Chapter 8
પર્યાવરણ અને સમાજ
Page 1
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer
1. પર્યાવરણ એટલે શું?
ઉત્તર: પર્યાવરણ એ પરિ + આવરણ એમ બે શબ્દોનું સંયોજન છે, જેનો અર્થ થાય છે "આસપાસનું આવરણ". તે માનવજાત અને અન્ય જીવસૃષ્ટિને અસર કરતા તમામ કુદરતી અને માનવસર્જિત તત્ત્વોનો સમાવેશ કરે છે, જેમ કે હવા, પાણી, જમીન, જંગલો, પ્રાણીઓ અને માણસો.
2. પર્યાવરણના મુખ્ય બે વિભાગ કયા છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણને મુખ્યત્વે બે વિભાગોમાં વહેંચી શકાય છે:
જૈવિક (Biotic) – જેમાં સજીવ તત્વો જેવા કે વનસ્પતિ, પ્રાણીઓ, માનવી અને ફૂગ-કીટાણુઓનો સમાવેશ થાય છે.
અજૈવિક (Abiotic) – જેમાં હવા, પાણી, જમીન, તાપમાન, સૂર્યપ્રકાશ, પહાડો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
3. જૈવિક તત્વોના કેટલા પ્રકાર છે અને તે શું છે?
ઉત્તર: જૈવિક તત્વો ત્રણ પ્રકારના હોય છે:
Generator (સર્જક) – વનસ્પતિ (વૃક્ષો), જે ઓક્સિજન, પાન, ફળ, અનાજ વગેરે ઉત્પન્ન કરે છે.
Operator (સંચાલક) – પ્રાણીઓ, જે વનસ્પતિ પર નિર્ભર છે અને કીટાણુઓને જીવન આપે છે.
Decomposer (સંહારક) – ફૂગ અને કીટાણુઓ, જે જીવશવ અને ગંદકીનો ક્ષય કરીને જમીનને ફળદ્રુપ બનાવે છે.
4. પર્યાવરણ અને માનવજીવન વચ્ચે કેવો સંબંધ છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણ અને માનવજીવન વચ્ચે ગાઢ સંબંધ છે. પ્રાચીન કાળથી માનવજાત પ્રકૃતિ પર આધાર રાખે છે. તેના તહેવારો, વિધિ-વિધાનો, ખેતી, રહેઠાણ, સંસ્કૃતિ, અને સમાજની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ પર્યાવરણ સાથે જોડાયેલી છે.
5. માનવજાત પર્યાવરણને કેવી રીતે પ્રભાવિત કરે છે?
ઉત્તર: માનવજાતે ઉદ્યોગો, વનોની નિરંશન (વિનાશ), વાહનવ્યવહાર અને અન્ય પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા પર્યાવરણને પ્રભાવિત કર્યું છે. આ કારણે ગ્લોબલ વોર્મિંગ, પ્રદૂષણ, કુદરતી આફતો જેવી સમસ્યાઓ ઉભી થઈ છે.
6. પર્યાવરણ રક્ષણ માટે કઈ કઈ ચળવળો થઈ છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણના રક્ષણ માટે અનેક ચળવળો થઈ છે, જેમ કે –
ચિપકો ચળવળ (ભારત)
નર્મદા બચાવો આંદોલન
વન મહોત્સવ
પ્લાસ્ટિક પ્રતિબંધ અને પુનર્વપરાશ (Recycling) અભિયાન
7. પર્યાવરણ પ્રદૂષણથી થતા પ્રભાવો શું છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણ પ્રદૂષણથી હવા, પાણી અને જમીન પ્રદૂષિત થાય છે, જેનાથી માનવ આરોગ્ય, પશુ-પક્ષીઓ, વનસ્પતિ, અને સમગ્ર કુદરતી ચક્ર પર ખરાબ અસર પડે છે.
8. પર્યાવરણ જાળવણી માટે આપણે શું કરી શકીએ?
ઉત્તર: વધુ વૃક્ષો વાવો (વૃક્ષારોપણ).
પાણી અને ઉર્જા બચાવો.
પ્લાસ્ટિકનો ઓછો ઉપયોગ કરો.
પુનર્વપરાશ (Recycling) અને પુનઃઉપયોગ (Reuse) પ્રોત્સાહિત કરો.
પ્રદૂષણ ઘટાડવા માટે હરિત ઉર્જા (Green Energy) અપનાવો.
Page 2
1. નિર્જીવ તત્ત્વો શું છે?
ઉત્તર: નિર્જીવ તત્ત્વો એટલે પર્યાવરણના એવા તત્ત્વો કે જેઓ સજીવ નથી, પણ જીવસૃષ્ટિ માટે જરૂરી છે. તેમાં અગ્નિ, જળ, વાયુ, પૃથ્વી (જમીન) અને આકાશ – આ પાંચ તત્ત્વોનો સમાવેશ થાય છે, જેને "પંચમહાભૂત" કહેવામાં આવે છે.
2. પંચમહાભૂતની શું ભૂમિકા છે?
ઉત્તર: પંચમહાભૂત (અગ્નિ, જળ, વાયુ, પૃથ્વી, અને આકાશ) પર્યાવરણની સમતુલા જાળવી રાખવામાં અને જીવસૃષ્ટિને જીવન આપવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે. જો આમાંથી કોઈ એક તત્ત્વમાં અસંતુલન થાય તો સમગ્ર પર્યાવરણ અને જીવનપ્રક્રિયા પ્રભાવિત થાય.
3. પર્યાવરણની વ્યાખ્યા શું છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણ એ માનવીની આસપાસ રહેલી ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ છે, જેમાં સજીવ અને નિર્જીવ બંને તત્ત્વોનો સમાવેશ થાય છે. પર્યાવરણ સુરક્ષાધારા મુજબ, પર્યાવરણ એ પાણી, હવા, જમીન, માનવી, અન્ય જીવસૃષ્ટિ અને પ્રાકૃતિક તત્ત્વો વચ્ચેના અંતરસંબંધોનો સમૂહ છે.
4. પર્યાવરણના કેટલા મુખ્ય ઘટકો છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણના ચાર મુખ્ય ઘટકો છે:
વાતાવરણ (Atmosphere) – હવા, તાપમાન, ભેજ અને સૂર્યપ્રકાશનો સમાવેશ થાય છે.
મૃદાવરણ (Lithosphere) – પૃથ્વી, જમીન અને ખડકોનો સમાવેશ થાય છે.
જલાવરણ (Hydrosphere) – પાણીના સ્ત્રોતો જેમ કે મહાસાગરો, નદી, તળાવો અને ભૂગર્ભજળનો સમાવેશ થાય છે.
જૈવિક આવરણ (Biosphere) – તે પર્યાવરણનો પાતળો પડ છે જેમાં જીવસૃષ્ટિ રહે છે.
5. વાતાવરણ (Atmosphere) શું છે?
ઉત્તર: પૃથ્વીની સપાટી ઉપર રહેલું વાયુમંડળ વાતાવરણ કહેવાય. તેમાં હવા, તાપમાન, ભેજ, અને સૂર્યપ્રકાશનો સમાવેશ થાય છે. વાતાવરણ પૃથ્વીના જુદા જુદા ભાગોમાં તાપમાન અને આબોહવા બદલે છે, જે જીવસૃષ્ટિ માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
6. મૃદાવરણ (Lithosphere) શું છે?
