Gujrat Board Class 11 Sociology Chapter 6 Solution (Gujarati Medium) | ગુજરાત બોર્ડ વર્ગ ૧૧ સમાજશાસ્ત્ર પ્રકરણ ૧ ઉકેલ (ગુજરાતી માધ્યમ) | ભારતની મૂળભૂત સામાજિક સંસ્થાઓ

Page 1

ભારતની મૂળભૂત સામાજિક સંસ્થાઓ

    👉Text Book PDF
    👉MCQ Online Exam
    👉Click Here YouTube Video
    👉MCQs Answer

1. સામાજિક સંસ્થા શું છે?

ઉત્તર: સામાજિક સંસ્થા એ એક પ્રસ્થાપિત કાર્યપ્રણાલી છે, જે સમાજમાં લોકોની ભૂમિકાઓ અને વર્તનની રીત નક્કી કરે છે.

2. મેકાઈવર અને પેજ અનુસાર સામાજિક સંસ્થા શું છે?

ઉત્તર: મેકાઈવર અને પેજ મુજબ, સામાજિક સંસ્થા 'સમૂહ પ્રવૃત્તિની પ્રસ્થાપિત કાર્યપ્રણાલી' છે.

3. જહોન્સન અનુસાર સામાજિક સંસ્થા કેવી છે?

ઉત્તર: જહોન્સન અનુસાર, સામાજિક સંસ્થા 'અમુક વિશિષ્ટ પ્રકારના સામાજિક સંબંધોને લાગુ પડતી ધોરણાત્મક ઢબ' છે.

4. સામાજિક સંસ્થાનાં લક્ષણો શું છે?

ઉત્તર: વલણ અને વર્તનની ઢબ – સામાજિક સંસ્થા વ્યક્તિઓના વર્તનને આકાર આપે છે.

સાંસ્કૃતિક પ્રતીકો – રાષ્ટ્રગીત, ધ્વજ વગેરે સંસ્થાની ઓળખ પૂરું પાડે છે.

સાધન-સગવડ – સંસ્થા માટે જરૂરી ભૌતિક માળખું, જેમ કે કુટુંબ માટે ઘર.

વર્તનનાં ધોરણો – લોકો માટે નિશ્ચિત કાયદા અને નીતિ.

વિચારસરણી – સામાજિક સંસ્થાના મૂળભૂત વિચાર અને માન્યતાઓ.

5. સામાજિક સંસ્થાઓનું મહત્વ શું છે?

ઉત્તર: વ્યક્તિનું સામાજિકીકરણ કરે છે.

સમાજમાં શિસ્ત અને વ્યવસ્થા જાળવે છે.

સમાજના લોકો માટે કાર્યપદ્ધતિ નક્કી કરે છે.

સંસ્કૃતિ અને પરંપરાનું સંવર્ધન કરે છે.

6. સંસ્થા અને સમાજ વચ્ચે શું સંબંધ છે?

ઉત્તર: સંસ્થા સમાજનું પાયો છે, જેનાથી વ્યક્તિ અને સમાજની જરૂરિયાતો પૂરી થાય છે અને સમાજમાં સુવ્યವಸ್ಥા જળવાઈ રહે છે.

7. સામાજિક સંસ્થાઓમાં પરિવર્તન કેમ થાય છે?

ઉત્તર: સમય પ્રમાણે માનવજાતની જરૂરિયાતો બદલાતા રહે છે, તેથી નવા વિચાર, ટેકનિક અને સંજોગો અનુસાર સામાજિક સંસ્થાઓમાં પરિવર્તન આવે છે.

Page 2

1. કુટુંબનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: કુટુંબ એ એક સાર્વત્રિક સામાજિક સંસ્થા છે, જેનો ઉદ્ભવ લગ્ન, લોહી અથવા દત્તકના સંબંધો દ્વારા થાય છે.

2. મેકાઈવર અને પેજ અનુસાર કુટુંબની વ્યાખ્યા શું છે?

ઉત્તર: મેકાઈવર અને પેજ મુજબ, "કુટુંબ એ લાંબા ગાળાં સુધી ટકી રહે તેવા જાતીય સંબંધો પર રચાયેલું જૂથ છે, જે બાળકોના પ્રજનન અને ઉછેર માટે જરૂરી છે."

3. ઓગબર્ન કુટુંબને કેવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કરે છે?

ઉત્તર: ઓગબર્ન અનુસાર, "કુટુંબ એ પતિ-પત્ની અને તેમની સંતાનોથી બનેલું, અમુક અંશે લાંબા ગાળાનું જૂથ છે."

4. કિંગસ્લે ડેવિસ અનુસાર કુટુંબ શું છે?

ઉત્તર: કિંગસ્લે ડેવિસ મુજબ, "કુટુંબ એ એક એવું સામાજિક જૂથ છે, જેના સભ્યો પ્રજનન પ્રક્રિયા દ્વારા એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય છે."

5. કુટુંબના મુખ્ય લક્ષણો જણાવો.

ઉત્તર: સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચેના જાતીય સંબંધો

લગ્નપ્રથા

સહનિવાસ (સાથે રહેવું)

વંશાવલી (વંશનો વારો-વારસો)

આર્થિક સહભાગીપણું

6. કુટુંબમાં સહનિવાસનું મહત્વ શું છે?

