Chapter--9

ગુપ્તકાલીન ભારત

----------------------------------

👉Text Book PDF

👉MCQ Online Exam6

👉Click Here YouTube Video

👉MCQs Answer


Page 1

📝 ગુપ્તયુગ – લઘુપ્રશ્નોત્તરી

1. ગુપ્તવંશનો સ્થાપક કોણ હતો?

👉 શ્રીગુપ્ત


2. ઘટોત્કચ કોણ હતો?

👉 શ્રીગુપ્તનો પુત્ર અને ગુપ્ત વંશનો રાજા


3. ગુપ્ત સંવત ક્યારે શરૂ થયો?

👉 ઈ.સ. 319–320


4. ચંદ્રગુપ્ત પ્રથમએ કયા બિરુદનો ઉપયોગ કર્યો?

👉 મહારાજાધિરાજ


5. ચંદ્રગુપ્ત પ્રથમની રાણીનું નામ શું હતું?

👉 કુમારદેવી (લિચ્છવી ક્ષત્રિય કુળની)


6. ચંદ્રગુપ્ત પ્રથમ કયા પ્રદેશો જીત્યા?

👉 ઉત્તરપ્રદેશ, બિહાર અને બંગાળના કેટલાક ભાગો


7. પ્રયાગ પ્રશસ્તિ કોણે રચી હતી?

👉 રાજકવિ હરિષેણે


8. અલ્હાબાદનો અભિલેખ ક્યા રાજાની માહિતી આપે છે?

👉 સમુદ્રગુપ્ત


9. સમુદ્રગુપ્તે દક્ષિણના કેટલા રાજાઓને જીત્યા?

👉 12 રાજાઓને


10. સમુદ્રગુપ્તે દક્ષિણના રાજાઓ સાથે શું કર્યું?

👉 તેમને જીત્યા પછી મુક્ત કર્યા અને ખંડણી લીધી


11. સમુદ્રગુપ્તના કયા ત્રણ રાજાઓ પર વિજય મળ્યો?

👉 અચ્યુત, નાગસેન, કુલજ


12. ગુપ્ત સામ્રાજ્યના પ્રથમ મહત્ત્વના રાજવી કોણ ગણાય છે?

👉 ચંદ્રગુપ્ત પ્રથમ


Page 2


📝 ગુપ્તયુગ (ભાગ 2) – લઘુપ્રશ્નોત્તરી

  1. સમુદ્રગુપ્તના અન્ય કયા વિજયો પ્રસિદ્ધ છે?
     👉 બંગાળ, કામરૂપ, નેપાળ, માલવ, યૌધેય, મદ્ર અને આભિરો વિરુદ્ધના વિજયો.


  1. સમુદ્રગુપ્તે કઈ રીતથી વિજય મેળવ્યા હતા?
     👉 રાજાઓને હરાવી, ખંડણી લઈને, સંબંધ બાંધી અને ઘણી જગ્યાએ સામંતશાહી પદ્ધતિથી શાસન સ્થાપિત કર્યું.


  1. સમુદ્રગુપ્તને કયો ઉપનામ આપવામાં આવ્યું છે?
     👉 ભારતનો નેપોલિયન


  1. ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીય કોના પુત્ર હતા?
     👉 સમુદ્રગુપ્તના


  1. રામગુપ્તને શક રાજા સામે શું કરવું પડ્યું હતું?
     👉 પોતાની રાણી ધ્રુવસ્વામી શકોને સોપવાની તૈયારી દર્શાવી.


  1. ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયે રામગુપ્તની જગ્યાએ કેવી રીતે ગાદી મેળવી?
     👉 શક રાજાની હત્યા કરી, રામગુપ્તની હત્યા કરી, અને ધ્રુવસ્વામી સાથે લગ્ન કરીને ગાદી સંભાળી.


  1. ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયે કોની સાથે લગ્ન કર્યા?
     👉 નાગવંશની રાજકુંવરી કુબેરનાગા


  1. ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયની પુત્રી પ્રભાવતીનું લગ્ન કયા વંશમાં થયા?
     👉 વાકાટક વંશના રાજા રુદ્રસેન બીજા સાથે


  1. ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયે કયા શક રાજાને હરાવ્યો હતો?
     👉 ગુજરાતના શક રાજા રુદ્રસેન ત્રીજાને


  1. 'સિંહવિક્રમ' ઉપાધિ કોને મળેલી છે?
     👉 ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયને


  1. ફાહિયાન કોણ હતો અને ક્યારે આવ્યો હતો?
     👉 ચીની મુસાફર, ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયના સમયમાં ભારત આવ્યો હતો


  1. કયો વિખ્યાત કવિ ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયના દરબારમાં હતો?
     👉 કાલિદાસ


  1. મેહરોલી લોહસ્તંભ કોના સમયમાં સ્થાપિત થયો હતો?
     👉 ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયના સમયમાં


  1. ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયનો વિજયકાંડ કોના સુધી વિસ્તર્યો હતો?
     👉 પશ્ચિમમાં સૌરાષ્ટ્રથી લઈને પૂર્વમાં બંગાળ સુધી



Page 3

📝 ગુપ્ત યુગ (ભાગ 3) – લઘુપ્રશ્નોત્તરી


1.ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયનો ઉત્તરાધિકારી કોણ હતો?

👉 કુમારગુપ્ત પ્રથમ


2. કુમારગુપ્ત વિશે માહિતી ક્યા અભિલેખમાંથી મળે છે?

👉 ભિલસા અને મંદસોરના અભિલેખો


3. કયા તામ્રપત્રમાં કુમારગુપ્તને 'મહારાજાધિરાજ' તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો છે?

👉 દામોદરપુર તામ્રપત્ર


5. કયા વિદેશી આક્રમણો કુમારગુપ્તના સમયમાં શરૂ થયા?

👉 હૂણોના


5.કુમારગુપ્તના પુત્રે કયો વિજય મેળવ્યો?