ઉત્તર: મૃદાવરણ એ પૃથ્વીની જમીન અને ખડકોનો બનેલો ભાગ છે. તેમાં ખનીજ તત્ત્વો હોય છે, જે ખેતી અને ઉદ્યોગો માટે ઉપયોગી હોય છે. માટી પણ મૃદાવરણનો એક ભાગ છે, જેમાંથી વનસ્પતિ ઉગે છે.
7. જલાવરણ (Hydrosphere) શું છે?
ઉત્તર: પૃથ્વી પર રહેલા તમામ પાણીના સ્ત્રોતો મળીને જલાવરણ બને છે. તેમાં મહાસાગરો, નદીઓ, તળાવો, સરોવરો અને ભૂગર્ભજળનો સમાવેશ થાય છે. પૃથ્વીનું લગભગ 97% પાણી સમુદ્રોમાં છે, જ્યારે માત્ર 1% પાણી જીવસૃષ્ટિ માટે ઉપલબ્ધ છે.
8. જૈવિક આવરણ (Biosphere) શું છે?
ઉત્તર: પૃથ્વીનો પાતળો પડ, જેમાં જીવન શક્ય છે, તેને જૈવિક આવરણ કહેવાય. તેમાં હવા, પાણી, જમીન અને સજીવ તત્ત્વો હોય છે.
9. શું પર્યાવરણના બધા ઘટકો એકબીજા પર આધાર રાખે છે?
ઉત્તર: હાં, પર્યાવરણના બધા ઘટકો એકબીજા સાથે સંકળાયેલા છે. એક તત્ત્વમાં ફેરફાર થાય તો અન્ય તત્ત્વો પણ અસરગ્રસ્ત થાય. ઉદાહરણ તરીકે, જો જળ પ્રદૂષિત થાય તો વનસ્પતિ અને પ્રાણીઓ પર પ્રભાવ પડે.
10. પર્યાવરણનું સમતુલન શા માટે જરૂરી છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણનું સમતુલન જીવસૃષ્ટિ માટે અનિવાર્ય છે. જો પર્યાવરણમાં પ્રદૂષણ વધે અથવા કુદરતી તત્ત્વોમાં અસંતુલન થાય, તો પર્યાવરણને હાનિ પહોંચે છે, જેના કારણે જીવસૃષ્ટિ અને માનવજીવન ખતરામાં પડે છે.
Page 3
1. પર્યાવરણના મુખ્ય ચાર આવરણ કયા છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણના મુખ્ય ચાર આવરણ છે:
વાતાવરણ (Atmosphere) – હવામાં રહેલા વાયુઓ, તાપમાન અને ભેજનો સમાવેશ થાય છે.
મૃદાવરણ (Lithosphere) – પૃથ્વી, જમીન અને ખડકોનો સમાવેશ થાય છે.
જલાવરણ (Hydrosphere) – પાણીના સ્ત્રોતો, જેમ કે નદીઓ, તળાવો, સમુદ્રો અને ભૂગર્ભજળનો સમાવેશ થાય છે.
જૈવિક આવરણ (Biosphere) – પૃથ્વી પર રહેતી જીવસૃષ્ટિનો સમાવેશ થાય છે.
2. લેન્ડિસ અનુસાર પર્યાવરણના કેટલા પ્રકારો છે?
ઉત્તર: લેન્ડિસ અનુસાર પર્યાવરણના ત્રણ પ્રકારો છે:
પ્રાકૃતિક પર્યાવરણ – કુદરતી તત્ત્વો (સૂર્ય, ચંદ્ર, પૃથ્વી, જળ, વાયુ) સમાવેશ થાય છે.
સામાજિક પર્યાવરણ – માનવ દ્વારા બનાવવામાં આવેલું અને વ્યક્તિઓના જીવન સાથે જોડાયેલું છે.
સાંસ્કૃતિક પર્યાવરણ – વ્યક્તિના સંસ્કાર, પરંપરા અને સામાજિકીકરણ સાથે જોડાયેલું છે.
3. ઓગબર્ન અને નિમકોફ પર્યાવરણને કેટલા વિભાગોમાં વહેંચે છે?
ઉત્તર: ઓગબર્ન અને નિમકોફ પર્યાવરણને બે મુખ્ય વિભાગોમાં વહેંચે છે:
પ્રાકૃતિક પર્યાવરણ – કુદરતી તત્ત્વોનો સમાવેશ કરે છે.
માનવસર્જિત પર્યાવરણ – માનવ દ્વારા બનાવવામાં આવેલ તત્ત્વોનો સમાવેશ કરે છે.
4. મૈકાઈવર પર્યાવરણને કેટલા વિભાગોમાં વહેંચે છે?
ઉત્તર: મૈકાઈવર પર્યાવરણને ત્રણ મુખ્ય વિભાગોમાં વહેંચે છે:
ભૌતિક પર્યાવરણ – પૃથ્વી, સૂર્ય, ચંદ્ર, અને સમુદ્ર જેવા કુદરતી તત્ત્વો.
આર્થિક પર્યાવરણ – માનવસર્જિત તત્ત્વો, જેમ કે મકાન, રસ્તાઓ, મશીનરી.
સામાજિક પર્યાવરણ – સામાજિક નીતિઓ, પરંપરાઓ અને રિવાજો.
5. પર્યાવરણ માનવજીવનને કેવી રીતે અસર કરે છે?
ઉત્તર: પર્યાવરણ માનવજીવન પર વિવિધ રીતે અસર કરે છે:
સ્થાનિક સંબંધ (Location Relationship) – મનુષ્યનાં સામાજિક, આર્થિક, રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક જીવન પર તેની ભૌગોલિક સ્થિતિ અસર કરે છે.
જલવાયુ (Climate) – જુદા જુદા પ્રદેશોનું જલવાયુ જીવનશૈલી, ખેતી, વસવાટ અને અર્થતંત્ર પર અસર કરે છે.
કુદરતી સંપત્તિઓ (Natural Resources) – કુદરતી સ્ત્રોતોનો યોગ્ય ઉપયોગ માનવજાતનાં વિકાસ માટે જરૂરી છે
આબોહવા અને કૃષિ – વરસાદ અને જમીનની સ્થિતિ ખેતી અને ખાદ્ય પદાર્થોના ઉત્પાદનને પ્રભાવિત કરે છે.
6. સામાજિક અને શહેરી પર્યાવરણ વચ્ચે શું તફાવત છે?
ઉત્તર: ગ્રામીણ પર્યાવરણ – કુદરતી તત્ત્વો સાથે વધુ સંકળાયેલ, ખેતી આધારિત અને પરંપરાગત જીવનશૈલી ધરાવતું.
શહેરી પર્યાવરણ – ઔદ્યોગિક વિકાસ, આધુનિક સુવિધાઓ અને ઘનતાભર્યા વસવાટવાળા વિસ્તારો.
7. શું માનવજીવન પણ પર્યાવરણને અસર કરે છે?
ઉત્તર: હા, માનવજીવન પર્યાવરણને અસર કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે:
વૃક્ષો કાપવાથી – જળચક્ર અને હવામાન બદલાય.
ઉદ્યોગો દ્વારા પ્રદૂષણ – હવા, પાણી અને જમીન પ્રદૂષિત થાય.
નદી અને તળાવો પર માનવક્રિયા – પાણીનું સ્તર ઓછું થાય.
Page 4
1. જમીન માનવજીવનને કેવી રીતે અસર કરે છે?