ઉત્તર: કુટુંબના સભ્યો (ખાસ કરીને પતિ-પત્ની) લગ્ન પછી એક સાથે રહે છે, જેથી પરિવારનું સંચાલન સરળ બને.

7. વંશાવલી શું છે?

ઉત્તર: કુટુંબની વંશાવલી દ્વારા પૂર્વજો અને વંશજ વચ્ચેનો સંબંધ નક્કી થાય છે.

8. કુટુંબનું આર્થિક મહત્વ શું છે?

ઉત્તર: કુટુંબ આર્થિક સહકાર અને બાળકોના ઉછેર માટે જવાબદાર હોય છે.

9. કુટુંબના કેટલા પ્રકારો છે?

ઉત્તર: કુટુંબનાં પ્રકારો ચાર મુખ્ય માપદંડો પરથી નક્કી થાય છે:

વંશના આધારે: માતૃવંશી, પિતૃવંશી

સત્તાના આધારે: માતૃસત્તાક, પિતૃસત્તાક

સ્થાનના આધારે: માતૃસ્થાની, પિતૃસ્થાની

સહનિવાસના આધારે: સંયુક્ત કુટુંબ, વિભક્ત કુટુંબ

Page 3

1. માતૃવંશી કુટુંબ શું છે?

ઉત્તર: માતૃવંશી કુટુંબમાં વંશગણના માતા તરફથી મળે છે. સંતાનનાં નામ પાછળ માતાનું નામ જોડાય છે, અને મિલકત તથા સત્તાનો વારસો સ્ત્રી-સંતાનને મળે છે.

2. પિતૃવંશી કુટુંબની વિશેષતાઓ જણાવો.

ઉત્તર: વંશગણના પિતાના નામથી થાય છે.

સંતાનનાં નામ પાછળ પિતાનું નામ આપવામાં આવે છે.

મિલકત અને સત્તાનો વારસો પિતા તરફથી પુત્ર-સંતાનને મળે છે.

ધાર્મિક વિધિ-વિધાનો પુત્ર-સંતાન દ્વારા જ થાય છે.

3. માતૃસત્તાક કુટુંબ શું છે?

ઉત્તર: માતૃસત્તાક કુટુંબમાં માતાની સત્તા સર્વોપરી હોય છે. આર્થિક, ધાર્મિક અને સામાજિક ક્ષેત્રે સ્ત્રીઓનું પ્રભુત્વ હોય છે. માતૃસત્તાક કુટુંબમાં સામાન્ય રીતે સ્ત્રી-સંતાનને વારસો મળે છે, અને પતિ લગ્ન પછી પત્નીના ઘરમાં રહે છે.

4. ભારતના કયા સમાજોમાં માતૃસત્તાક કુટુંબ જોવા મળે છે?

ઉત્તર: ખાસી અને ગારો (આસામ)

નાયરો (દક્ષિણ ભારત)

5. પિતૃસત્તાક કુટુંબના લક્ષણો જણાવો.

ઉત્તર: કુટુંબમાં પિતાની સત્તા હોય છે.

મિલકત અને વારસો પુત્ર-સંતાનને મળે છે.

કૌટુંબિક નિર્ણયો પિતા અથવા અન્ય પુરૂષ સભ્ય દ્વારા લેવામાં આવે છે.

ધર્મ અને રિવાજો પુત્ર-સંતાન દ્વારા કરવામાં આવે છે.

6. માતૃસ્થાનીય કુટુંબ અને પિતૃસ્થાનીય કુટુંબમાં શું તફાવત છે?

ઉત્તર: માતૃસ્થાનીય કુટુંબ: સ્ત્રી લગ્ન પછી માતાના ઘરમાં રહે છે, અને પતિ પત્નીના ઘરમાં રહેવા આવે છે.

પિતૃસ્થાનીય કુટુંબ: સ્ત્રી લગ્ન પછી પતિના ઘરમાં રહે છે, અને કુટુંબનું સંચાલન પુરુષો દ્વારા થાય છે.

7. સંયુક્ત કુટુંબ શું છે?

ઉત્તર: સંયુક્ત કુટુંબમાં બે કે તેથી વધુ પેઢીના સભ્યો સાથે રહે છે. તેઓ એક જ છત હેઠળ વસવાટ કરે છે અને એક જ રસોડામાં ભોજન લે છે.

8. સંયુક્ત કુટુંબની વિશેષતાઓ જણાવો.

ઉત્તર: કુટુંબના વડા દ્વારા સંચાલિત થાય છે. સહિયારી મિલકત હોય છે.

વૃદ્ધ, વિધવા અને અશક્ત સભ્યોને સુરક્ષા મળે છે.

9. વિભક્ત કુટુંબ શું છે?

ઉત્તર: વિભક્ત કુટુંબમાં માત્ર પતિ-પત્ની અને તેમના અપરણિત સંતાનો રહે છે. આ કુટુંબ નાનું હોય છે અને તેમાં વ્યક્તિગત સ્વાતંત્ર્ય વધારે હોય છે.

10. વિભક્ત કુટુંબની ખાસિયતો જણાવો.

ઉત્તર: નાના કદનું હોય છે.

સત્તા અને જવાબદારી પતિ-પત્ની વચ્ચે વહેંચાય છે.

વ્યક્તિગત નિર્ણયને મહત્વ અપાય છે.

Page 4

(1) કુટુંબના મુખ્ય કાર્યો જણાવો.

