Chapter 10
ગુપ્તયુગ – હર્ષવર્ધન કાલીન સમાજ અને સંસ્કૃતિ |
----------------------------------------------------------
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer
Page 1
લ્પઉત્તર પ્રશ્નો (Short Questions):
1. પ્રાચીન ભારતમાં ઉદભવેલા મુખ્ય ધર્મો કયા હતા?
➤ બૌદ્ધધર્મ, જૈનધર્મ અને હિંદુ ધર્મ (શૈવ, વૈષ્ણવ સંપ્રદાયો)
2. જૈન સંપ્રદાયના મુખ્ય પંથો કયા છે?
➤ દિગંબર અને શ્વેતાંબર
3. બૌદ્ધ ધર્મના બે મુખ્ય પંથો કયા હતા?
➤ હીનયાન અને મહાયાન
4. રતમાં સૌપ્રથમ ખડકો કોતરીને બનાવેલા મંદિરો ક્યાં જોવા મળે છે?
➤ ઉદયગિરિ અને ખંડગિરિ (ઓરિસ્સા)
5. દક્ષિણ ભારતમાં મહાવીર સ્વામીની વિશાળ મૂર્તિ કોણે સ્થાપી હતી?
➤ ભદ્રબાહુ દિક્ષિત
6.જૈન ધર્મના ગ્રંથોને શું કહેવામાં આવે છે?
➤ તીર્થ
વિસ્તૃત પ્રશ્નો (Long Questions):
1. જૈન ધર્મનું ભારતીય સંસ્કૃતિમાં યોગદાન સમજાવો.
➤ જૈન ધર્મે સાહિત્ય, શિલ્પ, મંદિર-સ્થાપત્ય, અને નૈતિક મૂલ્યોના ક્ષેત્રે વિશાળ યોગદાન આપ્યું છે. જુદા જુદા પર્વતો પર ભવ્ય જૈન મંદિરો બાંધવામાં આવ્યા હતા. ઉદયગિરિ, ખંડગિરિ જેવી ગુફાઓ, લોહાનીપુરમાંથી મળેલા અવશેષો, તેમજ શ્વેતાંબર અને દિગંબર પંથો દ્વારા સમાજમાં વિવિધ આધ્યાત્મિક દિશાઓ વિકસાવી હતી.
2. બૌદ્ધધર્મના પંથો અને તેમની વિશેષતાઓ શું છે?
➤ હીનયાન પંથ લોકિક રીતે જ્ઞાન અને આધ્યાત્મિકતા પર ભાર આપે છે જ્યારે મહાયાન પંથમાં બુદ્ધની મૂર્તિપૂજા, ભક્તિ અને બોધિસત્વોની ઉપાસનાનું મહત્વ છે. મહાયાન પંથ વધુ લોકપ્રિય બન્યો હતો કારણ કે તેમાં ભક્તિ અને ભવિષ્યમાં મુક્તિ માટે આશાવાદ હતી.
3. શૈવ સંપ્રદાય અને તેની વૈશિષ્ટતાઓ શું છે?
➤ શૈવ સંપ્રદાયમાં શિવજીની ઉપાસના કરવામાં આવે છે. નાગરાજાઓ, લિંગાયત પંથ, પાશુપત પંથ વગેરે તેના પ્રચલિત પંથો છે. શૈવ મંદિરો તથા શિલ્પો શિવલિંગ અને નૃત્ય કરતી તાંડવમૂર્તિઓ દ્વારા દર્શાવવામાં આવે છે. દક્ષિણ ભારતમાં આ સંપ્રદાયનો વ્યાપ વધુ હતો.
📘 બીજો પૃષ્ઠ – મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી (Question-Answer)
✅ અલ્પઉત્તર પ્રશ્નો (Short Questions):
1. ઝરથુષ્ટ ધર્મના સ્થાપક કોણ હતા?
➤ ઝરથુષ્ટર (ઝોરોસ્ત્ર)
2. ઝરથુષ્ટ ધર્મના પવિત્ર ગ્રંથનું નામ શું છે?
➤ અવેસ્ટા
3. ઝરથુષ્ટ ધર્મમાં મુખ્ય દેવતા કયા છે?
➤ અહુરમઝદા
4. પારસીઓ ભારતમાં કયા બંદરે ઉતર્યા હતા?
➤ સંજાણ બંદર (ગુજરાત)
5. ફાહિયાન અને યૂઆનચાંગ કયા દેશમાં જન્મેલા હતા?
➤ ચીન
6. ફાહિયાન ક્યા સમ્રાટના સમયમાં ભારતમાં આવ્યો હતો?