👉 હૂણો વિરુદ્ધ સફળતાપૂર્વક મુકાબલો કર્યો


6. ગુપ્ત વંશનો છેલ્લો શક્તિશાળી શાસક કોણ હતો?

👉 સ્કંદગુપ્ત

.

7. સ્કંદગુપ્તના સમય દરમિયાન કયા શત્રુઓનો ભય હતો?

👉 હૂણોનો


8. સ્કંદગુપ્તનો શૈલલેખ ક્યા સ્થળે મળ્યો છે?

👉 જૂનાગઢ


9. સ્કંદગુપ્ત પછીના ગુપ્ત શાસકોમાં કોનાં નામો આવે છે?

👉 બુદ્ધગુપ્ત, વેનગુપ્ત, ભાનુગુપ્ત, નરસિંહગુપ્ત, બાલાદિત્ય, કુમારગુપ્ત બીજો, વિષ્ણુગુપ્ત


10. ગુપ્ત સામ્રાજ્યના પતનનું મુખ્ય કારણ શું હતું?
 👉 હૂણોનું આક્રમણ


11. હૂણોના નેતા તોરમાણે કયા વિસ્તારો પર હુમલો કર્યો?

👉 પશ્ચિમ અને મધ્ય ભારત


12. મિહરકુલ કોણ હતો?

👉 તોરમાણનો પુત્ર, જેણે માલવા અને આસપાસના વિસ્તારો પર સત્તા જમાવી


13. ગુપ્ત વહીવટીતંત્ર કેમ નિર્બળ હતું?

👉 કારણ કે તે મૌર્યસામ્રાજ્ય જેવી કરપ્રણાલી અને કડક નીતિ ધરાવતું ન હતું


14. ગુપ્ત શાસકો કઈ શાસનપદ્ધતિ અપનાવતા હતા?

👉 સામંતશાહી પદ્ધતિ


15. ગુપ્ત સામ્રાજ્યના પતનના બીજા કારણો શું હતા?

👉 નબળું વહીવટીતંત્ર, સ્થાનિક રાજાઓને માત્ર ખંડણી પર છોડી દેવી, પ્રાદેશિક સત્તાઓનો ઉદય



Page 4


🏛️ ગુપ્તકાળનું વહીવટ તંત્ર – લઘુપ્રશ્નોત્તરી


1. ગુપ્ત શાસકો રાજાને કયા બિરુદોથી ઓળખાવતા?

👉 ચક્રવર્તી, મહારાજાધિરાજ, વિક્રમાદિત્ય, પરમભટ્ટાર્ક, પરમેશ્વર, પરમભાગવત


2. ગુપ્તકાળના રાજાના કાર્યમાં શું શું સામેલ હતું?

👉 નીતિ નિર્ધારણ, સૈન્ય સંચાલન, ન્યાય આપવો, વિદ્વાન-કલાકારોને સહાય, બ્રાહ્મણોનું રક્ષણ


3. ગુપ્તકાળના શાસન સંબંધિત માહિતી ક્યાંથી મળે છે?

👉 અલ્હાબાદ પ્રશસ્તિમાંથી


4. ગુપ્ત શાસનમાં ન્યાયમંત્રીએ કયું પદ ધરાવતું?

👉 મહાદંડનાયક


5. જૂનાગઢ શૈલલેખ કોણ સાથે સંબંધિત છે?

👉 સ્કંદગુપ્ત


6. ગામના સ્તરે ન્યાય કોણ આપતો?

👉 ગામનો મુખી


7. રાજમહેલના રક્ષાપાલને શું કહેવામાં આવતું?

👉 મહાપ્રતિહાર


8. ગુપ્તચર તંત્રનો અધિકારી કયું પદ ધરાવતો?

👉 દૂતક


9. લશ્કરી મંત્રીનું પદ નામ શું હતું?

👉 સંધિવિગ્રહક


10. અશ્વદળના વડાને શું કહેવામાં આવતું?

👉 અશ્વપતિ


11. હાથીદળના વડાનું નામ શું હતું?

👉 પીલુપતિ


12. પાયદળના વડાનું પદ શું હતું?

👉 નરપતિ


13. શસ્ત્રો પૂરાં પાડનારો અધિકારી કોણ હતો?

👉 રણભાંડાગારીક


14. મહેસૂલી તંત્રના વડા કોણ હતા?

👉 ગોપાશ્રમિન અને અક્ષપટલાધિકૃત


15. અભિલેખો તૈયાર કરનાર અને હિસાબ રાખનારા અધિકારીને શું કહેવામાં આવતું?

👉 પુસ્તપાલ


16. ગુપ્ત સમયમાં મહેસૂલનો દર કેટલો હતો?

👉 આવકનો છઠ્ઠો ભાગ


17. વ્યાપારીઓ ઉપર લાગતો કર કયો હતો?

👉 શુલ્ક


18. ‘વિષ્ટિ’ અને ‘બલી’ શું છે?

👉 જુદા જુદા પ્રકારના કર


19. રાજાની વ્યક્તિગત આવક ક્યા સ્ત્રોતોથી થતી?

👉 રાજકુળની જમીન, જંગલ, ખાણો અને મીઠાના ઉત્પાદનો


20. અખેડ ખેતર જમીનને શું કહેવામાં આવતી હતી?

👉 ક્ષેત્ર


21. પડતર જમીનને શું કહેવામાં આવતી હતી?

👉 અપ્રહત


Page 5


📚 ગુપ્તકાલીન ભારત – લઘુપ્રશ્નોત્તરી (પ્રશ્નો અને જવાબો)

🌾 કૃષિ અને સિંચાઈ


1. દ્રોણવાપ શું示 દર્શાવે છે?

👉 જમીન માપવાની એક પદ્ધતિ / એકક


2. ગુપ્તકાળમાં ઉગાડાતા મુખ્ય પાકો કયા હતા?