ઉત્તર: માનવી જે પ્રદેશમાં વસવાટ કરે છે, તેની જમીનનું સ્વરૂપ એના જીવનશૈલીને અસર કરે છે.
પર્વતીય વિસ્તારોમાં ઉદ્યોગો અને નગરો ઓછા હોય છે, જેના કારણે પ્રદૂષણ ઓછું રહે છે.
જમીનની રચના અને પ્રકાર લોકોના ખોરાક અને રહેઠાણના બંધારણ પર અસર કરે છે.
2. જળ અને માનવજીવન વચ્ચે શું સંબંધ છે?
ઉત્તર: જળ માનવજીવન માટે જ રૂરી છે, કારણ કે તે પીવાના પાણી, કૃષિ, ઉદ્યોગો અને પશુપાલન માટે ઉપયોગી છે.
સાગર અને નદીઓ ની નજીક વિવિધ સંસ્કૃતિઓ વિકસે છે.
જળના સ્ત્રોતો કેવા છે તેના પર વહાણવટુ, મચ્છીમારી અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર આધાર રાખે છે.
3. માટી અને ખનીજ માનવજીવનને કેવી રીતે અસર કરે છે?
ઉત્તર: માટી ખેતી માટે મહત્વની છે; કાળી અને ગોરાળુ જમીન વિવિધ પાકોના ઉત્પાદન માટે ઉપયોગી છે.
ખનીજ તત્ત્વો ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે જરૂરી છે; જેમ કે, લોખંડ, બૉક્સાઈટ, અને સોનું.
ખનીજોનો ઉપયોગ પ્રાચીન યુગોથી લઈને આધુનિક ઔદ્યોગિક યુગ સુધી થયો છે.
4. કુદરતી તત્ત્વો માનવજીવન પર કેવી અસર કરે છે?
ઉત્તર: વૃક્ષો અને છોડ શ્વસન-પ્રક્રિયાને પ્રભાવિત કરે છે.
અલગ અલગ ભૌગોલિક પ્રદેશો (ઉષ્ણ, ઠંડા, સમશીતોષ્ણ) માનવજીવન અને ખાધ્ય પદાર્થો પર અસર કરે છે.
પશુઓ માનવજીવન માટે મદદરૂપ બને છે – તેઓ માલવહન, ડેરીઉદ્યોગ અને ચર્મઉદ્યોગમાં ઉપયોગી છે.
5. પર્યાવરણ પર માનવજીવનની અસર કેવી રીતે થાય છે?
ઉત્તર: ટેક્નોલોજી, ઉદ્યોગો અને શહેરીકરણ પર્યાવરણમાં પરિવર્તન લાવે છે.
વધતી વસ્તી અને રહેણીકરાણ માટે જમીન પર દબાણ વધે છે.
પ્રદૂષણ અને કુદરતી સંપત્તિઓનો અતિશય ઉપયોગ પર્યાવરણને નુકસાન પહોંચાડે છે.
6. માનવીય પ્રવૃત્તિઓ પર્યાવરણને કેવી રીતે બદલાવી રહી છે?
ઉત્તર: ઉદ્યોગો અને વાહનો હવાપ્રદૂષણ અને ઓઝોન સ્તરના ભંગાણનું કારણ બને છે.
નદીઓ અને તળાવો ગંદકી અને કચરાને લીધે પ્રદૂષિત થાય છે.
વૃક્ષોનું વધતા પ્રમાણમાં કાપાણ માળખાગત પરિવર્તન અને જૈવમંડળ પર અસર કરે છે.
7. પર્યાવરણ સુરક્ષા માટે શું પગલાં લેવામાં આવવા જોઈએ?
ઉત્તર: વૃક્ષારોપણ અને વનસંવર્ધન
પ્રદૂષણ નિયંત્રણ માટે નિયમો અને જાગૃતિ
કુદરતી સંસાધનોનો જથ્થાબંધ ઉપયોગ ઘટાડવો
Page 5
1. 1972 પહેલાં પર્યાવરણનું સમાજશાસ્ત્ર કેમ ન હતું?
ઉત્તર: 1972 પહેલાં પર્યાવરણનો અભ્યાસ અલગ વિષય તરીકે કરવામાં આવતો ન હતો. ‘પૃથ્વી પરિષદ’ની સ્થાપના પછી પર્યાવરણને સમાજશાસ્ત્રમાં સમાવવામાં આવ્યું.
2. 1972માં ક્યાં ‘પૃથ્વી પરિષદ’ યોજાઈ?
ઉત્તર: 1972માં બેલ્જિયમમાં ‘પૃથ્વી પરિષદ’ યોજાઈ.
3.‘Our Common Future’ અહેવાલ ક્યારે પ્રકાશિત થયો?
ઉત્તર: 1988માં ‘Our Common Future’ અહેવાલ પ્રકાશિત થયો.
4. 1992માં રિયો-ડી-જાનેરોમાં યોજાયેલી પરિષદનું શું નામ હતું?
ઉત્તર: 1992માં યોજાયેલી પરિષદનું નામ ‘પર્યાવરણ અને વિકાસ પરિષદ’ હતું.
5. ચીપકો આંદોલન ક્યાં શરૂ થયું?
ઉત્તર: ચીપકો આંદોલન ભારતના ઉત્તર-પૂર્વના પહાડી વિસ્તારમાં શરૂ થયું.
6. ચીપકો આંદોલનમાં ‘ચીપકો’ શબ્દનો અર્થ શું થાય?
ઉત્તર: ‘ચીપકો’નો અર્થ ‘ચોટવું’ થાય છે.
7. ચીપકો આંદોલન શેના વિરોધમાં હતું?
ઉત્તર: આ આંદોલન એક કંપનીને વૃક્ષ કાપવા માટે અપાયેલો ઠેકો રદ કરાવવા માટે હતું.
8. ચીપકો આંદોલનમાં મુખ્ય નેતૃત્વ કોને આપ્યું
ઉત્તર: ગૌરીદેવી નામની સ્ત્રીએ આ આંદોલનનું નેતૃત્વ આપ્યું.
9. ચીપકો આંદોલનનો મુખ્ય ફાળો શું હતો?
ઉત્તર: આ આંદોલન દ્વારા 1050 ચો. કિ.મી.ના વિસ્તારમાં 10 વર્ષ સુધી એકપણ વૃક્ષ ન કાપવાનો સરકારનો નિર્ણય લેવાયો.
10. નર્મદા બચાવો આંદોલન શેના વિરોધમાં શરૂ થયું?
ઉત્તર: નર્મદા ડેમના નિર્માણના વિરોધમાં ‘નર્મદા બચાવો આંદોલન’ શરૂ થયું.
11. The Silent Valley Movement ક્યારે શરૂ થયું?
ઉત્તર: 1978માં કેરળમાં ‘The Silent Valley Movement’ શરૂ થયું.
12. The Silent Valley Movement શેના માટે હતું?
ઉત્તર: હાઈડ્રો ઈલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટના વિરોધમાં આ આંદોલન થયું.
Page 6
1. પ્રદૂષણ એટલે શું?
ઉત્તર: શુદ્ધતાને નષ્ટ કરે તે પ્રદૂષણ કહેવાય.
પ્રદૂષણ માનવીય પ્રવૃત્તિઓ અને કુદરતી ઘટનાઓ બંનેથી ફેલાય છે.
કુદરતી કારણો: જવાળામુખી, દાવાનળ, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ વગેરે.
