Chapter 1

અર્થશાસ્ત્ર : વિષય-પ્રવેશ |

-------------------------------------


👉Text Books Question Answer
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer


Page 1

📘 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તરો (Short Questions with Answers)


પ્ર.1: 'અર્થશાસ્ત્ર' શબ્દ કયા ભાષા પરથી આવેલો છે?
 ઉ: 'અર્થશાસ્ત્ર' શબ્દ સંસ્કૃત ભાષામાંથી આવેલો છે.


પ્ર.2: અંગ્રેજી શબ્દ "Economics" કયા ભાષા પરથી આવ્યો છે?
 ઉ: અંગ્રેજી શબ્દ "Economics" ગ્રીક ભાષાના "Oikonomos" પરથી આવ્યો છે.


પ્ર.3: અર્થશાસ્ત્રનો સાદો અર્થ શું છે?
 ઉ: અર્થશાસ્ત્રનો સાદો અર્થ છે ‘અર્થનું શાસ્ત્ર’ અથવા ‘કશુંક મેળવવા માટે કરાતી પ્રવૃત્તિઓનું શાસ્ત્ર’.


પ્ર.4: ભારતીય તત્ત્વચિંતનમાં કયા ચાર પુરૂષાર્થોનું ઉલ્લેખ થયેલો છે?
 ઉ: ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ.


પ્ર.5: એડમ સ્મિથે અર્થશાસ્ત્રને શું કહેલું?
 ઉ: એડમ સ્મિથે અર્થશાસ્ત્રને ધનનું શાસ્ત્ર કહેલું.


પ્ર.6: રોબિન્સ મુજબ અર્થશાસ્ત્ર શું છે?
 ઉ: રોબિન્સ અનુસાર, અર્થશાસ્ત્ર એ અપૂર્તિ અને પસંદગીના અભ્યાસનું શાસ્ત્ર છે.


પ્ર.7: એકમલક્ષી અર્થશાસ્ત્રનો અભ્યાસ શું દર્શાવે છે?
 ઉ: તે વ્યક્તિગત ઘટકો જેમ કે ગ્રાહક, ઉત્પાદક વગેરેના વ્યવહારનો અભ્યાસ કરે છે.


પ્ર.8: સમગ્રલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર ક્યા બાબતની માહિતી આપે છે?
 ઉ: સમગ્રલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર સમગ્ર અર્થતંત્રના માપદંડો જેમ કે રાષ્ટ્રીય આવક, બેરોજગારી વગેરેનું અભ્યાસ કરે છે.


પ્ર.9: આર્થિક પ્રવૃત્તિ શું છે?
 ઉ: આવક મેળવવા માટે કરાતી પ્રવૃત્તિને આર્થિક પ્રવૃત્તિ કહે છે.


પ્ર.10: આંકડાકીય માહિતી શું કામ આવે છે?
 ઉ: આંકડાકીય માહિતી દ્વારા આર્થિક પ્રવૃત્તિઓનું વિશ્લેષણ અને નિણૈંક પરીણામ મેળવવામાં મદદ મળે છે.


Page 2

📘 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તરો (Short Question Answers)


પ્ર.1: કૌટિલ્યનું બીજું નામ શું હતું?
 ઉ: કૌટિલ્યનું બીજું નામ ચાણક્ય હતું.


પ્ર.2: કૌટિલ્યે કયા ગ્રંથમાં આર્થિક વિચાર રજૂ કર્યો છે?
 ઉ: કૌટિલ્યે "અર્થશાસ્ત્ર" નામના ગ્રંથમાં આર્થિક વિચાર રજૂ કર્યો છે.


પ્ર.3: કૌટિલ્યના મતે 'અર્થ' નો અર્થ શું છે?
 ઉ: કૌટિલ્યના મતે "મનુષ્યની વૃત્તિ અર્થ છે" અને મનુષ્યના વસવાટવાળી ભૂમિને પણ અર્થ માનવામાં આવે છે.


પ્ર.4: કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રમાં કયા શાસ્ત્રનો સમાવેશ થયો છે?
 ઉ: કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રમાં નીતિશાસ્ત્રની અસર જોવા મળે છે.


પ્ર.5: પશ્ચિમમાં અર્થશાસ્ત્રના સ્વતંત્ર શાસ્ત્ર તરીકે ઉદ્ભવને કઈ ઘટના સાથે સંકળ્યો છે?
 ઉ: ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પછી અર્થશાસ્ત્રનો સ્વતંત્ર શાસ્ત્ર તરીકે ઉદ્ભવ થયો.