👉 ઘઉં, જવ, ડાંગર, કઠોળ, શાકભાજી, કપાસ, શેરડી


3. મકાઈ, બટેટા અને ટામેટા જેવા પાકો વિશે તેઓ કેમ અજાણ હતા?

👉 આ પાકો ગુપ્તકાળમાં ભારતમાં નહોતા લાવવામાં આવ્યા


4. સૌરાષ્ટ્રનું કયું તળાવ સ્કંદગુપ્તના સમયમાં સમારાયું હતું?

👉 સુદર્શન તળાવ


5. સિંચાઈ માટે વપરાતું યાંત્રિક સાધન કયું હતું?

👉 મહીયંત્ર / અરઘટ્ટ


6. ઘટ્ટીયંત્રનો ઉપયોગ ક્યાં ઉલ્લેખાયો છે?

👉 બાણભટ્ટના ‘હર્ષચરિત’માં


7. કૃષિ મુખ્યત્વે કયા પર આધારિત હતી?

👉 વરસાદ


8. ધર્મદેય શું છે?

👉 ધર્મસંસ્થાઓને ભેટ રૂપે આપવામાં આવતી જમીન


9. ભૂમિદાનની પ્રથાનો ખેડૂત પર શું અસર પડતી હતી?

👉 ખેડૂતનો સામાજિક દરજ્જો ઘટતો અને તેમની પર શોષણ વધતું


10. ગુપ્તકાળમાં કૃષિમાં ગુલામી કઈ રીતે જોવા મળતી હતી?

👉 દાસો દાસીઓથી ખેતી કરાવવામાં આવતી


🛍️ વેપાર અને હુન્નર ઉદ્યોગ


1. ગુપ્તકાળના ક્યા ઉત્પાદનો જાણીતા હતા?

👉 માટીના વાસણો, ધાતુઓ, સોના-ચાંદીના આભૂષણો, રેશમી કાપડ, હાથીદાંતની ચીજો


2. 'શ્રુમા' અને 'પટ્ટવસ્ત્ર' શું છે?

👉 ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા રેશમી કાપડના પ્રકારો


3. ગુપ્તકાળના મુખ્ય હુન્નર-વેપાર કેન્દ્રો કયા હતા?

👉 તક્ષશિલા, મથુરા, પાટલીપુત્ર, ભરૂચ, કોશામ્બી, અહિક્ષત્ર


4. વેપાર માટે ગુપ્તોએ કયા પ્રકારના સિક્કાઓ ચલાવ્યા?

👉 સોનાના, તાંબાના, ચાંદીના અને સીસાના


5 ‘શ્રેણિ’ એટલે શું?

👉 વેપારીઓ અને કારીગરોના સંગઠન


6. શ્રેણિને બીજું શું કહેવામાં આવતું?

👉 મહાજન


7. શ્રેણિમાં સભ્યપદ માટે શું જરૂરી હતું?

👉 સંઘના નીતિ-નિયમોનું પાલન કરવું


👥 સમાજ વ્યવસ્થા


1. ગુપ્તકાળમાં કઈ બંને વ્યવસ્થાઓ પ્રવર્તમાન હતી?

👉 વર્ણવ્યવસ્થા અને જાતિવ્યવસ્થા


2. બ્રાહ્મણોનું સ્થાન કેવી રીતે હતું?

👉 સર્વોચ્ચ, બહુ મહત્ત્વપૂર્ણ


3. કારીગરો અને વેપારીઓનો સામાજિક દરજ્જો કેટલો હતો?

👉 બ્રાહ્મણો, ક્ષત્રિયો અને વૈશ્યો કરતાં નીચો



Page 6

📘 ગુપ્તકાલીન ભારત – ભાગ 2: સમાજ, સાહિત્ય અને કલા

👥 સમાજજીવન


1. મિશ્રજાતિઓનું ઉદ્ભવ કેમ થયો હતો?

👉 વિદેશી યોદ્ધાઓ અને સ્થાનિક લોકો વચ્ચે સંમિશ્રણ થવાથી


2. વિદેશી યોદ્ધાઓને શું કહેવામાં આવતાં?

👉 અર્ધક્ષત્રિય અથવા પતિત ક્ષત્રિય


3. બ્રાહ્મણોની ભૂમિકા શું હતી?

👉 સંસ્કૃત વિદ્યા અને ધાર્મિક કાર્યો સાથે જોડાયેલા, રાજસત્તાના નજીક


4. સ્ત્રીઓની સ્થિતિ કેવી હતી?

👉 સરેરાશ, રાણી પ્રભાવતી ગુપ્ત જેવી ઉદાહરણો હોવા છતાં, મોટા ભાગની સ્ત્રીઓ શિક્ષણ અને શાસનથી દૂર હતી


5. શહેરી અને ગ્રામ્ય જીવનમાં તફાવત શું હતો?

👉 નગરવાસીઓ સમૃદ્ધ અને મોજશોખભર્યું જીવન જીવી રહ્યાં હતાં, જ્યારે ગ્રામ્ય લોકો સામાન્ય જીવન જીવી રહ્યાં હતાં


📚 ગુપ્તકાળનું સાહિત્ય


1. હિન્દુ ધર્મગ્રંથોની રચના ક્યારે પૂર્ણ થઈ?

👉 ગુપ્તકાળમાં (રામાયણ, મહાભારત, પુરાણો)


2. વિષ્ણુ અને શિવ સાથે સંકળાયેલા પુરાણો કયા છે?

👉 વિષ્ણુપુરાણ, ગરુડપુરાણ, વરાહપુરાણ, નૃસિંહપુરાણ

👉 શિવપુરાણ


3. સ્મૃતિગ્રંથોમાં કયું નામ ખાસ ઉલ્લેખનીય છે?

👉 નારદસ્મૃતિ


4. સંસ્કૃત સાહિત્યના મહાન કવિ કાલિદાસની રચનાઓ શું છે?