માનવસર્જિત કારણો: ઉદ્યોગો, વાહનો, શહેરીકરણ, અનિયંત્રિત ટેક્નોલોજીનો વિકાસ.
2. હવા-પ્રદૂષણનો અર્થ અને અસર શું છે?
ઉત્તર: હવામાં ઝેરી વાયુઓ ભળતા સ્વાસ્થ્ય પર પ્રતિકૂળ અસર થાય છે.
ઓઝોન સ્તરનું નુકસાન થતાં ચામડી કેન્સર, મોતિયો, શ્વસનરોગ થાય.
ઍસિડવર્ષાથી જમીન અને પાણી દૂષિત થાય છે.
ઐતિહાસિક સ્મારકો અને કુદરતી સૌંદર્ય નુકસાન પામે છે.
3. હવા-પ્રદૂષણથી શ્વસનતંત્ર પર શું અસર થાય છે?
ઉત્તર: કાર્બન મોનોક્સાઈડ હિમોગ્લોબિન સાથે ભળી ઓક્સિજન વહન કરવામાં અડચણ ઉભી કરે.
ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ, વૃદ્ધો અને બાળકો માટે શ્વસનસંબંધિત બીમારીઓ સર્જાય છે.
લાંબા ગાળે હૃદયરોગ અને દમ જેવા રોગો થવાની શક્યતા વધે છે.
4. પ્રદૂષણના મુખ્ય પ્રકારો અને તેના અસરો જણાવો.
ઉત્તર: હવા-પ્રદૂષણ: આરોગ્ય પર અસર, ઍસિડવર્ષા, ઓઝોન સ્તરનું ભંગાણ.
જળ-પ્રદૂષણ: પીવાના પાણીની અછત, જળજન્ય રોગો, જળચર જીવો માટે જોખમ.
જમીન-પ્રદૂષણ: જમીનની ઊર્વરાશક્તિ ઘટે, પાકઉત્પાદન પર અસર.
ઘોંઘાટ-પ્રદૂષણ: માનસિક તણાવ, ઊંઘમાં અવરોધ, સાંભળવાની તકલીફ.
5. હવા-પ્રદૂષણ રોકવા માટે શું પગલાં લેવાય?
ઉત્તર: વૃક્ષારોપણ વધારવું.
ઉદ્યોગો અને વાહનોમાંથી નીકળતા ધૂમાડા પર નિયંત્રણ.
સાફ-સફાઈ અને પ્રાકૃતિક ઉર્જાનો ઉપયોગ.
Page 7
1. પ્રદૂષણ એટલે શું?
ઉત્તર: પ્રદૂષણ એટલે પર્યાવરણમાં એવા અનિચ્છનીય પદાર્થોનું મિશ્રણ, જે પ્રાકૃતિક તંત્રમાં ખલેલ પહોંચાડે અને જીવસૃષ્ટિ માટે નુકસાનકારક બને.
2. પ્રદૂષણના મુખ્ય બે કારણો કયા છે?
ઉત્તર: (1) પ્રાકૃતિક કારણો – જેમકે જવાળામુખી, દાવાનળ, ભૂકંપ, ધૂળ-વાવઝોડા વગેરે.
(2) માનવસર્જિત કારણો – જેમકે ઉદ્યોગો, વાહનવ્યવહાર, વનવિનાશ, રાસાયણિક કચરો, પ્લાસ્ટિક વપરાશ વગેરે.
3. હવા પ્રદૂષણના મુખ્ય કારણો કયા છે?
ઉત્તર: ઉદ્યોગો અને ફેક્ટરીઓમાંથી નીકળતા ધુમાડા
વાહનોથી નીકળતા ઝેરી વાયુઓ
વૃક્ષોના વધતા છેટકાટ
ધૂળ, ધુમ્રપાન અને શહેરીકરણ
4. હવા પ્રદૂષણના માનવજીવન પર શું અસર થાય?
ઉત્તર: શ્વાસ સંબંધિત રોગો જેમ કે દમ અને ફેફસાના રોગો
ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ અને બાળકોના આરોગ્ય પર અસર
ઓઝોન સ્તરનું નુકસાન અને વાતાાવરણમાં ગરમીનું પ્રમાણ વધવું
ઍસિડવર્ષા થવાથી જમીન અને પાણી દૂષિત થવું
5. પાણી પ્રદૂષણના મુખ્ય સ્ત્રોતો કયા છે?
ઉત્તર: ઉદ્યોગો દ્વારા રાસાયણિક અને ઝેરી પ્રવાહ
ઘરોમાંથી નિકળતો ગટરનો કચરો
કૃષિમાં વપરાતા રાસાયણિક ખાતરો અને કીટનાશકો
પ્લાસ્ટિક અને અન્ય અશુદ્ધીઓનું નદીઓ અને તળાવોમાં જમાવ
6. પાણી પ્રદૂષણથી માનવજીવન પર કેવી અસર થાય?
ઉત્તર: પીવાના પાણીમાં બેક્ટેરિયા અને વાયરસ ફેલાઈને રોગચાળો ફેલાય
પાણીના જીવ kuten, જેના કારણે માછીમારી ઉદ્યોગને નુકસાન
કૃષિ ઉત્પાદન પર અસર
સ્કીન અને પેટ સંબંધિત બીમારીઓ
7. જમીન પ્રદૂષણના મુખ્ય કારણો કયા છે?
ઉત્તર: પ્લાસ્ટિક કચરો અને ગંદકીનો અવિચારી નિકાલ
રાસાયણિક ખાતર અને જંતુનાશકોનો વધુ ઉપયોગ
ઔદ્યોગિક કચરો અને કચરાની અયોગ્ય વ્યવસ્થા
8. જમીન પ્રદૂષણના પ્રભાવો કયા છે?
ઉત્તર: જમીનની ઉર્વરાશક્તિ ઘટી જાય
કૃષિ ઉત્પાદન પર પ્રતિકૂળ અસર
પીવાના પાણીના સ્ત્રોત દૂષિત થાય
જીવસૃષ્ટિ અને પર્યાવરણને નુકસાન
9. ધ્વનિ પ્રદૂષણ એટલે શું?
ઉત્તર: ગમે ત્યારે કે ગમે તે સ્થળે અવાજનું પ્રમાણ સહનશક્તિ કરતાં વધુ વધી જાય તેને ધ્વનિ પ્રદૂષણ કહેવાય.
10. ધ્વનિ પ્રદૂષણના પ્રભાવો કયા છે?
ઉત્તર: માનસિક તણાવ અને ચીડિયાપણું વધે
સાંભળવાની ક્ષમતા ઓછી થાય
હૃદયરોગ અને ઊંઘને અસર કરે
પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓ માટે હાનિકારક
11. ઓઝોન સ્તરનું નુકસાન શું છે અને તેનું કારણ શું છે?
ઉત્તર: ઓઝોન સ્તર પૃથ્વી પર ઉલ્ટ્રાવાયોલેટ કિરણોથી રક્ષણ આપે છે. તે ફ્રીઓન ગેસ, કાર્બન મોનોક્સાઈડ અને ઉદ્યોગોમાંથી નીકળતા ગેસોને લીધે નુકસાન પામે છે.
12. પ્રદૂષણ અટકાવવા માટે શું પગલાં લઈ શકાય?