ઉત્તર: કુટુંબના મુખ્ય કાર્યો નીચે મુજબ છે:

1. જૈવિક કાર્ય: જાતીય સંતોષ અને પ્રજનન

2. મનોવૈજ્ઞાનિક કાર્ય: પ્રેમ, સ્નેહ અને સલામતી

3. આર્થિક કાર્ય: ભરણપોષણ અને સંપત્તિનું સંચાલન

4. સામાજિક કાર્ય: સામાજીક સ્થિતિ અને પરંપરાઓની રક્ષા

5. સાંસ્કૃતિક કાર્ય: સાંસ્કૃતિક વારસો અને મૂલ્યોનું હસ્તાંતરણ

(2) કુટુંબના જૈવિક કાર્યનું મહત્વ સમજાવો.

ઉત્તર: કુટુંબના જૈવિક કાર્યમાં જાતીય સંતોષ અને પ્રજનન મુખ્ય છે. સમાજ માન્ય સંબંધોના માધ્યમથી કુટુંબ જાતીય ઈચ્છાઓની પરિપૂર્ણતા માટે સુરક્ષિત માળખું પૂરુ પાડે છે. પ્રજોત્પાદન દ્વારા સમાજનું સાતત્ય જળવાય છે.

(3) કુટુંબનું મનોવૈજ્ઞાનિક કાર્ય શું છે?

ઉત્તર: કુટુંબ વ્યક્તિની માનસિક જરૂરિયાતો પૂરી પાડે છે. પ્રેમ, સ્નેહ, સંવેદનશીલતા અને સુરક્ષા આપીને વ્યક્તિને માનસિક શાંતિ આપે છે.

(4) કુટુંબનું આર્થિક કાર્ય શું છે?

ઉત્તર: કુટુંબ પોતાનાં સભ્યોના અર્થિક સંચાલન માટે જવાબદાર હોય છે. તે ભરણપોષણ, મિલકત વહેંચણી અને ઉપાર્જન માટે વિવિધ વ્યવસ્થાઓ ગોઠવે છે.

(5) કુટુંબનું સામાજિક કાર્ય શું છે?

ઉત્તર: કુટુંબ વ્યક્તિને સામાજિક દરજ્જો અને ઓળખ આપે છે. તે વ્યક્તિને સંસ્કૃતિ અને પરંપરાઓની ઓળખ કરાવે છે અને સામાજિક જીવન જીવવાની તાલીમ પૂરી પાડે છે.

(6) કુટુંબનાં સાંસ્કૃતિક કાર્યો શું છે?

ઉત્તર: કુટુંબ સાંસ્કૃતિક વારસો સંકેલન અને હસ્તાંતરણ કરે છે. સંતાનોને સમાજની મૂલ્યો, પરંપરાઓ અને જીવનશૈલી શીખવે છે.

કુટુંબમાં આવેલા પરિવર્તન અંગે પ્રશ્નો

(7) આધુનિક સમયમાં કુટુંબના કદમાં શું ફેરફાર થયો છે?

ઉત્તર: ઉદ્યોગીકરણ અને શહેરીકરણને કારણે નાના કુટુંબોનું પ્રમાણ વધી રહ્યું છે. સંયુક્ત કુટુંબો ઘટી રહ્યા છે.

(8) પતિ-પત્ની વચ્ચેના સંબંધોમાં કેવો ફેરફાર થયો છે?

ઉત્તર: હવે પતિ-પત્ની વચ્ચે સમાનતા વધી છે. પ્રાચીન સમયમાં પત્ની પર પતિનો પ્રભુત્વ હોય તેવું માનવામાં આવતું, જ્યારે હવે સંબંધો સહકાર અને સમાન અધિકાર આધારિત છે.

(9) માતા-પિતા અને સંતાનોના સંબંધમાં શું બદલાવ આવ્યો છે?

ઉત્તર:પિતાની સત્તા નબળી પડી છે.

બાળકોમાં સ્વતંત્રતા અને નિર્ણયશક્તિ વધી છે.

માતા-પિતા હવે સંતાનો સાથે મિત્રતાભર્યું વર્તન કરે છે.

(10) 2011ની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે સંયુક્ત અને વિભક્ત કુટુંબોની તુલના કરો.

ઉત્તર: સંયુક્ત કુટુંબ: 19%

વિભક્ત કુટુંબ: 81%

દક્ષિણ ભારત: 10% કુટુંબો સંયુક્ત છે.

page 5 

(1) બહુપત્ની લગ્ન શું છે?

ઉત્તર: જ્યારે એક પુરુષ એકથી વધુ સ્ત્રીઓ સાથે લગ્ન કરે, તેને બહુપત્ની લગ્ન કહેવાય.

(2) બહુપત્ની લગ્નના બે પ્રકાર જણાવો.

ઉત્તર: (A) ભગિની બહુપત્નીત્વ: જ્યાં એક પુરુષ સાથે લગ્ન કરનાર સ્ત્રીઓ સગી બહેનો હોય.
(B) અભગિની બહુપત્નીત્વ: જ્યાં એક પુરુષ સાથે લગ્ન કરનાર સ્ત્રીઓ સગી બહેનો ન હોય.

(3) બહુપતિત્વ લગ્ન શું છે?

ઉત્તર: જ્યારે એક સ્ત્રી એક કરતાં વધુ પુરુષો સાથે લગ્ન કરે, તેને બહુપતિત્વ લગ્ન કહેવામાં આવે છે.