પ્ર.6: એડમ સ્મિથે કયો ગ્રંથ લખ્યો હતો?
 ઉ: એડમ સ્મિથે "An Enquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations" (ટૂંકમાં "Wealth of Nations") ગ્રંથ લખ્યો હતો.


પ્ર.7: એડમ સ્મિથે અર્થશાસ્ત્રને શું માન્યું છે?
 ઉ: એડમ સ્મિથે અર્થશાસ્ત્રને ધન અથવા સંપત્તિનું શાસ્ત્ર માન્યું છે.


પ્ર.8: એડમ સ્મિથે કઈ પદ્ધતિથી આર્થિક અભ્યાસને આગળ વધાર્યો?
 ઉ: એડમ સ્મિથે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ દ્વારા આર્થિક અભ્યાસને આગળ વધાર્યો.


પ્ર.9: માર્શલે આપેલી વ્યાખ્યામાં શું કેન્દ્રસ્થાને છે?
 ઉ: માર્શલે માનવીની રોજિંદી જિંદગીના આર્થિક વ્યવહારોને કેન્દ્રસ્થાને રાખીને વ્યાખ્યા આપી છે.


પ્ર.10: રોબિન્સના મતે અર્થશાસ્ત્ર શું છે?
 ઉ: રોબિન્સના મતે, અર્થશાસ્ત્ર એ વિજ્ઞાન છે જે માનવીની જરૂરિયાતો અને મર્યાદિત સાધનો (જેના વૈકલ્પિક ઉપયોગ હોય) વચ્ચેના સંબંધનો અભ્યાસ કરે છે.


Page 3


📘 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તરો (Short Question Answers) – ભાગ 2


પ્ર.1: માનવીની જરૂરિયાતો અને સાધનો વચ્ચે શું વિરોધાભાસ છે?
 ઉ: માનવીની જરૂરિયાતો અમર્યાદિત છે જ્યારે તેને સંતોષવા માટેના સાધનો મર્યાદિત છે.


પ્ર.2: રોબિન્સના મતે અર્થશાસ્ત્ર કયા સંબંધોનો અભ્યાસ કરે છે?
 ઉ: રોબિન્સના મતે, અર્થશાસ્ત્ર માનવીના આચરણનો અભ્યાસ કરે છે જે જરૂરિયાતો અને વૈકલ્પિક ઉપયોગ ધરાવતાં મર્યાદિત સાધનો વચ્ચેના સંબંધને દર્શાવે છે.


પ્ર.3: રોબિન્સના મતે અર્થશાસ્ત્ર શાસ્ત્રનો કયો સ્વરૂપ છે?
 ઉ: રોબિન્સના મતે, અર્થશાસ્ત્ર વાસ્તવલક્ષી અને વૈજ્ઞાનિક શાસ્ત્ર છે, નૈતિક કે આદર્શ શાસ્ત્ર નહીં.


પ્ર.4: સેમ્યુઅલસન દ્વારા આપવામાં આવેલી અર્થશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા શું છે?
 ઉ: સેમ્યુઅલસન કહે છે કે, “અર્થશાસ્ત્ર એ એ અધ્યયન છે કે સમાજ કેવી રીતે અછતવાળા સાધનોનો ઉપયોગ કરીને મૂલ્યવાન ચીજવસ્તુઓનું ઉત્પાદન કરે છે અને તેમને જુદા-જુદા લોકો વચ્ચે વહેંચે છે.”


પ્ર.5: આર્થિક પ્રવૃત્તિનો અર્થ શું છે?
 ઉ: જે પ્રવૃત્તિઓ માનવી પોતાની જરૂરિયાતો સંતોષવા માટે આવક મેળવવા કે ખર્ચ કરવા માટે કરે છે તેને આર્થિક પ્રવૃત્તિ કહેવાય છે.


પ્ર.6: આર્થિક પ્રવૃત્તિના ત્રણ મુખ્ય તત્વો કયા છે?
 ઉ: આવક, ખર્ચ અને વિનિમય.


પ્ર.7: બિનઆર્થિક પ્રવૃત્તિ કઈ રીતે ઓળખી શકાય?
 ઉ: જેને આવક મેળવવાનો, ખર્ચ કરવાનો કે વિનિમય કરવાનો ઉદ્દેશ ન હોય, એવી પ્રવૃત્તિઓ બિનઆર્થિક પ્રવૃત્તિઓ છે.


પ્ર.8: દાન આપવી આર્થિક કે બિનઆર્થિક પ્રવૃત્તિ છે? શા માટે?
 ઉ: દાન આપવી બિનઆર્થિક પ્રવૃત્તિ છે, કારણ કે તેમાં ખર્ચ થાય છે પણ વિનિમય થતો નથી.