ઉત્તર: વૃક્ષારોપણ અને વનસંગ્રક્ષણ
રિસાયકલ અને ફરી વપરાશને પ્રોત્સાહન
કચરાના યોગ્ય નિકાલ માટે સજાગતા
પર્યાવરણપ્રેમી ઉર્જા સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ (સોલાર, પવન ઉર્જા)
રાસાયણિક ખાતર અને જંતુનાશકોનો મર્યાદિત ઉપયોગ
Page 8
1. જળ-પ્રદૂષણ શું છે?
ઉત્તર: જ્યારે ઝેરી રસાયણયુક્ત દૂષિત પાણી નદી, તળાવ, કૂવા અને સમુદ્રમાં છોડવામાં આવે છે, ત્યારે શુદ્ધ પાણી દૂષિત બને છે. આથી તે પીવા તથા અન્ય ઉપયોગ માટે અયોગ્ય બની જાય છે.
2. જમીન-પ્રદૂષણ માટે શું કારણભૂત છે?
ઉત્તર: અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, પૂર, ધરતીકંપ જેવી કુદરતી ઘટનાઓ, ઉદ્યોગો દ્વારા ફેંકાતા ઝેરી રસાયણો, વધુ રાસાયણિક ખાતરો તથા જંતુનાશક દવાઓનો ઉપયોગ વગેરે જમીન-પ્રદૂષણ માટે જવાબદાર છે.
3. ઘોંઘાટ-પ્રદૂષણ શું છે?
ઉત્તર: અનિચ્છનીય ધ્વનિ કે અવાજને ઘોંઘાટ-પ્રદૂષણ કહેવાય. ઉદ્યોગો, વાહનો, લાઉડસ્પીકરો, ટીવી-રેડિયોના ઊંચા અવાજ વગેરેના કારણે આ પ્રદૂષણ થાય છે.
4. ઘોંઘાટ-પ્રદૂષણથી શેની અસર થાય છે?
ઉત્તર: આ પ્રદૂષણથી કાનના પડદાને નુકસાન થાય છે, બહેરાપણું આવી શકે, લોહીનું દબાણ વધે, માનસિક તણાવ અને હૃદયરોગ જેવી બીમારીઓ થઇ શકે.
5. કિરણોત્સર્ગ પ્રદૂષણ શું છે?
ઉત્તર: પરમાણુ શક્તિના વિવિધ ઉપયોગથી પર્યાવરણમાં કિરણોત્સર્ગ વધે છે, જેને કિરણોત્સર્ગ પ્રદૂષણ કહેવાય.
6. કિરણોત્સર્ગ પ્રદૂષણના નુકસાન શું છે?
ઉત્તર: આ પ્રદૂષણથી માનવીના ચેતાતંત્રને નુકસાન થાય છે, ધ્રુજારી થાય, શરીર બેભાન થઈ જાય, શ્વસન અને ચેતાતંત્ર બગડે, પેઢીઓ સુધી અસર જોવા મળે.
7. પ્રદૂષણના સામાજિક પ્રભાવ શું છે?
ઉત્તર: પ્રદૂષણના કારણે આરોગ્ય ખરાબ થાય છે, ઉત્પાદન ક્ષમતા ઘટે છે, કૌટુંબિક અને સામાજિક જીવન અસરગ્રસ્ત થાય છે, અને રાષ્ટ્રના વિકાસમાં અવરોધ ઊભો થાય છે.
Page 9
1. દરિયામાં પ્રદૂષણ વધવાથી દરિયાઈ સૃષ્ટિ પર શું અસર થાય છે?
ઉત્તર: દરિયાના પાણીમાં રાસાયણિક પ્રદૂષણ અને પ્લાસ્ટિક કચરાના લીધે માછલીઓ અને અન્ય જલચર જીવો નાશ પામે છે. તે ખોરાક શ્રૃંખલાને અસર કરે છે અને સમુદ્રી માછીમારી ઉદ્યોગ માટે પણ નુકસાનકારક બને છે.
2. દરિયાઈ પ્રદૂષણ માછીમારોના જીવન અને રોજગાર પર કેવી અસર કરે છે?
ઉત્તર: પ્રદૂષણના કારણે માછલીઓના સમૂહો ઘટી જાય છે, જેથી માછીમારોને દૂર જવું પડે છે. તેમનો ખર્ચ વધી જાય છે અને ઘણીવાર પૂરતા પ્રમાણમાં માછલીઓ મળી શકતી નથી, જેના કારણે તેઓ બેકાર થવાની ભીતી અનુભવે છે.
3. ગ્લોબલ વોર્મિંગ શાને કહેવામાં આવે છે અને તે કેમ થાય છે?
ઉત્તર: ગ્લોબલ વોર્મિંગ એટલે પૃથ્વીના તાપમાનમાં સતત વધારો થવો. ઉદ્યોગો, વાહનો અને અન્ય માનવ પ્રવૃત્તિઓ થકી હવાના પ્રદૂષણમાં વધારો થાય છે. આ કારણે ઓઝોન સ્તરમાં છિદ્ર પડે છે અને પૃથ્વી પર વધુ તાપમાન વધે છે.
4. ગ્લોબલ વોર્મિંગથી હવામાન અને ખેતી પર શું અસર થાય છે?
ઉત્તર: ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે અનિયમિત વરસાદ, અનાવૃષ્ટિ અને પૂર જેવી સમસ્યાઓ ઉદ્ભવે છે. આથી ખેતીમાં નુકસાન થાય છે, પાક નિષ્ફળ જાય છે અને ખોરાકની તંગી સર્જાય છે.
5. ધ્વનિ-પ્રદૂષણના માનસિક અને શારીરિક આરોગ્ય પર શું અસર થાય છે?
ઉત્તર: સતત વધુ અવાજના કારણે કાનને નુકસાન થાય છે, બહેરાપણાની શક્યતા વધે છે. ઉપરાંત, માથાનો દુઃખાવો, હાઈ બ્લડ પ્રેશર અને માનસિક તણાવ જેવી સમસ્યાઓ ઊભી થાય છે.
6. પ્રદૂષણને કારણે ગરીબી અને બેકારીની સમસ્યા કેવી રીતે ઊભી થાય?
ઉત્તર: ઉદ્યોગો દ્વારા થતું પ્રદૂષણ જમીન અને પાણીને પ્રભાવિત કરે છે, જેના કારણે ખેતી અને માછીમારી જેવા વ્યવસાય પર અસર થાય છે. જ્યારે રોજગારની તકો ઘટી જાય છે, ત્યારે ગરીબી અને બેકારીની સમસ્યા ઉદ્ભવે છે.
7. શહેરોમાં વધતા પ્રદૂષણ અને ભ્રષ્ટાચાર વચ્ચે શું સંબંધ છે?
ઉત્તર: ઉદ્યોગો અને કારખાનાઓ કાયદાઓનું પાલન ન કરતાં ભ્રષ્ટાચાર ફેલાય છે. પ્રદૂષણ નિયંત્રણ માટેના નિયમોની અવગણના થાય છે, અને رش્વત લેવાઈ જાય છે.
8. દરિયાઈ સપાટી વધવાના પર્યાવરણ અને માનવજીવન પર શું અસર પડે?
ઉત્તર: દરિયાની સપાટી વધવાથી દરિયાકાંઠાના વિસ્તારો ડૂબી શકે છે. આથી લોકો સ્થળાંતર કરવા મજબૂર થાય છે અને નગરોમાં વસ્તીનો બોજો વધે છે.
Page 10
પ્રશ્ન 1: જળ પ્રદૂષણ શું છે અને તે કઈ રીતે થાય છે?