(4) બહુપતિત્વના બે પ્રકારો કયા છે?

ઉત્તર: (A) ભ્રાતૃકીય બહુપતિત્વ: જેમાં સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરનાર પુરુષો સગા ભાઈઓ હોય.
(B) અભ્રાતૃકીય બહુપતિત્વ: જેમાં સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરનાર પુરુષો સગા ભાઈઓ ન હોય.

---

લગ્નસાથી પસંદગીના ધોરણો

(5) અંતર્લગ્ન શું છે?

ઉત્તર: જ્યારે વ્યક્તિ પોતાનાં જ જૂથ કે જ્ઞાતિમાંથી જીવનસાથી પસંદ કરે, તેને અંતર્લગ્ન કહેવામાં આવે.

(6) બહિર્લગ્ન શું છે?

ઉત્તર: જ્યારે નિકટના રક્તસંબંધીઓ વચ્ચે લગ્ન ના થાય તેવું નિયમન હોય, તેને બહિર્લગ્ન કહે છે.

(7) સમલોમ, અનુલોમ અને પ્રતિલોમ લગ્નની વ્યાખ્યા આપો.

ઉત્તર: સમલોમ લગ્ન: જીવનસાથી પોતાનાં સમકક્ષ જૂથ/જ્ઞાતિમાંથી પસંદ કરાય.

અનુલોમ લગ્ન: ઊંચી જ્ઞાતિનો પુરુષ નીચી જ્ઞાતિની સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરે.

પ્રતિલોમ લગ્ન: ઊંચી જ્ઞાતિની સ્ત્રી નીચી જ્ઞાતિના પુરુષ સાથે લગ્ન કરે.

---

લગ્નસાથીની પસંદગીમાં અગ્રતાસૂચક ધોરણો

(8) કુલીનશાહી લગ્ન શું છે?

ઉત્તર: જ્યારે માતા-પિતા પોતાની પુત્રીના લગ્ન સામાજિક પ્રતિષ્ઠા ધરાવતા કુળના પુરુષ સાથે કરે, તેને કુલીનશાહી લગ્ન કહે છે.

(9) દિયરવટુ, જેઠવટુ અને સાળીવટુ લગ્ન શાને કહેવાય?

ઉત્તર:

• દિયરવટુ: પતિના મૃત્યુ પછી પત્ની પતિના નાના ભાઈ સાથે લગ્ન કરે.

• જેઠવટુ: પતિના મૃત્યુ પછી પત્ની પતિના મોટા ભાઈ સાથે લગ્ન કરે.

• સાળીવટુ: પતિ પત્નીના મૃત્યુ પછી તેની બહેન સાથે લગ્ન કરે.

Page 6

1. પિતરાઈ લગ્ન એટલે શું

ઉત્તર: પિતૃપક્ષે ફોઈના સંતાન અથવા માતૃપક્ષે મામા કે માસીના સંતાન સાથેના લગ્નને પિતરાઈ લગ્ન કહેવામાં આવે છે.

2. લગ્ન-સંસ્થામાં પરિવર્તન આવતા મુખ્ય પરિબળો કયા છે?

ઉત્તર: ઔદ્યોગીકરણ, શહેરીકરણ, કાનૂનીકરણ, બિનસાંપ્રદાયિકતા, વ્યક્તિવાદ, સ્ત્રી-શિક્ષણ, ટેક્નોલોજી અને સંચાર માધ્યમોનો વિકાસ.

3. લગ્નનું પાર્મિક પાસું કેવી રીતે નબળું પડ્યું છે?

ઉત્તર: લગ્ન હવે ધાર્મિક તત્ત્વ કરતાં સામાજિક-ભૌતિક તત્ત્વો પર વધુ આધારિત થયા છે, જેમ કે દહેજ અને સામાજિક પ્રતિષ્ઠા.

4. 1954ના સ્પેશિયલ મેરેજ ઍક્ટ હેઠળ શું સંભાવિત બન્યું?

ઉત્તર: આ કાયદા હેઠળ પારસ્પરિક સંમતિથી છૂટાછેડા શક્ય બન્યા.

5. લગ્નવય કેટલો નક્કી કરવામાં આવ્યો છે?

ઉત્તર: છોકરાઓ માટે 21 વર્ષ અને છોકરીઓ માટે 18 વર્ષ.

6. આજના યુગમાં જીવનસાથીની પસંદગીમાં શું ફેરફાર થયો છે?

ઉત્તર: માતા-પિતા કરતાં હવે યુવક-યુવતીઓની પસંદગીને વધુ મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે.

7. આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોને ક્યારે કાનૂની માન્યતા મળી?

ઉત્તર: 1954ના સ્પેશિયલ મેરેજ ઍક્ટ દ્વારા.

8. 1955ના હિન્દુ લગ્ન કાયદાથી કઈ પ્રથા ગેરકાયદેસર બની?

ઉત્તર: બહુપતિ અને બહુપત્ની લગ્ન ગેરકાયદેસર બન્યા.

9. સ્વ-પસંદગીના લગ્નો પ્રત્યે આજકાલ સમાજનું વલણ કેવું છે?

ઉત્તર: હવે સ્વ-પસંદગીના લગ્નો પ્રત્યે ઉદારતા અને સહિષ્ણુતા દર્શાવવામાં આવે છે.