👉 મેઘદૂતમ્, અભિજ્ઞાન-શાકુન્તલમ્, રઘુવંશ, કુમારસંભવમ્, ઋતુસંહાર


5. શૂદ્રક અને વિશાખદત્તની રચનાઓ શું છે?

👉 મૃચ્છકટિકમ્ (શૂદ્રક), મુદ્રારાક્ષસ (વિશાખદત્ત)

🎨 ગુપ્તકાળની કલા


1. ગુપ્તકાલીન કલા કયા ધર્મોથી પ્રભાવિત હતી?

👉 હિન્દુ અને બૌદ્ધ ધર્મ


2. ગુપ્તકાળના કલા કેન્દ્રો કયા છે?

👉 મથુરા, સારનાથ, અજંતા, ઇલોરા


3. અજંતા ગુફાઓની વિશેષતા શું છે?

👉 બુદ્ધના જીવન અને જાતકકથાઓ દર્શાવતા ચિત્રો, આજે પણ રંગ અખંડિત છે

 

4.મંદિરશૈલીનું નામ શું છે અને કયા બે મંદિરો ખાસ છે?

👉 નાગર શૈલી

👉 ભિતર (કાનપુર), દેવગઢ (ઝાંસી)


📝 સારાંશરૂપ મુદ્દાઓ

  • મિશ્રજાતિઓનું ઉદ્ભવ અને નવી જાતિઓની રચના થઈ

  • બ્રાહ્મણો સમાજમાં સર્વોચ્ચ અને શાસનનાં નજીક

  • સ્ત્રીઓની સ્થિતિ ધીમે ધીમે ઘટતી ગઈ

  • નગર અને ગામમાં તફાવત ઊંડો હતો

  • ગુપ્તકાલ સાહિત્યનો સુવર્ણકાળ ગણાય

  • કાલિદાસ જેવી પ્રતિભાઓથી સંસ્કૃત સાહિત્ય સમૃદ્ધ થયું

  • બૌદ્ધ અને હિન્દુ ધર્મ આધારિત કલા અને મંદિરશૈલી વિકસ્યા


Page 7

🪙 ગુપ્તકાળ – ભાગ 3: સિક્કા, ધર્મ, વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલૉજી

🔹 ગુપ્તકાલીન સિક્કાઓ

  • ગુપ્તકાળના સિક્કાઓમાંથી સમાજ, સંગીત, યજ્ઞ, ધર્મ વગેરે વિશે માહિતી મળે છે.

  • સમુદ્રગુપ્તના વીણા વગાડતા સિક્કા સંગીતપ્રેમ દર્શાવે છે.

  • અશ્વમેધ યજ્ઞના સિક્કાઓ રાજસત્તાની ધાર્મિક મહત્તા દર્શાવે છે.

  • વિષ્ણુ અને શિવ સંબંધિત મુદ્રાઓ પણ મળી આવે છે.


🕉️ ગુપ્તકાલીન ધર્મજીવન

  • રાજાઓ પોતાને "પરમ ભાગવત" કહેતા, એટલે વિષ્ણુભક્ત.

  • છતાં પણ તમામ ધર્મો સાથે સહિષ્ણુ નીતિ રાખી.

  • ફાહિયાન (ચીનના યાત્રિક) મુજબ બૌદ્ધ ધર્મ પણ સફળ હતો.

  • ભગવદ્‌ગીતા આ સમયનો લોકપ્રિય ગ્રંથ હતો.

  • દક્ષિણ ભારતમાં શૈવ અને વૈષ્ણવ સંતોએ ભક્તિપ્રધાન ધાર્મિક ચળવળ ઊભી કરી.


🌀 તંત્રવાદ અને લોકધર્મ

  • તાંત્રિક વિદ્યા– નેપાળ, બંગાળ, આસામ, દક્ષિણ ભારતમાં વિકસેલી.

  • બ્રાહ્મણોએ લોકદેવી-દેવતાઓ અને કર્મકાંડ સ્વીકાર્યાં.

  • તંત્રશાસ્ત્રમાં સ્ત્રીને "શક્તિ" તરીકે માનવામાં આવી.

  • શૈવ, વૈષ્ણવ, બૌદ્ધ, જૈન ધર્મમાં તંત્ર સિદ્ધાંતોનો પ્રભાવ પડ્યો.


🔭 વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલૉજી

  • ગુપ્તકાળમાં વિજ્ઞાન અને ગણિતનો વિકાસ વિશિષ્ટ રીતે થયો.

  • આર્યભટ્ટ (5મી સદી): ભારતીય ખગોળ વિજ્ઞાનના પિતા ગણાય.

  • મુખ્ય ગ્રંથ: આર્યભટ્ટીયમ્

  • તેમણે સૌથી પહેલો પૃથ્વીનો પરિભ્રમણ સિદ્ધાંત આપ્યો.

  • પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરે છે અને સૂર્યની આસપાસ ભ્રમણ કરે છે – એવું કહેનાર સૌપ્રથમ ભારતીય વિજ્ઞાની.


