસ્થિતિઓની અસરથી થાય.

2. મુદાસર જવાબ:

(1) સામાજિક આંતરક્રિયાના સ્વરૂપ તરીકે - સ્પર્ધા
 ➡️ એક જ ધ્યેય માટે એકબીજા સામે થતી હરીફાઈ (દા.ત., પરીક્ષામાં પ્રથમ સ્થાન મેળવવા).

(2) સામાજિક આંતરક્રિયાના સ્વરૂપ તરીકે - સંઘર્ષ
 ➡️ જ્યારે બે પક્ષો એક જ હેતુ માટે પરસ્પર ટક્કર લે (દા.ત., ચૂંટણી-સંગ્રામ).

(3) સામાજિક ગતિશીલતાનાં લક્ષણો
 ➡️ (i) સાર્વત્રિક છે, (ii) દરજ્જામાં બદલાવ લાવે છે, (iii) માત્રામાં તફાવત હોય.

(4) સામાજિક પરિવર્તનનું સ્વરૂપ
 ➡️ પ્રગતિશીલ, પછાત, દ્રવ્ય સ્વરૂપ, ચક્રીય સ્વરૂપ (દા.ત., ઋતુચક્ર).

3. ટૂંકમાં જવાબ:

(1) સામાજિક પ્રક્રિયાની વ્યાખ્યા આપો.
 ➡️ જ્યારે વ્યક્તિઓ અને જૂથો સતત પરસ્પર ક્રિયા કરે અને સામાજિક પરિવર્તન થાય.

(2) સામાજિક ક્રિયાનો ખ્યાલ સ્પષ્ટ કરો.
 ➡️ વ્યક્તિના વર્તનનો સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક પાસાં સાથે સંકળાયેલું હોવું.

(3) સામાજિક આંતરક્રિયાની વ્યાખ્યા આપો.
 ➡️ પરસ્પર ક્રિયા દ્વારા વ્યક્તિઓ વચ્ચે થતી અસર-પ્રતિક્રિયાની પ્રક્રિયા.

(4) સામાજિક ગતિશીલતા એટલે શું?
 ➡️ વ્યક્તિ કે જૂથના સામાજિક દરજજામાં થતો બદલાવ.

(5) સામાજિક પરિવર્તન એટલે શું?
 ➡️ સમાજના બંધારણ, સંસ્થાઓ કે મૂલ્યોમાં થતો પરિવર્તન.

4. એક વાક્યમાં જવાબ:

(1) પાર્સન્સ કઈ ક્રિયાને સામાજિક ક્રિયા કહે છે?
 ➡️ જે ક્રિયાને અર્થ આપવામાં આવે અને જે અન્ય લોકો સાથે જોડાય.

(2) સામાજિક આંતરક્રિયા માટે કઈ બાબત જરૂરી છે?
 ➡️ બે અથવા વધુ વ્યક્તિઓ વચ્ચે સંપર્ક અને પરસ્પર અસર.

(3) 'સ્વ' એટલે શું?
 ➡️ વ્યક્તિની પોતાની ઓળખ કે ઓળખાણ (Self-identity).


Page 12


(4) પ્લેપ એટલે શું ? 

(5) શરત એટલે શું ? 

(6) પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ સ્પર્ધા કોને કહેવાય ? 

(7) આટી ગતિશીલતા એટલે શું ? 

(8) ઊભી ગતિશીલતા એટલે શું ? 

(9) ધ્યેય નક્કી કરવામાં કઈ બાબતો મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે ? 

નીચેના પ્રત્યેક પ્રશ્નમાં આપેલા વિકલ્પોમાંથી યોગ્ય વિકલ્પ પસંદ કરી સાચો ઉત્તર આપો : 

(1) સમાજને ચેતનવંતો અને ગતિશીલ કોણ રાખે છે ? 

(અ) જૂથ 

(2) સામાજિક આંતરક્રિયા દ્વારા શું ઉદ્ભવે છે ? 

(અ) રોજગાર 

(ભ) સંસ્કૃતિ 

(3) સામાજિક પ્રક્રિયા કઈ વિવિધતા સાથે સંકળાયેલી છે ?. 

(અ) સાંસ્કૃતિક 

(બ) જૈવિક 

(4) માનવવર્તન માટેનું ચાલક બળ કયું છે ? 

(બ) સામાજિક પ્રક્રિયા 

(3) સામાજિક સંબંધો 

(ડ) સંસ્કૃતિ 

(ક) સામાજિક સંબંધો 

(ડ) એક પણ નહિ. 

(ક) ભૌગોલિક 

(ડ) એક પણ નહિ. 

(અ) સમાજ 

(બ) સાધન 

(3) ધ્યેષ 

(3) એક પણ નહિ. 

(5) કપા જૂથમાં પ્રત્યક્ષ સહકાર કેન્દ્રસ્થાને હોય છે ? 

(અ) પ્રાથમિક 

(બ) દ્વિતીયક 

(4) સમુદાય 

(ડ) એક પણ નહિ. 

(6) ગતિશીલતાની પ્રક્રિયા શું સૂચવે છે ? 

(અ) સ્થગિતતા 

(બ) અવરોધ 

(8) સ્થાન-પરિવર્તન 

(ડ) એક પણ નહિ. 

(7) સામાજિક રચનાનું ખુલ્લાપણું તપાસવા શાનો અભ્યાસ જરૂરી છે ?. 

(અ) ગતિશીલતા 

(બ) સામાજિકીકરશ 

(ક) સંસ્કૃતિ 

(ડ) એક પણ નહિ. 

પ્રવૃત્તિઓ 

સમાજશાસ્ત્રના આ પાઠયપુસ્તકમાં જોવા મળતી સામાજિક પ્રક્રિયાઓની યાદી તૈયાર કરો. 

સમાજમાં જોવા મળતી સાંસ્કૃતિક વિવિધતાનો ચાર્ટ તૈયાર કરો. 

વિદ્યાર્થીજીવનમાં શિક્ષણની ધ્યેયપ્રાપ્તિ માટેની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓનાં ઉદાહરલ ચર્ચો. 

દૈનિક આંતરક્રિયા દ્વારા દરજજા-ભૂમિકાના ખ્યાલને તપાસો. 

. સમાજમાં તમે કઈ કઈ ભૂમિકાઓ ભજવો છો તેની યાદી તૈયાર કરો. 

તમારા વિસ્તારમાં ચાલતી સહકારી પ્રવૃત્તિની મુલાકાત લો 

સમાજ માટે સ્પર્ધાના લાભ-ગેરલાભ પર જૂથચર્ચા કરો. 

સામાજિક પરિવર્તનનો ખ્યાલ સ્પષ્ટ કરતા વર્તમાનપત્રમાં આવતા ફોટોગ્રાફ્સનું આલબમ તૈયાર કરો. 

• આધુનિક સમયમાં આવેલા પરિવર્તનથી સમાજને થતા લાભ-ગેરલાભ વિશે જૂથચર્ચા કરો. 

સમાજશાસ્ત્ર, ધોરણ 11


Liza Mahanta