10. છૂટાછેડાને કઈ કાનૂની માન્યતા આપવામાં આવી?

ઉત્તર: 1955ના હિન્દુ લગ્ન કાયદા દ્વારા સ્ત્રી-પુરુષને સમાન છૂટાછેડાના અધિકાર મળ્યા.

Page 7

1. પિતરાઈ લગ્ન કોને કહેવામાં આવે છે?

ઉત્તર: પિતૃપક્ષે ફોઈના સંતાનો અથવા માતૃપક્ષે મામા કે માસીના સંતાન સાથેના લગ્નને પિતરાઈ લગ્ન કહે છે.

2. લગ્ન-સંસ્થામાં પરિવર્તન લાવનારા મુખ્ય પરિબળો કયા છે?

ઉત્તર: ઔદ્યોગીકરણ, શહેરીકરણ, કાનૂનીકરણ, સ્ત્રીશિક્ષણ, ટેક્નોલોજી, અને સંચાર માધ્યમોનો વિકાસ.

3. લગ્નનું પાર્મિક પાસું નબળું પડવાનું મુખ્ય કારણ શું છે?

ઉત્તર: દહેજ પ્રથા અને સામાજિક-ભૌતિક તત્ત્વોની વધતી જતી અસર.

4. 1954ના સ્પેશિયલ મેરેજ ઍક્ટથી શું બદલાવ આવ્યો?

ઉત્તર: પારસ્પરિક સંમતિથી છૂટાછેડાની મંજૂરી મળી.

5. હાલમાં છોકરા અને છોકરી માટે કઈ લગ્નવય નક્કી કરવામાં આવી છે?

ઉત્તર: છોકરાં માટે 21 વર્ષ અને છોકરીઓ માટે 18 વર્ષ.

6. પરંપરાગત રીતે જીવનસાથીની પસંદગી કોણ કરતું?

ઉત્તર: માતા-પિતા અથવા કુટુંબના વડીલો.

7. આજકાલ જીવનસાથીની પસંદગીમાં શું ફેરફાર થયો છે?

ઉત્તર: યુવક-યુવતીઓની ઈચ્છા અને લાયકાતને વધુ પ્રાધાન્ય અપાય છે.

8. 1954ના કાયદા અનુસાર કઈ પ્રકારનાં લગ્ન માન્ય થયા?

ઉત્તર: આંતરજ્ઞાતીય લગ્ન.

9. 1955ના હિન્દુ લગ્ન કાયદાથી કઈ પ્રથા ગેરકાયદેસર બની?

ઉત્તર: બહુપતિ અને બહુપત્ની લગ્ન.

10. સ્વ-પસંદગીના લગ્નો માટે આજકાલ સમાજનું વલણ કેવું છે?

ઉત્તર: ઉદાર અને સહિષ્ણુતાભર્યું.

11. છૂટાછેડાને કઈ કાનૂની માન્યતા આપવામાં આવી?

ઉત્તર: 1955ના હિન્દુ લગ્ન કાયદા દ્વારા.

12. જ્ઞાતિ-સંસ્થા શું છે?

ઉત્તર: ભારતીય સમાજનું એક વિશિષ્ટ લાક્ષણિકતાવાળું સામાજિક બળ.

13. જ્ઞાતિ-સંસ્થાનો પ્રભાવ કયા ક્ષેત્રોમાં જોવા મળે છે?

ઉત્તર: ખોરાક, પોશાક, લગ્ન, રીતરિવાજો, કુટુંબજીવન, અને વ્યવસાય.

Page 8

1. જ્ઞાતિનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: એક વંશપરંપરાગત અંતર્લગ્નની પ્રથા ધરાવતું અને સામાન્ય રીતે એક જ સ્થળે વસતું જૂથ.

2. એમ. એન. શ્રીનિવાસ મુજબ જ્ઞાતિ શું છે?

ઉત્તર: વંશપરંપરાગત અંતર્લગ્ન પ્રથા ધરાવતું જૂથ, જે શુદ્ધિ અને અશુદ્ધિના ખ્યાલો વડે સંચાલિત થાય છે.

3. જ્ઞાતિ-સંસ્થા વિશે ઘુર્યે શું કહે છે?

ઉત્તર: હિન્દુ સમાજ વિભિન્ન જૂથોમાં વહેંચાયેલો છે, જેમાં સામાજિક પ્રતિષ્ઠાનાં અલગ સ્તરો છે.

4. જ્ઞાતિના લક્ષણો કયા છે?

ઉત્તર: હિન્દુ સમાજનું જુદા જુદા ખંડોમાં વિભાજન

કોટિક્રમ (ઉચ્ચ-નિમ્નતા સિસ્ટમ)

ખાનપાન અને સામાજિક વ્યવહાર અંગે પ્રતિબંધો

નાગરિક તથા ધાર્મિક અસમાનતા

વ્યવસાયની પસંદગી પર અંકુશો

લગ્ન પરના પ્રતિબંધો

5. જ્ઞાતિ-સંસ્થામાં કઈ વિભાજન પદ્ધતિ જોવા મળે છે?

ઉત્તર: કોટિક્રમ, જેમાં ઉચ્ચ-નિમ્નતા મુજબ જુદી જુદી જ્ઞાતિઓને અલગ દરજ્જા અપાય છે.

6. જ્ઞાતિ-સંસ્થામાં ખાનપાન સંબંધિત કયા પ્રતિબંધો છે?