જવાબ: જ્યારે ઝેરી રસાયણો, ઉદ્યોગોમાંથી નિકળતું કચરો, ગંદકી અને ગટરના પાણી નદીઓ, તળાવો, કૂવાઓ અને સમુદ્રમાં મળે છે ત્યારે જળ પ્રદૂષણ થાય છે. તે માનવ અને જળસૃષ્ટિ માટે અત્યંત હાનિકારક છે.
પ્રશ્ન 2: જમીન પ્રદૂષણના મુખ્ય કારણો શું છે?
જવાબ: જમીન પ્રદૂષણ માટે રાસાયણિક ખાતરો, જંતુનાશકો, ઉદ્યોગો દ્વારા છોડાતા ઝેરી કચરાનો નિસ્સારણ, અતિવૃષ્ટિ અને અનાવૃષ્ટિ જેવી કુદરતી ઘટનાઓ જવાબદાર છે.
પ્રશ્ન 3: ઘોંઘાટ (Noise Pollution) થી શું નુકસાન થાય છે?
જવાબ: ઘોંઘાટથી માનસિક તણાવ, કાનના પડદાને નુકસાન, લોહીનું દબાણ વધવું અને મગજ પર માઠી અસર થઈ શકે છે.
પ્રશ્ન 4: કિરણોત્સર્ગ પ્રદૂષણ (Radioactive Pollution) શું છે?
જવાબ: પરમાણુ ઉર્જાના ઉપયોગથી ઉત્પન્ન થતું કિરણોત્સર્ગ વાયુઓ, પાણી અને જમીન દ્વારા ફેલાય છે. તે માનવીના ચેતાતંત્રને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને પેઢીદર પેઢી અસર કરી શકે છે. વૈશ્વિક ઉષ્ણતા (Global Warming) સંબંધિત પ્રશ્નો:
પ્રશ્ન 5: વૈશ્વિક ઉષ્ણતા (Global Warming) શું છે?
જવાબ: પૃથ્વીના તાપમાનમાં સતત વધતો ઉષ્ણતાનો સ્તર વૈશ્વિક ઉષ્ણતા કહેવાય. તે મુખ્યત્વે ઉદ્યોગો અને વાહનો દ્વારા ઉત્સર્જિત કાર્બન ડાયોક્સાઇડ (CO₂) અને અન્ય હાનિકારક વાયુઓના કારણે થાય છે.
પ્રશ્ન 6: ગ્રીનહાઉસ ઇફેક્ટ (Greenhouse Effect) શું છે?
જવાબ: જ્યારે પૃથ્વી પરથી પરાવર્તિત થતું ઉષ્ણતાજનક વિકિરણ વાયુમંડળમાં સમાયેલ હાનિકારક વાયુઓ દ્વારા શોષી લેવામાં આવે છે, ત્યારે પૃથ્વીનું તાપમાન વધે છે. આ પ્રભાવ ગ્રીનહાઉસ ઇફેક્ટ કહેવાય.
પ્રશ્ન 7: વૈશ્વિક ઉષ્ણતાના પ્રભાવ શું છે?
જવાબ:
-
હિમપ્રપાત વધતો જાય છે અને બરફ પીગળવાથી દરિયાની સપાટી ઊંચી જાય છે.
-
મોસમી પરિવર્તન થાય છે, દુષ્કાળ અને અતિવૃષ્ટિ વધી જાય છે.
-
ખેતઉત્પાદનમાં ઘટાડો થાય છે.
-
તાપમાન વધવાથી જીવસૃષ્ટિ પર હાનિકારક અસર થાય છે.
પ્રશ્ન 8: વૈશ્વિક ઉષ્ણતાને અટકાવવા માટે શું પગલાં લઈ શકાય?
જવાબ:
-
વનવિસ્તાર વધારવો અને વૃક્ષારોપણ કરવું.
-
પ્રાકૃતિક ઊર્જાના સ્ત્રોતો (સૌર ઉર્જા, પવન ઉર્જા) નો ઉપયોગ કરવો.
-
ઇંધણવાળા વાહનોની જગ્યાએ ઇલેક્ટ્રિક અને સાયકલનો ઉપયોગ કરવો.
-
ઉદ્યોગો અને ફેક્ટરીઓમાંથી થતા પ્રદૂષણને નિયંત્રિત કરવું.
(1) પર્યાવરણનો અર્થ આપી, તેનાં મુખ્ય તત્ત્વો વર્ણવો.
પર્યાવરણ એટલે આપણા આસપાસનું તે બધું, જે જીવસૃષ્ટિને પ્રભાવિત કરે છે. તેમાં પ્રાકૃતિક અને માનવસર્જિત બંને તત્ત્વો શામેલ થાય છે.
પર્યાવરણનાં મુખ્ય તત્ત્વો:
-
જૈવિક તત્ત્વ (Biotic Factors): વનસ્પતિ, પ્રાણીઓ, સૂક્ષ્મજીવ વગેરે.
-
અજૈવિક તત્ત્વ (Abiotic Factors): પાણી, હવા, ભૂમિ, તાપમાન, પ્રકાશ વગેરે.
-
સામાજિક-સાંસ્કૃતિક તત્ત્વ (Socio-Cultural Factors): માનવીના ક્રિયાકલાપો, સંસ્કૃતિ, પરંપરાઓ, આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ વગેરે.
(2) પર્યાવરણના ઘટકો વિશે સવિસ્તર માહિતી આપો.
પર્યાવરણના મુખ્ય ચાર ઘટકો છે:
-
જૈવ પર્યાવરણ (Biotic Environment): તે જીવસૃષ્ટિ સાથે સંકળાયેલ છે.
-
અજૈવ પર્યાવરણ (Abiotic Environment): ભૂમિ, પાણી, હવા, તાપમાન જેવા નિર્જીવ તત્ત્વોનો સમાવેશ થાય છે.
-
પ્રાકૃતિક પર્યાવરણ (Natural Environment): કુદરતી સ્રોતો અને તત્વો જેમ કે નદી, પર્વત, જંગલ, હવામાન.
-
માનવસર્જિત પર્યાવરણ (Man-Made Environment): માનવી દ્વારા સર્જાયેલાં શહેરો, રસ્તાઓ, ઉદ્યોગો, ટેક્નોલોજી વગેરે.
(3) પર્યાવરણની માનવજીવન પર અસરો વર્ણવો.
-
પ્રાકૃતિક તત્વો (જેમ કે હવામાન અને ભૂમિ) કૃષિ, વસવાટ અને જીવનશૈલીને અસર કરે છે.
-
પ્રદૂષિત પર્યાવરણ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ ઉભી કરે છે.
-
હવામાન પરિવર્તન અને ગ્લોબલ વોર્મિંગથી માનવજીવન માટે ખતરાનાં પરિસ્થિતિઓ ઉભી થાય છે.
(4) માનવજીવનની પર્યાવરણ પરની અસરો વર્ણવો.
-
ઉદ્યોગો અને વાહનોથી હવા અને પાણી પ્રદૂષિત થાય છે.
-
વનવિનાશ થવાથી પ્રાકૃતિક સંતુલન બગડે છે.
-
ગ્રીનહાઉસ ગેસોના વધારા કારણે ગ્લોબલ વોર્મિંગની સમસ્યા ઊભી થાય છે.
2. નીચેના પ્રશ્નોના મુદાસર જવાબ:
(1) નિર્જીવ તત્ત્વો વિશે માહિતી આપો.