📝 પ્રશ્નોત્તરી (Q & A Format)

  1. સમુદ્રગુપ્તના કયા સિક્કા સંગીતપ્રેમ દર્શાવે છે?
     ➤ વીણા વગાડતા સોનાના સિક્કા


  1. ગુપ્તકાળમાં કોની પૂજા સાથે સંકળાયેલા સિક્કાઓ મળ્યા છે?
     ➤ વિષ્ણુ અને શંકર (શિવ)


  1. ગુપ્ત રાજાઓ પોતાના ધર્મ વિશે શું કહેતાં?
     ➤ પોતાને "પરમ ભાગવત" કહી વિષ્ણુભક્ત તરીકે ઓળખાવતા


  1. તંત્રશાસ્ત્રમાં સ્ત્રીનું સ્થાન શું છે?
     ➤ શક્તિરૂપ સ્ત્રી – તંત્રમાં સ્ત્રીને શક્તિનું કેન્દ્ર માનવામાં આવે છે


  1. આર્યભટ્ટના મુખ્ય યોગદાન શું છે?
     ➤ પૃથ્વી ધરી પર ભ્રમણ કરે છે અને સૂર્યની આસપાસ ફરે છે
    ➤ સૂર્યગ્રહણનું વિજ્ઞાનપ્રધાન વ્યાખ્યાન
    ➤ ગ્રંથ: આર્યભટ્ટીયમ્


📌 સારાંશરૂપ મુખ્ય મુદ્દાઓ

  • સિક્કાઓથી ગુપ્તકાળના સમાજજીવન અને કલાનું દર્પણ મળે છે

  • ધર્મમાં સહિષ્ણુતા અને ભક્તિપ્રધાન પ્રવૃત્તિઓનું પ્રભુત્વ

  • તંત્રશાસ્ત્ર અને લોકધર્મના મિશ્રણથી નવી ધાર્મિક ચળવળ

  • આર્યભટ્ટ જેવા વિજ્ઞાનીઓએ ભારતીય વિજ્ઞાનને નવો માર્ગ આપ્યો



Page 8

📝 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર વર્કશીટ

📘 (ગુપ્તયુગ – વિજ્ઞાન, ટેક્નોલોજી અને ગુપ્ત પછીનો યુગ)


1. શૂન્યની શોધ કોણે કરી હતી?

➤ આર્યભટ્ટે


2. દશાંશ પદ્ધતિનો પ્રથમ ઉપયોગ કોણે કર્યો?

➤ આર્યભટ્ટે


3. 'આર્યભટ્ટીયમ્' નામનું ગ્રંથ કોણે લખ્યું?

➤ આર્યભટ્ટે


4. 'પંચસિદ્ધાંતિકા' ગ્રંથના રચયિતા કોણ હતા?

➤ વરાહમિહિર


5. 'બ્રહ્મસ્કૂટ' સિદ્ધાંત કોણે આપ્યો?

➤ બ્રહ્મગુપ્તે


6. મૈહેરોલીનો લોહસ્તંભ કઈ વિશિષ્ટતા ધરાવે છે?

➤ તે 1500 વર્ષ જૂનો હોવા છતાં કાટ લાગ્યો નથી


7. અજંતા ગુફાના ચિત્રોમાં કઈ કળાનો વિકાસ જોવા મળે છે?

➤ રંગ બનાવવાની અને ટકાવી રાખવાની શ્રેષ્ઠ ટેક્નિક


8. ગુપ્તયુગ પછી ક્યા સ્થળે નવા રાજ્યો ઊભા થયા હતા?

➤ કનોજ (મૌખરિ વંશ)


9. મૌખરિ વંશનો છેલ્લો રાજા કોણ હતો?

➤ ગ્રહવર્મન


10. ગ્રહવર્મનની હત્યા કોણે કરી હતી?

➤ દેવગુપ્તે


11. યશોવર્મન કોણ હતો?

➤ મન્દસોરનો રાજા; હુણો પર વિજય મેળવ્યો હતો



Page 9


📝 Short Question-Answers (લઘુપ્રશ્નો)


1. વલભી શહેર કઈ વંશની રાજધાની હતી?

👉 મૈત્રક વંશની.


2. મૈત્રક વંશની સ્થાપના કોણે કરી હતી?

👉 સેનાપતિ ભટ્ટાર્કે.


3. ગુર્જર દેશનો પાયો કોણે નાખ્યો હતો?

👉 હરિશ્ચંદ્રે.


4. દક્ષિણ ગુજરાતમાં નાંદિપુરી કઈ વંશ સાથે સંકળાયેલી હતી?

👉 ગુર્જર વંશ સાથે.


5. ગુર્જર દેશનું પાટનગર શું હતું?

👉 ભિલ્લમાલ (શ્રીમાલ).


6. પુષ્યભૂતિ વંશનો ઇતિહાસ જાણવા કયા ગ્રંથો ઉપયોગી છે?

👉 'હર્ષચરિતમ્' અને યુઆન-શ્વાંગના લખાણો.


7. દક્ષિણ ગુજરાતમાં દદે કઈ નવી રાજધાની સ્થાપી હતી?

👉 ભરૂચ.


8. ગૌડ રાજા શશાંક ક્યા પ્રદેશનો શક્તિશાળી શાસક હતો?

👉 ઉત્તર અને વાયવ્ય બંગાળનો.



📖 Long Question-Answers (વિસ્તૃત પ્રશ્નો)


1. મૈત્રક વંશ અને વલભી રાજ્યના ઉદય વિષે સમજાવો.

👉 ગુપ્તસામ્રાજ્યના પછાત સમયમાં, ઈ.સ. 467 પછી, ભટ્ટાર્ક નામના સેનાપતિએ ગુજરાતમાં મૈત્રક વંશની સ્થાપના કરી. તેણે વલભીને રાજધાની બનાવી અને તેના શિવભક્ત અનુગામી ધરસેન પહેલાએ સત્તાવાર પદવી નહિ ધારણ કરી હોવા છતાં વંશ આગળ વધ્યો. ત્રીજા રાજા દ્રોણસિંહે મહારાજાધિરાજ પદવી ધારણ કરી. મૈત્રકોના શાસનકાળમાં ગુજરાતનું વૈભવ વધ્યું અને આ વંશનું શાસન આશરે આઠમી સદી સુધી રહ્યું.


2. ગુર્જર રાજવંશ અને ગુર્જર દેશના શાસન વિશે નોંધો.