ઉત્તર: કઈ જ્ઞાતિ સાથે ભોજન કરી શકાય અને કઈ સાથે નહીં, એ માટે જુદા જુદા સામાજિક નિયમો છે.

7. જ્ઞાતિ વ્યવસ્થામાં નાગરિક અને ધાર્મિક અસમાનતા શું છે?

ઉત્તર: નીચી ગણાતી જ્ઞાતિઓ માટે મંદિરો, શાળાઓ, કૂવો, અને જાહેર સ્થળોના ઉપયોગ પર પ્રતિબંધ.

8. જ્ઞાતિ-સંસ્થા વ્યવસાય પસંદગી પર કેવી રીતે અસર કરે છે?

ઉત્તર: વ્યવસાય વંશપરંપરાગત હોય છે, પુત્ર પિતાનો વ્યવસાય કરવો પડે.

9. જ્ઞાતિ-સંસ્થામાં લગ્ન અંગે શું નિયમો છે?

ઉત્તર: વ્યક્તિએ પોતાની જ્ઞાતિ કે પેટા-જ્ઞાતિમાં જ લગ્ન કરવાના, ભંગ કરનારને જ્ઞાતિમાંથી કાઢી મૂકતા.

10. જ્ઞાતિ-સંસ્થામાં પરિવર્તન લાવનારા મુખ્ય પરિબળો કયા છે?

ઉત્તર: બ્રિટિશ શાસન અને અંગ્રેજી શિક્ષણ

કાનૂનીકરણ અને ઉદ્યોગીકરણ

શહેરીકરણ

લોકશાહી અને ઉદાર વિચારસરણી

Page 9

1. જ્ઞાતિનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: એમ. એન. શ્રીનિવાસ મુજબ, જ્ઞાતિ એ એક વંશપરંપરાગત અંતર્લગ્ન પ્રથા ધરાવતું જૂથ છે, જે સામાન્ય રીતે એક જ વિસ્તારમાં વસતું હોય છે.

2. જ્ઞાતિ-સંસ્થાના મુખ્ય લક્ષણો કયા છે?

ઉત્તર: હિન્દુ સમાજનું જુદા જુદા ખંડોમાં વિભાજન

સામાજિક કોટિક્રમ

ખાનપાન અને સામાજિક વ્યવહાર અંગેના પ્રતિબંધો

નાગરિક અને ધાર્મિક અસમર્થતાઓ

વ્યવસાયની પસંદગી પર અંકુશ

લગ્ન પરના પ્રતિબંધો

3. સામાજિક કોટિક્રમનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: જ્ઞાતિઓમાં ઉંચ-નીચનું સ્થાન નક્કી કરનાર એક વિશિષ્ટ વ્યવસ્થા, જેમાં બ્રાહ્મણો ધાર્મિક રીતે સૌથી ઉચ્ચ ગણાતા.

4. જ્ઞાતિમાં વ્યવસાયની પસંદગી પર અંકુશ કેમ હતો?

ઉત્તર: પરંપરાગત રીતે વ્યક્તિએ પોતાના પિતાના વ્યવસાયને જ સ્વીકારવો પડે, જેથી વ્યવસાય પરિવર્તન શક્ય ન હતું.

5. જ્ઞાતિ-સંસ્થામાં આવેલ પરિવર્તન માટે મુખ્ય પરિબળો કયા છે?

ઉત્તર: શિક્ષણ

ઔદ્યોગિકરણ

શહેરીકરણ

પશ્ચિમીકરણ

લોકશાહી અને કાનૂનીકરણ

6. જ્ઞાતિ-સંસ્કૃતિમાં પરિવર્તન કેવી રીતે આવ્યું?

ઉત્તર: આધુનિકીકરણ અને વૈશ્વીકરણના પ્રભાવથી જ્ઞાતિ સંસ્કૃતિ નબળી પડી, વિવિધ સમુદાયોની સંસ્કૃતિ એકસમાન થવા લાગી.

7. પરંપરાગત જ્ઞાતિ-પંચાયતની ભૂમિકા શું હતી?

ઉત્તર: જ્ઞાતિ-પંચાયત સભ્યોના વર્તન પર નિયંત્રણ રાખીને સામાજિક શિસ્ત જાળવી રાખતી, પરંતુ કાનૂનીકરણ અને સમાજ સુધારણાઓથી તેનું મહત્ત્વ ઘટ્યું.

8. ખાનપાન અને સામાજિક વ્યવહાર પરના પ્રતિબંધો કેવી રીતે નબળા પડ્યા?

ઉત્તર: ઔદ્યોગિકીકરણ, શહેરીકરણ, શિક્ષણ, અને વૈશ્વીકરણના કારણે આજે આવા નિયમો ઓછી અસરકારક બન્યા છે.

9. વિશ્વીકરણનો જ્ઞાતિ-સંસ્થાના બદલાવમાં શું પ્રભાવ રહ્યો?

ઉત્તર: વૈશ્વીકરણથી જીવનશૈલીમાં બદલાવ આવ્યો, અલગ-અલગ જ્ઞાતિઓ વચ્ચે સંપર્ક વધ્યો અને જ્ઞાતિ-સંસ્કૃતિ ભુંસાતી ગઈ.

10. નાગરિક અને ધાર્મિક અસમર્થતા હલ કરવાના પ્રયાસો કઈ રીતે થયા?