નિર્જીવ તત્ત્વો એવા તત્ત્વો છે કે જે જીવિત નથી પણ પર્યાવરણ પર પ્રભાવ પાડે છે. જેમ કે પાણી, હવા, જમીન, તાપમાન, પ્રકાશ વગેરે.
(2) પર્યાવરણના પ્રકારો સમજાવો.
પર્યાવરણ ત્રણ મુખ્ય પ્રકારમાં વહેંચાય છે:
-
પ્રાકૃતિક પર્યાવરણ – કુદરતી તત્ત્વો (હવા, પાણી, જમીન, જંગલ, પશુઓ)
-
માનવસર્જિત પર્યાવરણ – રોડ, ઈમારતો, ઉદ્યોગો, ટેક્નોલોજી
-
સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક પર્યાવરણ – માનવીની સંસ્કૃતિ, ભાષા, પરંપરાઓ
(3) પ્રદૂષણના કોઈ પણ બે પ્રકારો સમજાવો.
-
વાયુ પ્રદૂષણ: ઉદ્યોગો, વાહનો અને પરમાણુ પરીક્ષણોથી હવા દૂષિત થાય છે.
-
જળ પ્રદૂષણ: નદી, તળાવ, સમુદ્રમાં કેમિકલ અને કચરાના પરિપ્રવાહથી પાણી દૂષિત થાય છે.
(4) ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો ચર્ચો.
-
ધરતીનું તાપમાન વધે છે.
-
હિમપ્રદેશો ઓગળે છે, દરિયાની સપાટી વધે છે.
-
વાવાઝોડા અને અનાવૃષ્ટિ જેવી કુદરતી આપત્તિઓ વધે છે
3. નીચેના પ્રશ્નોના ટૂંકમાં જવાબ:
(1) પર્યાવરણ એટલે શું?
પર્યાવરણ એ આપણા આસપાસ રહેલા કુદરતી અને માનવસર્જિત તત્ત્વોનો સમૂહ છે.
(2) સજીવ તત્ત્વ કોને કહેવાય?
જીવંત જીવસૃષ્ટિ જેવા કે માનવી, પ્રાણીઓ, વનસ્પતિ અને સૂક્ષ્મજીવોને સજીવ તત્ત્વ કહેવાય.
(3) મેકાઈવરે પર્યાવરણને કેટલા અને કયા વિભાગમાં વહેંચ્યું છે?
મેકાઈવરે પર્યાવરણને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચ્યું: (1) જૈવિક (2) અજૈવિક (3) માનવસર્જિત.
(4) સ્થાનિક સંબંધમાં મુખ્યત્વે કઈ ત્રણ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે?
જમીન, હવામાન અને કુદરતી સ્રોતો.
(5) પ્રદૂષણના પ્રકારોનાં નામ લખો.
વાયુ પ્રદૂષણ, જળ પ્રદૂષણ, ભૂપ્રદૂષણ, ધ્વનિ પ્રદૂષણ, થર્મલ પ્રદૂષણ.
(6) ગ્લોબલ વોર્મિંગ એટલે શું?
ગ્લોબલ વોર્મિંગ એટલે ધરતીના તાપમાનમાં સતત વધારાની પ્રક્રિયા.
(7) ગ્રીન હાઉસ ઇફેક્ટ કોને કહેવાય?
જ્યારે ગ્રીનહાઉસ ગેસો (CO₂, CH₄) સૂર્યતાપને પૃથ્વી પર રોકી ધરતીનું તાપમાન વધારવામાં મદદ કરે, તેને ગ્રીન હાઉસ ઇફેક્ટ કહે છે.
4. નીચેના પ્રશ્નોના એક વાક્યમાં જવાબ:
(1) પર્યાવરણના મુખ્ય ઘટકો જણાવો.
જૈવિક, અજૈવિક, પ્રાકૃતિક અને માનવસર્જિત તત્ત્વો.
(2) સામાજિક પર્યાવરણ એટલે શું?
માનવીના સામાજિક જીવન, રિવાજો અને પ્રથાઓને સામાજિક પર્યાવરણ કહે છે.
(3) સાંસ્કૃતિક પર્યાવરણ કોને કહેવાય?
માનવીની સંસ્કૃતિ, ધર્મ, ભાષા અને કલાને સાંસ્કૃતિક પર્યાવરણ કહે છે.
(4) પ્રાકૃતિક પર્યાવરણ કોને કહેવાય?
કુદરતી તત્ત્વો જેમ કે ભૂમિ, હવા, પાણી અને જંગલોનો સમાવેશ થતો પર્યાવરણ.
(5) રેખાંશથી શું નક્કી થાય છે?
રેખાંશથી કોઈ સ્થાનનું પૂર્વ-પશ્ચિમ સ્થાનો નક્કી થાય છે.
(6) પર્યાવરણ પરિવર્તન માટે કઈ બે પ્રક્રિયાઓ જવાબદાર છે?
પ્રાકૃતિક અને માનવસર્જિત ક્રિયાઓ.
(7) આકાશમાં ક્યા વાયુનું પડ હોય છે?
ઓઝોન વાયુનું પડ.
(8) WWFનું પૂરું નામ જણાવો.
World Wide Fund for Nature.
Page 12
1. નીચેના પ્રશ્નોના સવિસ્તર જવાબ લખો:
(1) પર્યાવરણનો અર્થ આપી, તેનાં મુખ્ય તત્ત્વો વર્ણવો.
પર્યાવરણ એટલે આપણું આસપાસનું સમગ્ર કુદરતી અને માનવસર્જિત તંત્ર, જે જીવસૃષ્ટિ પર અસર કરે છે.
મુખ્ય તત્ત્વો:
જૈવિક તત્ત્વ – પ્રાણીઓ, વનસ્પતિ, સૂક્ષ્મજીવો
અજૈવિક તત્ત્વ – જમીન, હવા, પાણી, તાપમાન
સામાજિક-સાંસ્કૃતિક તત્ત્વ – માનવીના ક્રિયાકલાપો, સંસ્કૃતિ, ટેક્નોલોજી
(2) પર્યાવરણના ઘટકો વિશે સવિસ્તર માહિતી આપો.
પર્યાવરણ ચાર મુખ્ય ઘટકો ધરાવે છે:
જૈવિક પર્યાવરણ – જીવંત તત્વો (વનસ્પતિ, પ્રાણી, માનવી)
અજૈવિક પર્યાવરણ – નિર્જીવ તત્વો (હવા, પાણી, જમીન)
પ્રાકૃતિક પર્યાવરણ – કુદરતી તત્વો (નદી, પર્વત, જંગલ)
માનવસર્જિત પર્યાવરણ – માનવ દ્વારા બનેલા તત્ત્વો (ઇમારતો, વાહનો, ઉદ્યોગો)
(3) પર્યાવરણની માનવજીવન પર અસરો વર્ણવો.
આબોહવા માનવજીવનને પ્રભાવિત કરે છે.
પ્રદૂષણ સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે.
કુદરતી આફતો અને હવામાન પરિવર્તન જીવનને અસર કરે છે.
(4) માનવજીવનની પર્યાવરણ પરની અસરો વર્ણવો.
ઉદ્યોગો અને વાહનોથી પ્રદૂષણ વધે છે.
વૃક્ષોનું વધતા કપાણથી જંગલો ઓછા થાય છે.