પ્ર.9: "શાળામાં ભણાવવી અને પગાર મેળવવો" કઈ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ છે?
 ઉ: આ આર્થિક પ્રવૃત્તિ છે, કારણ કે તેમાં સેવા આપી આવક મેળવવામાં આવે છે.


પ્ર.10: અર્થશાસ્ત્રને સામાજિક વિજ્ઞાન કેમ કહેવામાં આવે છે?
 ઉ: કારણ કે તે માનવીના વર્તનનો વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ કરે છે અને સમાજમાં ઊભી થતી આર્થિક સમસ્યાઓના ઉકેલમાં મદદરૂપ થાય છે.


Page 4

📘 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તરો (Short Questions and Answers) – ભાગ 3

1.6 આધારે : આર્થિક માહિતીની રજૂઆત

પ્ર.1: આર્થિક માહિતી રજૂ કરવાની ત્રણ રીતો કઈ છે?
 ઉ:
(1) ભાષા દ્વારા વર્ણનાત્મક રીતે
(2) આંકડાઓ દ્વારા
 (3) આકૃતિ (ચાર્ટ/ગ્રાફ) દ્વારા


પ્ર.2: 'કિંમત ઘટે ત્યારે માંગ વધી જાય છે' – આ રજૂઆત કઈ પદ્ધતિ છે?
 ઉ: ભાષા દ્વારા વર્ણનાત્મક રજૂઆત.


પ્ર.4: આકૃતિ દ્વારા માહિતી રજૂઆતનો અર્થ શું થાય?
 ઉ: આકૃતિ દ્વારા રજૂઆતનો અર્થ છે – ગ્રાફ, ચાર્ટ, ડાયાગ્રામ વગેરેના સહારે આર્થિક માહિતીને ચિત્રરૂપે રજૂ કરવી.

📘 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તરો – એકમલક્ષી અને સમગ્રલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર (1.5)

પ્ર.5: એકમલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર શું છે?
 ઉ: જે અર્થશાસ્ત્ર વ્યક્તિગત એકમો જેવી કે ગ્રાહક, પેઢી, વસ્તુ, સેવા વગેરેના વર્તનનો અભ્યાસ કરે છે તે એકમલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર છે.


પ્ર.6: સમગ્રલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર શું છે?
 ઉ: જે અર્થશાસ્ત્ર સમગ્ર અર્થતંત્રના મુદ્દાઓ જેવી કે રાષ્ટ્રીય આવક, રોજગારી, દારિદ્ર્ય, ભાવ સપાટી વગેરેનો અભ્યાસ કરે છે તે સમગ્રલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર છે.


પ્ર.7: એકમલક્ષી અને સમગ્રલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર વચ્ચે બે તફાવતો આપો.
 ઉ:

  • એકમલક્ષી વ્યક્તિગત એકમોનો અભ્યાસ કરે છે, જ્યારે સમગ્રલક્ષી આખા અર્થતંત્રનો અભ્યાસ કરે છે.

  • એકમલક્ષી માંગ, પુરવઠા, કિંમત નિર્ધારણ વગેરેનું વિશ્લેષણ કરે છે; જ્યારે સમગ્રલક્ષી રાષ્ટ્રીય આવક, બેકારી વગેરેનું વિશ્લેષણ કરે છે.


પ્ર.8: વર્ગના વિદ્યાર્થીઓ માટે શૈક્ષણિક અભ્યાસ કઈ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ છે?
 ઉ: આર્થિક પ્રવૃત્તિ છે, કારણ કે તેનો અંતિમ ઉદ્દેશ આવક મેળવનાર નોકરી મેળવો છે.


પ્ર.9: શિક્ષકે પાઠ ભણાવવી કઈ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ છે અને કેમ?
 ઉ: આ આર્થિક પ્રવૃત્તિ છે, કારણ કે શિક્ષક સેવા આપીને પગાર મેળવે છે.


Page 5

1.6 – આર્થિક માહિતીની રજૂઆત


પ્ર.1: આકૃતિમાં રજૂઆતનો મતલબ શું થાય?
 ઉ: આકૃતિમાં રજૂઆતનો અર્થ છે – આર્થિક માહિતીનો દર્શાવ ચિત્ર, ગ્રાફ અથવા ચાર્ટના સ્વરૂપે કરવાનો.


પ્ર.2: આકૃતિમાં દર્શાવેલી ઊભી રેખા કયો સંબંધ દર્શાવે છે?
 ઉ: તે દર્શાવે છે કે "કિંમત ઘટે છે ત્યારે માંગ વધી જાય છે", એટલે કે નકારાત્મક સંબંધ.