ઉત્તર: બંધારણ દ્વારા અસ્પૃશ્યતા વિરોધી કાયદા લાગુ કરવામાં આવ્યા, શિક્ષણ અને શહેરીકરણથી પણ સામાજિક અસમાનતા ઘટી.

Page 10

1. ખાનપાન અને સંપર્ક પરના પ્રતિબંધોમાં શું બદલાવ આવ્યો છે?
   ઉત્તર:

   • પરંપરાગત જ્ઞાતિ-વ્યવસ્થામાં खानपાન અને સંપર્ક પર કડક નિયંત્રણ હતું.

   • હવે શહેરીકરણ, શિક્ષણ અને વૈશ્વીકરણને લીધે આવા પ્રતિબંધો ઘટી ગયા.

2. જ્ઞાતિ અને વ્યવસાય વચ્ચેનો સંબંધ કેવી રીતે બદલાયો?
   ઉત્તર:

   • પરંપરાગત રીતે વ્યક્તિએ પોતાના જ જ્ઞાતિના વ્યવસાય કરવો પડતો.

   • હવે ઔદ્યોગિકીકરણ અને શિક્ષણને લીધે દરેક વ્યક્તિને વિવિધ વ્યવસાય પસંદ કરવાનો અધિકાર મળ્યો.

3. લગ્ન પરના પ્રતિબંધોમાં શું પરિવર્તન આવ્યું છે?
   ઉત્તર:

   • અગાઉ અલગ જ્ઞાતિઓ અને પેટાજ્ઞાતિઓ વચ્ચે લગ્ન પ્રતિબંધિત હતા.

   • હવે સ્પેશિયલ મેરેજ એક્ટ, હિંદુ મેરેજ એક્ટ અને શિક્ષણના કારણે આંતરજ્ઞાતિય લગ્ન વધ્યા.

---

સામાજિક વર્ગ સંબંધિત પ્રશ્નો:

1. સામાજિક વર્ગ (Social Class) શું છે?
   ઉત્તર:

   • એક એવો જૂથ કે જેમાં સમાન દરજ્જા ધરાવતા લોકો હોય છે.

   • તે વ્યાવસાયિક, આર્થિક અને સામાજિક માપદંડો પર આધારિત હોય છે.

2. જ્ઞાતિ અને સામાજિક વર્ગ વચ્ચે શું તફાવત છે?
   ઉત્તર:

   • જ્ઞાતિ: જન્મથી નક્કી થાય છે અને બદલાવી શકાતી નથી.

   • વર્ગ: વ્યક્તિના ધન, શિક્ષણ અને પ્રભાવથી બદલાઈ શકે છે.

3. સામાજિક વર્ગના લક્ષણો જણાવો.
   ઉત્તર:

   • વર્ગ-સભાનતા (Class Consciousness)

   • આર્થિક અને વ્યાવસાયિક સ્થિરતા

   • વ્યક્તિઓ વચ્ચે પદાર્થવાદી તફાવત

4. આજના સમયમાં સામાજિક વર્ગમાં કેવી રીતે પરિવર્તન આવ્યું છે?
   ઉત્તર:

• શિક્ષણ અને નોકરીઓને કારણે વર્ગમાં ઉન્નતિ શક્ય બની છે.

• વૈશ્વીકરણ અને ટેક્નોલોજી આર્થિક પરિવર્તન લાવી રહ્યા છે.

Page 11

1. નીચેના પ્રશ્નોના સવિસ્તર જવાબ લખો:

(1) સામાજિક સંસ્થાનો અર્થ આપી સામાજિક સંસ્થાનાં લક્ષણો જણાવો.

ઉત્તર: સામાજિક સંસ્થા એ સમાજની ગોઠવણી અને વ્યવસ્થાપન માટેના નિયમિત પદ્ધતિઓ અને નીતિઓનું એક સંગઠિત સ્વરૂપ છે. તે વ્યક્તિઓ અને જૂથો વચ્ચેના સંબંધોને ગોઠવે છે અને સમાજમાં સ્થિરતા અને સાતત્ય જાળવી રાખે છે.

સામાજિક સંસ્થાનાં લક્ષણો:

સંગઠિત માળખું: તેમાં ચોક્કસ પદ્ધતિ અને નિયમો હોય છે.

સામાજિક નિયંત્રણ: તે લોકોના વર્તનને સંયમિત કરે છે.

ઉદ્દેશ્યપ્રેરિત: તે સમાજના હિત માટે રચાયેલી હોય છે.

પારંપરિક અને આધુનિક: તે સમય સાથે બદલાય પણ છે.

સમાજમાં સ્થિરતા લાવે: તે સમાજમાં વ્યવસ્થા જાળવે છે.

(2) કુટુંબનો અર્થ આપી કુટુંબના પ્રકાર સમજાવો.

ઉત્તર: કુટુંબ એ પતિ-પત્ની, સંતાન અને અન્ય સગાસંબંધીઓનો સમૂહ છે, જે એકસાથે રહે છે અને સામૂહિક જીવન જીવે છે.

કુટુંબના પ્રકાર:

રચના અનુસાર:

સમાનુવંશી કુટુંબ: માતા-પિતા અને સંતાનોનો સમૂહ.

સંયુક્ત કુટુંબ: માતા-પિતા, સંતાનો, દાદા-દાદી, કાકા-કાકી વગેરે.

સત્તા અનુસાર:

પિતૃસત્તાક કુટુંબ: પિતાનું પ્રભુત્વ હોય.