👉 ગુપ્તસામ્રાજ્યના પતન બાદ દક્ષિણ રાજસ્થાનમાં ગુર્જર વંશ ઉદ્ભવ્યો. ઈતિહાસકારો માને છે કે તેઓ હૂણો સાથે વિદેશથી આવ્યા હતા. રાજસ્થાનમાં હરિશ્ચંદ્રે ગુર્જર દેશની સ્થાપના કરી. તેનો પુત્ર અને વંશજ પ્રતિહાર તરીકે ઓળખાયા. ગુર્જર દેશનું પાટનગર ભિલ્લમાલ હતું. ઈ.સ. 726માં આરબ ઝુનેદે હુમલો કરી ગુર્જર રાજ્યનો અંત લાવ્યો.


3. દક્ષિણ ગુજરાતના નાંદિપુરી ગુર્જર શાસકો વિષે લખો.

👉 દક્ષિણ ગુજરાતમાં નાંદિપુરી ખાતે દદે ગુર્જર રાજવંશની સ્થાપના કરી. દદ, હરિશ્ચંદ્રનો પુત્ર હતો અને વલભીનો સમર્થક હતો. દદના પુત્ર જયભટ્ટ અને દદ ત્રીજાએ રાજ્ય વિસ્તાર કર્યો. દદ ત્રીજાએ ભરૂચને રાજધાની બનાવી. છેલ્લો શાસક જયભટ્ટ ચોથો હતો. રાષ્ટ્રકૂટ દંતિદુર્ગે આ રાજ્યનો અંત લાવ્યો.


4. પુષ્યભૂતિ વંશના ઇતિહાસ વિશે નોંધો.

👉 પુષ્યભૂતિ કુળે પ્રથમ થાણેશ્વર અને પછી કનોજ પર શાસન કર્યું. હર્ષવર્ધન આ વંશનો પ્રખ્યાત રાજા હતો. તેનો ઇતિહાસ 'હર્ષચરિતમ્' અને યાત્રી યુઆન-શ્વાંગના વર્ણનમાંથી મળે છે. આ વંશના રાજાઓએ ઉત્તર ભારતમાં મહત્વપૂર્ણ શાસન આપ્યું હતું.



Page 10


📝 લઘુપ્રશ્નો (Short Questions)


1. પુષ્યભૂતિ વંશના કેટલા રાજાઓનો ઉલ્લેખ વાંસખેડા અને મધુબન અભિલેખોમાં થયો છે?
👉 પાંચ રાજાઓનો.


2. પ્રભાકરવર્ધને પોતાની પુત્રીનું લગ્ન કોના સાથે કરાવ્યું હતું?
👉 મૌખરિ રાજા ગ્રહવર્મન સાથે.


3. રાજ્યવર્ધનની હત્યા કોણે કરી હતી?
👉 ગૌડ રાજા શશાંકે.


4. હર્ષવર્ધન કઈ સંજોગોમાં ગાદી પર આવ્યો?
👉 ભાઈની હત્યા અને બહેનના અપહરણ બાદ, રાજા વિહોણા રાજ્યો થાણેશ્વર અને કનોજની જવાબદારી સાથે.


5. હર્ષે કયા રાજા સામે યુદ્ધ કરીને શાંતિ સ્થાપી હતી?
👉 વલભીના ધ્રુવસેન બીજાના (બાલાદિત્ય) સામે.


6. હર્ષને દક્ષિણ ભારતના ક્યા રાજા સામે પરાજય મળ્યો હતો?
👉 ચાલુક્ય રાજા પુલકેશી બીજાથી.


7. હર્ષના સમયમાં કયા વિદેશી શાસકે ત્રણ દૂતમંડળો મોકલ્યા?
👉 ચીનના સમ્રાટ તી-આંગે.


8. હર્ષે કયા મહાયાન બૌદ્ધ પંથની સભા કનોજમાં બોલાવી હતી?
👉 મહાયાન સંપ્રદાયની.


9. હર્ષે નાલંદા વિદ્યાલય માટે કેટલા ગામડાં દાનમાં આપ્યાં?
👉 100 ગામડાં.


📖 વિસ્તૃત પ્રશ્નો (Long Questions)


1. પુષ્યભૂતિ વંશના ઉદય અને હર્ષવર્ધનના શાસનનું વિગતવાર વર્ણન આપો.
👉 પુષ્યભૂતિ વંશે પહેલું શાસન થાણેશ્વરથી શરૂ કર્યું. શરૂઆતના ત્રણ રાજાઓ સમ્રાટ નહોતા. ચોથા રાજા પ્રભાકરવર્ધને ‘મહારાજાધિરાજ’ પદવી ધારણ કરી અને હૂણો વિરુદ્ધ લડવા પુત્ર રાજ્યવર્ધનને મોકલ્યો. રાજપાટની સ્થિતિ દયનીય બની જ્યારે રાજા પ્રભાકરવર્ધન મૃત્યુ પામ્યા અને રાજેશ્રીનું અપહરણ થયું. રાજ્યવર્ધનની શશાંકે હત્યા કરી. ત્યારે હર્ષવર્ધને થાણેશ્વર અને કનોજ બંને રાજ્યોના શાસનનું ભારોભાર લીધું.


2. હર્ષવર્ધનની વિજય યાત્રાઓ અને રાજકીય કાર્યકાળ વિશે નોંધો.
👉 હર્ષે પોતાની બહેન રાજેશ્રીને બચાવી, કનોજથી શાસન શરૂ કર્યું. તેણે વલભીના ધ્રુવસેન બીજાને હરાવ્યા પછી તેમનું લગ્ન સંબંધ બાંધ્યો. દક્ષિણમાં પુલકેશી બીજાથી યુદ્ધ થયું અને હર્ષને હાર સહન કરવી પડી. પૂર્વ ભારતમાં ગૌડ રાજા શશાંક વિરુદ્ધ ઝઝુમ્યો. મગધ વિજય અને કામરૂપના ભાસ્કરવર્મન સાથે મિત્રતા તેને વધુ શક્તિશાળી શાસક બનાવે છે.