1.7 – આંકડાકીય માહિતીનું મહત્વ

પ્ર.3: આંકડાકીય માહિતીના ચાર મહત્વ દર્શાવો.
 ઉ:

  1. સિદ્ધાંતોની આધારભૂતતામાં વધારો

  2. દશા અને દિશાના વલણો જાણવા

  3. તુલનાત્મક અભ્યાસ માટે

  4. સંક્ષિપ્તમાં અને પ્રતિકાત્મક રીતે રજૂઆત માટે


પ્ર.4: ‘કિંમત અને માંગ વચ્ચેનો સંબંધ’ કઈ રીતે વધુ વિશ્વસનીય બને છે?
 ઉ: આંકડાકીય માહિતીના આધારે તે વધુ આધારભૂત અને વિશ્વસનીય બને છે.


પ્ર.5: દશા અને દિશા સમજાવતી આંકડાકીય માહિતીનો ઉદાહરણ આપો.
 ઉ: ભારતની આયાતમાં વધારો થાય છે, કે નાણા-પુરવઠો વધી રહ્યો છે – આવું આંકડાઓ બતાવે છે.


પ્ર.6: તુલનાત્મક અભ્યાસ માટે આંકડાકીય માહિતી કેમ જરૂરી છે?
 ઉ: તે સ્થળ અને સમયના આધારે તફાવત અને પ્રગતિ દર્શાવે છે, જેમ કે – 1951 અને 2015ના આંકડા તુલના દ્વારા પ્રગતિ બતાવે છે.


પ્ર.7: સંક્ષિપ્ત અને સાદી રજૂઆત માટે આંકડાકીય માહિતીનું શું મહત્વ છે?
 ઉ: આલેખો અને ચાર્ટ દ્વારા આર્થિક માહિતી ટૂંકમાં અને સરળ રીતે સામાન્ય વ્યક્તિ સમજી શકે તેવી બની જાય છે.


1.8 – આંકડાકીય માહિતી રજૂ કરતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાની બાબતો

પ્ર.8: આકૃતિ અથવા આલેખ દ્વારા માહિતી રજૂ કરતી વખતે કઈ બાબતો ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ?
 ઉ:

  • આંકડાઓ સાચા અને સમકાલીન હોવા જોઈએ

  • માપન尺度 સચોટ રાખવો

  • સ્પષ્ટ શીર્ષકો અને લેબલ આપવું

  • રેખાઓ અને આકારો સરળ અને સમજૂતીયોગ્ય હોવા જોઈએ

  • દ્રષ્ટિઆકર્ષક અને વ્યાખ્યાયિત હોવો જોઈએ



Page 6

1.8 આંકડાકીય માહિતી વિશેના મહત્વપૂર્ણ મુદ્દા

1.8.1 વિશ્વસનીય પ્રાપ્તિસ્થાન

  • આર્થિક સિદ્ધાંતો કે તારણો વિશ્વસનીય આંકડાઓ પરથી થવા જોઈએ.

  • ઉદાહરણ: રાષ્ટ્રીય સર્વે, વિશ્વ બેંકનો રિપોર્ટ, કેન્દ્રીય આંકડાકીય સંગઠનો.

  • આવા આંકડા વધુ માન્ય અને આધારે લાયક ગણાય છે.


1.8.2 સ્વતંત્ર અને પરતંત્ર ચલ

  • બે ચલ (Variables) હોય ત્યારે:

    • સ્વતંત્ર ચલ (Independent Variable): જેના પર બીજું આધાર રાખે. → OX (આડી ધરી) પર.

    • પરતંત્ર ચલ (Dependent Variable): સ્વતંત્ર ચલ પર આધાર રાખે. → OY (ઊભી ધરી) પર.

  • ઉદાહરણ:

    • વર્ષ → સ્વતંત્ર ચલ

    • ઉત્પાદન → પરતંત્ર ચલ


  • વિશેષ નોંધ: માંગના નિયમમાં કિંમત ઊભી ધરી અને માંગ આડી ધરી પર દર્શાવવામાં આવે છે (પરંપરાગત રીતે).


1.8.3 સ્કેલમાપ (Scale) ની પસંદગી

  • આંકડાઓ યોગ્ય રીતે રજૂ કરવા માટે યોગ્ય સ્કેલ નક્કી કરવો જરૂરી.

  • ઉદાહરણ: 1 ઇંચ = 5 વર્ષ

  • દરેક પરી પર સમાન અંતર રાખવો પડે છે.

  • મોટા આંકડા ટૂંકમાં દર્શાવા માટે “SS” (Skipped Scale) નો ઉપયોગ થાય છે.