માતૃસત્તાક કુટુંબ: માતાનું પ્રભુત્વ હોય.

વાસસ્થાન અનુસાર:

પિતૃવાસી: લગ્ન પછી પતિના ઘરે રહે.

માતૃવાસી: લગ્ન પછી પત્નીના ઘરે રહે.

(3) લગ્ન-સંસ્થા એટલે શું? લગ્નના પ્રકાર સમજાવો.

ઉત્તર: લગ્ન એ પુરુષ અને સ્ત્રી વચ્ચેનો સત્તાવાર અને સામાજિક રીતે માન્ય કરાર છે, જેનાથી કુટુંબ સ્થાપના થાય છે.

લગ્નના પ્રકાર:

એકપત્ની પ્રથા (Monogamy): એક પુરુષ અને એક સ્ત્રી વચ્ચે લગ્ન.

બહુપત્ની પ્રથા (Polygamy):

બહુપત્ની પ્રથા: એક પુરુષના એક કરતાં વધુ પત્ની.

બહુપતિ પ્રથા: એક સ્ત્રીના એક કરતાં વધુ પતિ.

સમૂહ લગ્ન (Group Marriage): સમૂહમાં લગ્ન.

સ્પેશિયલ મેરેજ (Inter-Caste/Inter-Religion Marriage): અલગ જ્ઞાતિ અથવા ધર્મ વચ્ચે લગ્ન.

(4) જ્ઞાતિનાં લક્ષણોની ચર્ચા કરો.

ઉત્તર: જન્મગત લક્ષણ: વ્યક્તિની જ્ઞાતિ જન્મથી નક્કી થાય છે.

વ્યવસાય સાથે જોડાયેલું: જુદી જુદી જ્ઞાતિઓ માટે ચોક્કસ વ્યવસાયો હતા.

અંતર્વિવાહ પ્રથા: વ્યક્તિએ પોતાની જ્ઞાતિમાં જ લગ્ન કરવા.

સામાજિક ભેદભાવ: ઊંચી અને નીચી જ્ઞાતિઓમાં તફાવત.

નિયંત્રિત સમાજજીવન: જ્ઞાતિ પંચાયત દ્વારા નિયમો પાલન કરાવાતા.

Page 12

3. નીચેના પ્રશ્નોના ટૂંકમાં જવાબ લખો:

(1) જ્ઞાતિની વ્યાખ્યા જણાવો.
ઉત્તર: જ્ઞાતિ એ સામાજિક સમૂહ છે, જે સમાન જન્મ, પેશા, સંસ્કૃતિ અને પરંપરાને અનુસરે છે અને સામાન્ય રીતે તેમાં આંતરલગ્ન પ્રથાનું પાલન થાય છે.

(2) સામાજિક વર્ગ એટલે શું?
ઉત્તર: સામાજિક વર્ગ એ સમાન સામાજિક દરજ્જો ધરાવતા વ્યક્તિઓનો સમૂહ છે, જે મુખ્યત્વે આવક, શૈક્ષણિક સ્તર, વ્યવસાય અને સામાજિક પ્રતિષ્ઠા પર આધાર રાખે છે.

(3) ભ્રાતૃકીય લગ્ન એટલે શું?
ઉત્તર: ભ્રાતૃકીય લગ્ન એ એવી લગ્નપ્રથા છે, જેમાં એક ભાઈના મૃત્યુ પછી, તેનો નાના ભાઈ મૃત ભાઈની પત્ની સાથે લગ્ન કરે છે.

---

4. નીચેના પ્રશ્નોના એક વાક્યમાં જવાબ આપો:

(1) વિભક્ત કુટુંબ એટલે શું?
ઉત્તર: જ્યારે એક પરિવાર સંયુક્ત કુટુંબમાંથી અલગ થઈ ન્યુક્લિયર કુટુંબ તરીકે રહે, ત્યારે તેને વિભક્ત કુટુંબ કહે છે.

(2) માતૃસત્તાક કુટુંબમાં વંશની ગણતરી કોનાં નામથી થાય છે?
ઉત્તર: માતાના નામથી.

(3) એકસાથી લગ્નપ્રથા એટલે શું?
ઉત્તર: એકસાથી લગ્નપ્રથા એ એવી લગ્નપ્રથા છે, જેમાં એક પુરુષ એક સમયે માત્ર એક સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરે છે.

(4) સમલોમ લગ્ન એટલે શું?
ઉત્તર: સમલોમ લગ્ન એ એવી લગ્નપ્રથા છે, જેમાં પતિ-પત્ની સામાજિક, આર્થિક અને શૈક્ષણિક રીતે સમાન હોય.

---

5. યોગ્ય વિકલ્પ પસંદ કરો:

(1) સામાજિક સંસ્થા એ કેવા પ્રકારની કાર્યપ્રણાલી છે?
✅ (અ) પ્રસ્થાપિત

(2) માતૃસત્તાક કુટુંબમાં મિલકતનો વારસો કોને મળે છે?
✅ (અ) પુત્રી

(3) વિભક્ત કુટુંબમાં કુટુંબના નિર્ણયો કેવી રીતે લેવાય છે?
✅ (બ) સર્વસંમતિથી

(4) સ્પેશિયલ મેરેજ ઍક્ટ કઈ સાલમાં ઘડાયો?
✅ (અ) 1954

Liza Mahanta