3. હર્ષવર્ધનના વહીવટી તંત્ર અને ધાર્મિક જીવન વિશે વિગત આપો.
👉 હર્ષનો વહીવટ ગુપ્તકાળની જેમ જ હતો. ઉચ્ચ અધિકારીઓ ‘ઉપરીક’, ‘સેનાપતિ’, ‘દૂતક’ તરીકે કામ કરતા. પગાર રોકડના બદલે જમીનથી આપવામાં આવતો. કાયદો-વ્યવસ્થા શિથિલ હતી. હર્ષ શિવભક્ત હતો પણ પાછળથી બૌદ્ધ થયો. કનોજમાં મહાસભા બોલાવી, મહાયાન પંથનો પ્રચાર કર્યો. વિદ્વાનો, સાધુઓ અને વિદ્યાર્થીઓ માટે દાન આપ્યા. નાલંદા માટે 100 ગામડાં દાન આપ્યાં.


Page 11

📝 લઘુપ્રશ્નો (Short Questions)


1. પુષ્યભૂતિ વંશના કેટલા રાજાઓનો ઉલ્લેખ વાંસખેડા અને મધુબન અભિલેખોમાં થયો છે?

👉 પાંચ રાજાઓનો.


2. પ્રભાકરવર્ધને પોતાની પુત્રીનું લગ્ન કોના સાથે કરાવ્યું હતું?

👉 મૌખરિ રાજા ગ્રહવર્મન સાથે.


3. રાજ્યવર્ધનની હત્યા કોણે કરી હતી?

👉 ગૌડ રાજા શશાંકે.


4. હર્ષવર્ધન કઈ સંજોગોમાં ગાદી પર આવ્યો?

👉 ભાઈની હત્યા અને બહેનના અપહરણ બાદ, રાજા વિહોણા રાજ્યો થાણેશ્વર અને કનોજની જવાબદારી સાથે.


5. હર્ષે કયા રાજા સામે યુદ્ધ કરીને શાંતિ સ્થાપી હતી?

👉 વલભીના ધ્રુવસેન બીજાના (બાલાદિત્ય) સામે.


6. હર્ષને દક્ષિણ ભારતના ક્યા રાજા સામે પરાજય મળ્યો હતો?

👉 ચાલુક્ય રાજા પુલકેશી બીજાથી.


7. હર્ષના સમયમાં કયા વિદેશી શાસકે ત્રણ દૂતમંડળો મોકલ્યા?

👉 ચીનના સમ્રાટ તી-આંગે.


8. હર્ષે કયા મહાયાન બૌદ્ધ પંથની સભા કનોજમાં બોલાવી હતી?

👉 મહાયાન સંપ્રદાયની.


9. હર્ષે નાલંદા વિદ્યાલય માટે કેટલા ગામડાં દાનમાં આપ્યાં?

👉 100 ગામડાં.


📖 વિસ્તૃત પ્રશ્નો (Long Questions)


1. પુષ્યભૂતિ વંશના ઉદય અને હર્ષવર્ધનના શાસનનું વિગતવાર વર્ણન આપો.

👉 પુષ્યભૂતિ વંશે પહેલું શાસન થાણેશ્વરથી શરૂ કર્યું. શરૂઆતના ત્રણ રાજાઓ સમ્રાટ નહોતા. ચોથા રાજા પ્રભાકરવર્ધને ‘મહારાજાધિરાજ’ પદવી ધારણ કરી અને હૂણો વિરુદ્ધ લડવા પુત્ર રાજ્યવર્ધનને મોકલ્યો. રાજપાટની સ્થિતિ દયનીય બની જ્યારે રાજા પ્રભાકરવર્ધન મૃત્યુ પામ્યા અને રાજેશ્રીનું અપહરણ થયું. રાજ્યવર્ધનની શશાંકે હત્યા કરી. ત્યારે હર્ષવર્ધને થાણેશ્વર અને કનોજ બંને રાજ્યોના શાસનનું ભારોભાર લીધું.

2. હર્ષવર્ધનની વિજય યાત્રાઓ અને રાજકીય કાર્યકાળ વિશે નોંધો.

👉 હર્ષે પોતાની બહેન રાજેશ્રીને બચાવી, કનોજથી શાસન શરૂ કર્યું. તેણે વલભીના ધ્રુવસેન બીજાને હરાવ્યા પછી તેમનું લગ્ન સંબંધ બાંધ્યો. દક્ષિણમાં પુલકેશી બીજાથી યુદ્ધ થયું અને હર્ષને હાર સહન કરવી પડી. પૂર્વ ભારતમાં ગૌડ રાજા શશાંક વિરુદ્ધ ઝઝુમ્યો. મગધ વિજય અને કામરૂપના ભાસ્કરવર્મન સાથે મિત્રતા તેને વધુ શક્તિશાળી શાસક બનાવે છે.

3. હર્ષવર્ધનના વહીવટી તંત્ર અને ધાર્મિક જીવન વિશે વિગત આપો.

👉 હર્ષનો વહીવટ ગુપ્તકાળની જેમ જ હતો. ઉચ્ચ અધિકારીઓ ‘ઉપરીક’, ‘સેનાપતિ’, ‘દૂતક’ તરીકે કામ કરતા. પગાર રોકડના બદલે જમીનથી આપવામાં આવતો. કાયદો-વ્યવસ્થા શિથિલ હતી. હર્ષ શિવભક્ત હતો પણ પાછળથી બૌદ્ધ થયો. કનોજમાં મહાસભા બોલાવી, મહાયાન પંથનો પ્રચાર કર્યો. વિદ્વાનો, સાધુઓ અને વિદ્યાર્થીઓ માટે દાન આપ્યા. નાલંદા માટે 100 ગામડાં દાન આપ્યાં.


Page 12


📘 વિસ્તૃત પ્રશ્નોના જવાબો:

(1) ગુપ્તોનો ઉદય કયા કારણોથી થયો?