1.9 આંકડાકીય માહિતીની આલેખમાં રજૂઆત

આંકડાકીય માહિતીને રજૂ કરવા માટેના 3 મુખ્ય પ્રકાર:

1. સ્તંભ-આકૃતિ (Bar Diagram)

  • સ્વતંત્ર ચલ → આડી પેરિ

  • પરતંત્ર ચલ → ઊભી પેરિ

  • ઉદાહરણ: વર્ષવાર ઘઉંનું ઉત્પાદન


2. પાસપાસેની સ્તંભ-આકૃતિ

  • બે કે તેથી વધુ ચલોની સરખામણી માટે વપરાય છે.

3. વૃત્તાંય આકૃતિ (Pie Chart)

  • ટકાવારીના આધારે માહિતી રજૂ કરવામાં ઉપયોગી.


✅ મહત્વપૂર્ણ ટૂંકો પ્રશ્નો માટે ઉપયોગી મુદ્દા:

  1. આંકડાકીય માહિતી વિશ્વસનીય બનાવવા માટે કયા સ્ત્રોત મહત્વના છે?

  2. સ્વતંત્ર ચલ અને પરતંત્ર ચલ વચ્ચે શું તફાવત છે?

  3. રેખીય આલેખમાં કયો ચલ કઈ ધરી પર મુકાય છે?

  4. "SS" નો અર્થ શું છે અને ક્યાં ઉપયોગ થાય છે?

  5. આંકડાકીય માહિતી દર્શાવવાના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર કયા છે?



Page 7


🔹 પ્રશ્ન 1: પાસપાસેની સ્તંભ આકૃતિ શું છે?

ઉત્તર: જ્યારે એક સ્વતંત્ર ચલ (જેમ કે વર્ષ) માટે બે કે તેથી વધુ આધારિત ચલ (જેમ કે પુરૂષ, સ્ત્રી, કુલ સાક્ષરતા દર) હોય, ત્યારે તે તમામને દરેક સમયે પટ્ટી (bar) રૂપે પાસપાસે દર્શાવતી આકૃતિને પાસપાસેની સ્તંભ આકૃતિ કહે છે.

🔹 પ્રશ્ન 2: પાસપાસેની સ્તંભ આકૃતિના મુખ્ય લક્ષણો જણાવો.

ઉત્તર:

  1. દરેક વર્ષ માટે અનેક ચલોને અલગ અલગ પટ્ટી દ્વારા દર્શાવે છે.

  2. સરખામણી સરળ બનાવે છે.

  3. સમયના ધોરણે વૃદ્ધિ અથવા ઘટાડો સ્પષ્ટ દેખાય છે.

  4. વિઝ્યુલ ફોર્મેટમાં આંકડાઓની જથ્થાબંધ સમજ આપે છે.


🔹 પ્રશ્ન 3: 2011માં ગુજરાતમાં સ્ત્રી સાક્ષરતા દર કેટલો હતો?

ઉત્તર: 70.73%


🔹 પ્રશ્ન 4: 1951માં પુરૂષ અને સ્ત્રી સાક્ષરતા વચ્ચે કેટલો તફાવત હતો?

ઉત્તર:

  • પુરૂષ સાક્ષરતા: 30.17%

  • સ્ત્રી સાક્ષરતા: 12.79%

  • તફાવત = 30.17 - 12.79 = 17.38%


🔹 પ્રશ્ન 5: 2011માં સૌથી વધુ કુલ સાક્ષરતા દર કેટલી હતી?

ઉત્તર: 79.31%


🔹 પ્રશ્ન 6: 1971 પછી સ્ત્રી સાક્ષરતા દરમાં શું ફેરફાર થયો?

ઉત્તર: 1971 પછી સ્ત્રી સાક્ષરતા દરમાં સતત વૃદ્ધિ નોંધાઈ છે.


🔹 પ્રશ્ન 7: આકૃતિ દ્વારા કઈ પ્રકારની માહિતી સારી રીતે રજૂ થઈ શકે છે?

ઉત્તર: જ્યારે સમય (વર્ષ) તરીકે એકમ હોય અને પુરૂષ, સ્ત્રી, કુલ જેવા ઘણા આધારોની માહિતી હોય ત્યારે પાસપાસેની સ્તંભ આકૃતિ યોગ્ય હોય છે.


Chapter 8

🔹 મહત્વપૂર્ણ ટૂંકા પ્રશ્નો (Short Questions):

પ્ર:1 અર્થશાસ્ત્ર વિષયનું મહત્વ શામાં છે?
 ઉ: અર્થશાસ્ત્ર આપણાં રોજિંદા જીવનમાં લેવાતા આર્થિક નિર્ણયો સમજવા માટે જરૂરી છે.