ગ્રીનહાઉસ ગેસોના વધારા કારણે ગ્લોબલ વોર્મિંગ થાય છે.
2. નીચેના પ્રશ્નોના મુદાસર જવાબ લખો:
(1) નિર્જીવ તત્ત્વો વિશે માહિતી આપો.
હવા, પાણી, જમીન, તાપમાન, પથ્થરો, ખનિજો, અને હવામાન.
(2) પર્યાવરણના પ્રકારો સમજાવો.
પ્રાકૃતિક પર્યાવરણ – કુદરતી તત્ત્વો અને એના પ્રભાવો.
માનવસર્જિત પર્યાવરણ – માનવ દ્વારા બનાવેલા તત્વો.
સામાજિક-સાંસ્કૃતિક પર્યાવરણ – માનવીની સંસ્કૃતિ અને જીવનશૈલી.
(3) પ્રદૂષણના કોઈ પણ બે પ્રકારો સમજાવો.
વાયુ પ્રદૂષણ – કાર્બન ડાયઓક્સાઈડ, ધૂમાડા અને ગેસો.
જળ પ્રદૂષણ – નદી, તળાવ અને સમુદ્રમાં મળતું કેમિકલ કચરો.
(4) ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો ચર્ચો.
હિમપ્રદેશ ઓગળે છે.
તાપમાન વધે છે.
પ્રાકૃતિક આપત્તિઓ વધારે છે.
3. નીચેના પ્રશ્નોના ટૂંકમાં જવાબ:
(1) પર્યાવરણ એટલે શું?
આસપાસના કુદરતી અને માનવસર્જિત તત્ત્વો.
(2) સજીવ તત્ત્વ કોને કહેવાય?
માનવી, પ્રાણીઓ, વૃક્ષો, સૂક્ષ્મજીવો.
(3) મેકાઈવરે પર્યાવરણને કેટલા અને કયા વિભાગમાં વહેંચ્યું છે?
ત્રણ: (1) જૈવિક (2) અજૈવિક (3) માનવસર્જિત.
(4) સ્થાનિક સંબંધમાં મુખ્યત્વે કઈ ત્રણ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે?
જમીન, હવામાન, કુદરતી સ્રોતો.
(5) પ્રદૂષણના પ્રકારોનાં નામ લખો.
વાયુ, જળ, ભૂ, ધ્વનિ, રેડિયેશન.
(6) ગ્લોબલ વોર્મિંગ એટલે શું?
પૃથ્વીના તાપમાનમાં વધારો.
(7) ગ્રીન હાઉસ ઇફેક્ટ કોને કહેવાય?
વાયુઓ દ્વારા ગરમી પૃથ્વી પર અટકવી.
4. એક વાક્યમાં જવાબ:
(1) પર્યાવરણના મુખ્ય ઘટકો જણાવો.
જૈવિક, અજૈવિક, પ્રાકૃતિક, માનવસર્જિત.
(2) સામાજિક પર્યાવરણ એટલે શું?
માનવીના સામાજિક જીવન અને પરંપરાઓ.
(3) સાંસ્કૃતિક પર્યાવરણ કોને કહેવાય?
સંસ્કૃતિ, ધર્મ, ભાષા અને કલા.
(4) પ્રાકૃતિક પર્યાવરણ કોને કહેવાય?
કુદરતી તત્ત્વો જેવા કે પાણી, હવા, જમીન.
(5) રેખાંશથી શું નક્કી થાય છે?
પૂર્વ-પશ્ચિમ સ્થાન.
(6) પર્યાવરણ પરિવર્તન માટે કઈ બે પ્રક્રિયાઓ જવાબદાર છે?
પ્રાકૃતિક અને માનવસર્જિત.
(7) આકાશમાં ક્યા વાયુનું પડ હોય છે?
ઓઝોન.
(8) WWFનું પૂરું નામ જણાવો.
World Wide Fund for Nature.
5. આપેલા વિકલ્પોમાંથી સાચો વિકલ્પ શોધો:
(1) નીચેનામાંથી કયું તત્ત્વ પર્યાવરણનું નિર્જીવ તત્ત્વ નથી?
✅ (અ) સજીવ
(2) સામાજિક રીતરિવાજોનો સમાવેશ કયા પ્રકારના પર્યાવરણમાં થાય છે?
✅ (ડ) સાંસ્કૃતિક પર્યાવરણ
(3) નીચેનામાંથી કયો ઉદ્યોગ માટી સાથે સંકળાયેલો નથી?
✅ (4) સૂતર
(4) વિશ્વ પર્યાવરણ દિન ક્યારે ઊજવાય છે?
✅ (5) 5 જૂન
(5) વિશ્વ વન દિવસ ક્યારે ઊજવાય છે?
✅ (3) 21 માર્ચ
(6) 22 એપ્રિલે આપણે કયો દિવસ ઊજવીએ છીએ?
✅ (ડ) વિશ્વ ધરતી દિન
1. તમારું નામ શું છે?
➤ (વિદ્યાર્થી પોતાનું નામ લખે.)
2. તમે કયા વર્ગમાં અભ્યાસ કરો છો?
➤ (1) ધોરણ 11
➤ (2) ધોરણ 12
3. તમારું અભ્યાસ પ્રવાહ શું છે?
➤ (1) સામાન્ય પ્રવાહ – (કલા)
➤ (2) વિજ્ઞાન પ્રવાહ
➤ (3) વાણિજ્ય પ્રવાહ
➤ (4) વ્યવસાયલક્ષી પ્રવાહ
4. તમારું ધર્મ શું છે?
➤ (1) હિન્દુ
➤ (2) ઇસ્લામ
➤ (3) અન્ય
5. તમારું જાતિ વર્ગીકરણ શું છે?
➤ (1) જનરલ કેટેગરી
➤ (2) અનુસૂચિત જાતિ (SC)
➤ (3) અનુસૂચિત જનજાતિ (ST)
➤ (4) સામાજિક-શૈક્ષણિક પછાત સમૂહો (OBC)
➤ (5) અન્ય
6. તમે ઉચ્ચતર માધ્યમિક શિક્ષણ પૂરું કર્યા પછી શું કરવા માંગો છો? (અગ્રતા પ્રમાણે ક્રમ આપો.)
➤ (1) વધુ અભ્યાસ
➤ (2) નોકરી
➤ (3) સ્વતંત્ર વ્યવસાય
➤ (4) અન્ય
7. તમે ઉચ્ચ શિક્ષણ લીધા પછી શું બનવા માંગો છો?
➤ (1) ડૉક્ટર
➤ (2) એન્જિનિયર
➤ (3) ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ (CA)
➤ (4) શિક્ષક
➤ (5) વકીલ
➤ (6) કંઈ નક્કી નથી.
8. તમારી શૈક્ષણિક આકાંક્ષાઓ જણાવો.
➤ (વિદ્યાર્થી પોતાના અભિપ્રાય મુજબ લખે.)
9. તમે શૈક્ષણિક આકાંક્ષાઓ પૂર્ણ કરવા માટે કોઈનો સહકાર લેશો?
➤ (1) હા
➤ (2) ના
10. જો 'હા' હોય, તો કોનો સહકાર લેશો?
➤ (1) માતા-પિતા
➤ (2) શિક્ષક
➤ (3) સંસ્થાઓ
➤ (4) અન્ય
10. આપના વિશેષ સૂચનો જણાવો.
➤ (વિદ્યાર્થી પોતાનું મંતવ્ય લખે.)