  • ગુપ્ત સામ્રાજ્યનો ઉદય ઇ.સ.ની ત્રીજી સદીના અંતમાં થયો હતો.

  • કુશાનશાસનપશ્ચાત ભારતમાં રાજકીય વિખંડન હતું.

  • ઇતિહાસકાર માને છે કે ગુપ્તોએ સંઘટિત અને સશક્ત શાસન આપ્યું.

  • મુખ્ય કારણો: શકમુક્ત પ્રદેશો, પાટલિપુત્ર જેવા વિસ્તારો પર પકડ, વ્યાપાર વિકાસ, તેમજ સામંતશાહીની સમર્થતા.


(2) સમુદ્રગુપ્તના વિજયોનું વર્ણન કરો.

  • સમુદ્રગુપ્તને ‘ભારતનો નેપોલિયન’ કહેવાય છે.

  • અલ્હાબાદ પ્રશસ્તિમાં તેના વિજયોનું વર્ણન છે.

  • તેણે ઉત્તર ભારતમાં આર્યાવર્તના રાજાઓ જીત્યા.

  • દક્ષિણ ભારતમાં 12 રાજાઓ સામે જીત મેળવી.

  • અશમકા, વાતુક, કોશલ, કાંતીર, કંચી વગેરે રાજ્યો શામેલ.


(3) ‘ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીય ગુપ્તવંશનો શ્રેષ્ઠ રાજવી હતો’ – ચર્ચા કરો.

  • ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયના સમયમાં ગુપ્ત સામ્રાજ્ય શિખરે પહોંચ્યું.

  • તે વિક્રમાદિત્ય તરીકે પણ ઓળખાય છે.

  • તેણે શકોને હરાવ્યા અને પશ્ચિમ ભારત વિજય કર્યો.

  • નવરત્નો તેની દરબારમાં હતાં – કાલિદાસ, વારાહમિહિર વગેરે.

  • સાહિત્ય, કલા અને વિજ્ઞાનમાં આ યુગ સોનાં યુગ તરીકે ઓળખાય છે.


(4) ગુપ્તકાલીન કલા વિશે માહિતી આપો.

  • કલાના દરેક ક્ષેત્રે – મંત્રમુગ્ધ શિલ્પકલા, ભીતિચિત્રો અને મંદિરો.

  • અજન્તાના ભીતિચિત્રો પ્રસિદ્ધ છે.

  • સાન્ચી, બોધગયા અને નાલંદાના વિહાર સુંદર શિલ્પોથી સજ્જ.

  • મંદિરશૈલી વિકસતી ગઈ – નાગર શૈલીની શરૂઆત.

  • દેવગઢના દશાવતાર મંદિર અને ઊદયગિરી ગુફાઓ પ્રસિદ્ધ.


(5) ગુપ્તકાલીન વહીવટીતંત્ર વિશે જણાવો.

  • ગુપ્તોનો શાસન વ્યવસ્થિત અને સંઘટિત હતો.

  • રાજા સર્વોચ્ચ સત્તાવાન હતા.

  • વિશયપતિ (પ્રાંતપાલ), ઉપરિકા, દૂતક, મહાદંડનાયક જેવા પદો હતા.

  • ગ્રામ સ્તરે ગામના વડા અને પંચayat થી વહીવટ થતો.

  • જમીનદાનો અને સામંતોની ભૂમિકા મહત્વની હતી.


📘 ટૂંકા પ્રશ્નોના જવાબો:

(1) અલ્હાબાદ અભિલેખ વિશે માહિતી આપો.

  • હર્ષવર્ધનના દરબારકવિ હરિશે લખેલો હતો.

  • સમુદ્રગુપ્તના વિજયોનો ઊંડો ઉલ્લેખ કરે છે.

  • આ પ્રશસ્તિ બ્રહ્મલિપિમાં લખાઈ છે.

  • શুদ্ধ સોનાના સિક્કાઓ ચલાવવામાં આવ્યા.

  • તેમાં રાજાઓના ચિત્રો અને હિંદુ દેવી-દેવતાઓના ચિહ્નો.

  • સમુદ્રગુપ્તના વીનાવાદનના દ્રશ્યો પણ જોવા મળે.


(3) ગુપ્તકાલીન અર્થવ્યવસ્થાનો ચિતાર આપો.

  • કૃષિ આધારિત અર્થતંત્ર.

  • વ્યાપાર અને નાણાંકીય વ્યવહાર વિકસેલા.

  • ચલણમાં સોનાના સિક્કા.

  • જમીનદાનોને ભૂમિ દાન આપવાની પ્રથા ચાલુ.


✅ MCQ પ્રશ્નોના જવાબો:

  1. કયા વર્ષને ગુપ્ત સંવત કહેવામાં આવે છે?
     👉 (C) ઈ.સ. 319

  2. કયા ગુપ્ત રાજવીને ભારતનો નેપોલિયન કહેવામાં આવે છે?
     👉 (B) સમુદ્રગુપ્ત

  3. કયા ગુપ્ત રાજાનો શૈલલેખ જૂનાગઢમાંથી મળી આવ્યો છે?
     👉 (D) સ્કંદગુપ્ત

  4. કુમારગુપ્ત વિશેની આધારભૂત માહિતી ક્યાંના અભિલેખમાંથી મળી રહે છે?
     👉 (D) દામોદરપુર

  5. કોના આક્રમણને કારણે ગુપ્ત સામ્રાજ્યનું પતન થયું?
     👉 (ઉત્તર આપવો બાકી છે – વિકલ્પ અધૂરા છે)
     → સાચો વિકલ્પ: હૂણો (Hunas)
    (મૂળ પ્રશ્નમાં વિકલ્પ "હૂણ" છે તે ચૂક્યો છે, સાચું જવાબ: હૂણો)




EDITING BY--LIZA MAHANTA