પ્ર:2 આંતરરાષ્ટ્રીય ઘટનાઓને સમજવામાં અર્થશાસ્ત્ર કેવી રીતે મદદ કરે છે?
 ઉ: તે આપણા દેશ અને બીજા દેશો વચ્ચેની આર્થિક સમાનતાઓ અને તફાવતો સમજવામાં મદદ કરે છે.


પ્ર:3 ઐતિહાસિક ઘટનાઓ અને અર્થશાસ્ત્ર વચ્ચે શું સંબંધ છે?
 ઉ: ઐતિહાસિક ઘટનાઓમાં ભાવવધારો, કરવેરો, અછત જેવા આર્થિક પરિબળો મુખ્ય હતા, જેને અર્થશાસ્ત્રના અભ્યાસથી સમજાવી શકાય છે.


પ્ર:4 અર્થશાસ્ત્રનો ઉપયોગ સરકારની નીતિઓ સમજવા કેમ થાય છે?
 ઉ: કારણ કે સરકારની નાણાકીય નીતિઓ અને ફિસ્કલ પૉલિસીનો લોકોના જીવન પર સીધો અસર થાય છે.


પ્ર:1 વૃત્તાંશ આકૃતિ શું છે? તેની વ્યાખ્યા આપો અને ઉદાહરણ સહિત સમજાવો.

જવાબ:
 વૃત્તાંશ આકૃતિ (Pie Chart) એ એવી આકૃતિ છે જેમાં વર્તુળ દ્વારા કોઈ સમષ્ટિ (Total) બાબતને દર્શાવવામાં આવે છે. સમગ્ર વર્તુળ 360° નું હોય છે અને તેમાંના દરેક ભાગ (અંશ) કોઈ ખાસ વિષય કે વિભાગનો ફાળો દર્શાવે છે. દરેક અંશનું કદ તેના ટકાવારી ફાળાની આધારે નક્કી થાય છે.


📌 વ્યાખ્યા:
 વૃત્તાંશ એટલે વર્તુળનો કોઈ અંશ. જ્યારે કોઈ માહિતીના ભાગોને ટકાવારીમાં દર્શાવી હોય અને તેને વર્તુળના કોણ દ્વારા દર્શાવાય, ત્યારે તેને વૃત્તાંશ આકૃતિ કહે છે.

📊 ઉદાહરણ:
 ભારતની રાષ્ટ્રીય આવકમાં ત્રણ મુખ્ય ક્ષેત્રોનો ફાળો નીચે મુજબ છે:


ક્ષેત્રટકા (%)
ખેતીક્ષેત્ર13.9
ઉદ્યોગક્ષેત્ર26.2
સેવાક્ષેત્ર59.9

વૃત્તાંશ આકૃતિ માટે દરેક ક્ષેત્ર માટે કોણની ગણતરી કરીએ:

  • ખેતીક્ષેત્ર = 13.9 × 360 ÷ 100 = 50.04°

  • ઉદ્યોગક્ષેત્ર = 26.2 × 360 ÷ 100 = 94.32°

  • સેવાક્ષેત્ર = 59.9 × 360 ÷ 100 = 215.64°

આ કોણોની મદદથી વર્તુળના ત્રણ ભાગ બનાવી, દરેકને અલગ રંગ આપીને તે ક્ષેત્ર દર્શાવી શકાય છે.


Page 9


પ્ર.1: વૃત્તાંશ આકૃતિ શું છે? તેની વ્યાખ્યા આપો અને ઉદાહરણ સાથે સમજાવો.
 ઉ.1:
 વૃત્તાંશ આકૃતિ (Circle Diagram) એ એક વર્તુળના રૂપમાં આંકડાઓની પ્રસ્તુતિ છે, જેમાં સમગ્ર વર્તુળ સંપૂર્ણ (100%) રજૂ કરે છે અને તેનો દરેક ભાગ આંકડાઓના વિભાગોને દર્શાવે છે. આ આકૃતિનો ઉપયોગ વિવિધ કેટેગરીઝની ભાગીદારી દર્શાવવા માટે થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ભારતની રાષ્ટ્રીય આવકના વિવિધ ક્ષેત્રોનું ફાળાણ:

  • ખેતી: 13.9%

  • ઉદ્યોગ: 26.2%

  • સેવા ક્ષેત્ર: 59.9%


પ્ર.2: અર્થશાસ્ત્ર વિષયના વ્યાવહારિક અને આર્થિક મહત્વની સમજ આપો.
 ઉ.2:
 અર્થશાસ્ત્ર આપણા રોજિંદા જીવનને સંલગ્ન કરે છે અને આપણી આવક, ખર્ચ, બચત, મૂડીરોકાણ, અને ખર્ચની વ્યવસ્થાની સમજણ આપતું છે. આથી, અર્થશાસ્ત્રનો અભ્યાસ વ્યક્તિગત, વ્યવસાયિક અને સરકારી નિર્ણયોમાં મદદરૂપ થાય છે. વૈશ્વિક અને ઐતિહાસિક ઘટનાઓને સમજવા માટે પણ અર્થશાસ્ત્ર જરૂરી છે.


પ્ર.3: "આજનો યુગ એ આર્થિક યુગ છે" – આ વાક્યનું સ્પષ્ટીકરણ આપો.
 ઉ.3:
 આ વાક્ય એ દર્શાવે છે કે આજનો સમય આર્થિક તફાવત અને વૈશ્વિક આર્થિક બાબતોના આધાર પર ચલાવાઈ રહ્યો છે. દરેક વ્યક્તિના જીવનમાં આર્થિક નિર્ણય એ મહત્વનો ભાગ બને છે, અને દરેક દેશ પોતાની આર્થિક નીતિઓ અનુસાર પોતાના વિકાસ અને મૌલિક હક્કોને આગળ વધારતો હોય છે.


1.10.3 – વ્યાવસાયિક મહત્વ:

પ્ર.4: અર્થશાસ્ત્રના વ્યાવસાયિક મહત્વની સમજ આપો.
 ઉ.4:
 અર્થશાસ્ત્ર બિઝનેસમાં કિંમતો, ઉત્પાદન, શ્રમિક વેતન, અને બજાર નીતિઓને સમજૂતિ અને કાર્યક્ષમતા માટે ઉપયોગી થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક સ્પર્ધાત્મક બજારમાં ઓછા ભાવમાં વેચાણ દ્વારા વધુ ગ્રાહકો આકર્ષવા માટે અર્થશાસ્ત્રની સમજ જરૂરી છે.


ગુણવત્તા આધારિત પ્રશ્નો (MCQs)

  1. માનવીની આર્થિક સમસ્યાઓના ઉકેલ અને માનવીના આર્થિક વર્તનનો અભ્યાસ કરતી શાસ્ત્રને શું કહે છે?

    • (C) અર્થશાસ્ત્ર


  1. "Economics" શબ્દ કઈ ભાષા પરથી લેવામાં આવ્યો છે?

    • (A) Oikonomes


  1. કયા અર્થશાસ્ત્રીને અર્થશાસ્ત્રને વૈજ્ઞાનિક રૂપે અભ્યાસ કરવાની માન્યતા મળી છે?

    • (D) એડમ સ્મિથ


  1. અર્થશાસ્ત્રને વાસ્તવિક વિજ્ઞાન તરીકે રજૂ કરનાર અર્થશાસ્ત્રી કયો છે?

    • (B) રોબિન્સ


  1. અર્થશાસ્ત્રના અભ્યાસ અને વિશ્લેષણના ક્ષેત્રની સંખ્યા કેટલી છે?

    • (D) પાંચ


  1. સામાન્ય રીતે સ્વતંત્ર ચલ કઈ પરિમાં દર્શાવાતું છે?

    • (B) આડી ધરી પર


  1. "Principles of Economics" પુસ્તક કોણે લખ્યું છે?

    • (C) સેમ્યુઅલસન


ટૂંકા જવાબો:

પ્ર.1: માર્શલની અર્થશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા સમજાવો.
 ઉ.1:
 માર્શલના અનુસાર, અર્થશાસ્ત્ર એ માનવીના વર્તનનો અભ્યાસ છે જે માલ અને સેવાઓના ઉત્પાદન અને વિતરણ સાથે સંકળાયેલો છે.


પ્ર.2: આર્થિક પ્રવૃત્તિ અને બિનઆર્થિક પ્રવૃત્તિ વચ્ચેનો તફાવત સમજાવો.
 ઉ.2:
 આર્થિક પ્રવૃત્તિ એ છે જે જે માનવીની આવક માટે છે, જેમ કે ઉત્પાદન અને વેચાણ. જ્યારે બિનઆર્થિક પ્રવૃત્તિ માનવીની પોતાના કલ્યાણ અને સુખ માટે હોય છે, જેમ કે વ્યક્તિગત સેવા આપવી.

વિશદ જવાબો:

પ્ર.3: એડમ સ્મિથ અને માર્શલના અભિપ્રાયથી અર્થશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા સમજાવો.
 ઉ.3:
 એડમ સ્મિથના મુજબ અર્થશાસ્ત્ર એ સમૃદ્ધિ માટે સાધનો અને વિધિઓનો અભ્યાસ છે. માર્શલના પ્રમાણે, અર્થશાસ્ત્ર એ માનવીના આર્થિક વર્તન અને ભયાવહ ઘટનાઓ સાથે સંકળાયેલો એક શાસ્ત્ર છે.


પ્ર.4: આંકડાકીય વિગતોનો આર્થિક દિશામાં ઉપયોગ સ્પષ્ટ કરો.
 ઉ.4:
 આંકડાકીય માહિતી આર્થિક પરિસ્થિતિઓનું મૂલ્યાંકન કરવાની ક્ષમતા આપે છે, જે અર્થતંત્રના વિકાસ, વૃદ્ધિ, નોકરીના અવસરો અને આર્થિક નીતિઓનું વિશ્લેષણ કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.


Page 10


પ્ર. (1) પશ્ચિમમાં અર્થશાસ્ત્રના ઉદ્ભવ અને વિકાસ વિશે ટૂંકમાં માહિતી આપો.

ઉ:
 અર્થશાસ્ત્ર (Economics) નો ઉદ્ભવ પશ્ચિમમાં 18મી સદીના અંતમાં થયો હતો. પ્રથમ વખત એડમ સ્મિથ (Adam Smith) એ 1776માં “The Wealth of Nations” નામના ગ્રંથ દ્વારા અર્થશાસ્ત્રને સ્વતંત્ર શાસ્ત્ર તરીકે સ્થાપિત કર્યું.

  • એડમ સ્મિથને “અર્થશાસ્ત્રના પિતા” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

  • તેમના ગ્રંથમાં મુક્ત સ્પર્ધા, આત્મલાભ અને મફત વેપારની નીતિઓ

  • નું મહત્વ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.

  • 19મી સદીમાં ડેવિડ રિકાર્ડો, ટામસ મેલથસ અને જ્હોન સ્ટ્યુઅર્ટ મીલ જેવા અર્થશાસ્ત્રીઓએ આ શાખાને વધુ વિસ્તૃત અને વૈજ્ઞાનિક બનાવવામાં યોગદાન આપ્યું.

  • 20મી સદીમાં જ્હોન મેનાર્ડ કેન્સ (John Maynard Keynes) એ “The General Theory of Employment, Interest and Money” ગ્રંથમાં અર્થતંત્રમાં સરકારની ભૂમિકા વિષે મહત્વપૂર્ણ વિચારો રજૂ કર્યા.

આ રીતે પશ્ચિમમાં અર્થશાસ્ત્રનું પ્રારંભિક ધોરણે નૈતિક શાસ્ત્ર તરીકે ઉદ્ભવ થયું અને તે પછી વૈજ્ઞાનિક અભિગમ અપનાવતાં સતત વિકાસ પામ્યો.

પ્ર. (2) 'આંકડાકીય માહિતીને સંક્ષિપ્તમાં રજૂ કરવા માટે આકૃતિ અને આલેખ વધારે અનુકૂળ છે.' - સમજાવો.

ઉ:
 આંકડાકીય માહિતી ઘણી વખત મોટી અને જટિલ હોય છે. તેવી માહિતીનો તાત્કાલિક અર્થઘટન કરવો મુશ્કેલ હોય છે. આવી સ્થિતિમાં આકૃતિ અને આલેખોનો ઉપયોગ કરવાથી માહિતી સ્પષ્ટ, સરળીકૃત અને દ્રશ્ય રૂપમાં રજૂ કરી શકાય છે.


  • આકૃતિ અને આલેખોનું મહત્વ:

    • પાઈ ચાર્ટ (વૃત્તાંશ આવૃત્તિ) માહિતીના ભાગોની સરખામણી કરવા માટે.

    • બાર ગ્રાફ અને લાઇન ગ્રાફનો ઉપયોગ માહિતીના વધઘટ, રૂઝાન અને તુલનાત્મક અભ્યાસ માટે થાય છે.

    • આ આલેખો જોઈને વાચક તરત જ મુખ્ય મુદ્દાઓને સમજવા સક્ષમ બને છે.


ઉદાહરણ:
 વિદ્યોાર્થીઓના પેપરના પરિણામનું પાઈ ચાર્ટ બનાવીએ તો દરેક વિષયમાં મળેલા ગુણોનું વિતરણ સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવી શકાય છે. લાઇન ગ્રાફથી નફા અને નુકસાનના રૂઝાનો સમય પ્રમાણે સમજી શકાય છે.

આથી, આકૃતિ અને આલેખ માહિતીના દ્રશ્ય રૂપાંતરણ માટે અનુકૂળ અને અસરકારક સાધન છે.


EDITING BY--  LIZA MAHANTA