➤ સમ્રાટ ચન્દ્રગુપ્ત વિક્રમાદિત્ય (ગુપ્ત યુગ)
7. યૂઆનચાંગ ક્યા હિન્દુ સમ્રાટના સમયમાં ભારતમાં આવ્યો હતો?
➤ હર્ષવર્ધન
8. ફાહિયાનના પ્રવાસનો મુખ્ય ઉદ્દેશ શું હતો?
➤ બુદ્ધ ધર્મનો અભ્યાસ કરવો અને મૂળ ગ્રંથો એકત્ર કરવી
✅ વિસ્તૃત પ્રશ્નો (Long Questions):
1. ઝરથુષ્ટ ધર્મનો ભારત પર પડેલ પ્રભાવ સમજાવો.
➤ ઝરથુષ્ટ ધર્મ ઈરાનમાં ઉદ્ભવ્યો. અહુરમઝદા તેમના મુખ્ય દેવ છે. આરબ આક્રમણો દરમિયાન ઝરથુષ્ટ ધર્મના અનુયાયી ભારતના ગુજરાતમાં આવ્યા અને સંજાણ બંદરે ઉતર્યા. તેઓને "પારસીઓ" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પારસીઓએ ભારતીય સમાજમાં ઉદ્યોગ, શિક્ષણ અને સામાજિક ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું છે.
2. ફાહિયાનનો પ્રવાસ અને તેના વર્ણનો પર પ્રકાશ નાખો.
➤ ચીનનો યાત્રિક ફાહિયાન ઈ.સ. 399થી 415 દરમિયાન ભારતમાં આવ્યો હતો. તેણે પાટલિપુત્ર, નલંદા, ગાંધાર જેવા બૌદ્ધ કેન્દ્રોની મુલાકાત લીધી. તેમણે સંસ્કૃત શીખી અને બૌદ્ધ ગ્રંથોના અનુવાદ ચીની ભાષામાં કર્યા. તેની યાત્રાથી ગુપ્ત યુગની શાંતિ, નિયમિત વ્યવસ્થા અને આધ્યાત્મિક વિકાસની માહિતી મળે છે.
3. યૂઆનચાંગના પ્રવાસ અને યોગદાનનું વર્ણન આપો.
➤ યૂઆનચાંગ ઈ.સ. 630માં ભારતમાં આવ્યો હતો. તેણે હર્ષવર્ધનના આશ્રયમાં રહીને નલંદા વિશ્વવિદ્યાલયમાં અભ્યાસ કર્યો. તેણે 17 વર્ષ ભારતભરમાં યાત્રા કરીને 657 ગ્રંથો સાથે ચીન પાછા ગયા. તેના પ્રવાસ વર્ણનથી તે સમયના રાજકીય, ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક પરિસ્થિતિઓની મહત્ત્વપૂર્ણ માહિતી મળે છે.
📘 ત્રિજું પાનું – મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
✅ અલ્પઉત્તર પ્રશ્નો (Short Questions):
1. અજંતા ગુફાઓ કયા રાજ્યમાં આવેલી છે?
➤ મહારાષ્ટ્ર
2. અજંતા ગુફાઓમાં કુલ કેટલી ગુફાઓ છે?
➤ 29
3. અજંતા ગુફાઓ કઈ ભાષાની ચિત્રકળા માટે જાણીતી છે?
➤ બૌદ્ધ ચિત્રકળા
4. અજંતા ગુફાઓ કયા સમયે શોધાઈ હતી?
➤ ઈ.સ. 1819માં બ્રિટિશ કેપ્ટન જોન સ્મિથે શોધી
5. ઈલોરાની ગુફાઓ કયા ધર્મોથી સંબંધિત છે?
➤ હિન્દુ, બૌદ્ધ અને જૈન
6. બાગની ગુફાઓ ક્યાં આવેલી છે?
➤ મધ્ય પ્રદેશમાં
7. અજંતા ગુફાઓમાં સૌથી સુંદર ભીતિચિત્ર કઈ ગુફામાં છે?
➤ ગુફા નં. 1
8. અજંતા ગુફાઓમાં જે ચિત્રિત વિષય છે એ શું દર્શાવે છે?
બુદ્ધનાঃ જીવનપ્રસંગો અને જાતકકથાઓ
✅ વિસ્તૃત પ્રશ્નો (Long Questions):
1. અજંતા ગુફાઓનો ઇતિહાસ અને તેમાં રહેલી ચિત્રકળાનું વર્ણન આપો.
➤ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ નજીક વસેલવાડીની પહાડીઓમાં આવેલી અજંતા ગુફાઓ બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયીઓ દ્વારા ઈ.સ. પૂર્વે 2મી સદીથી ઈ.સ. 7મી સદી સુધી બનાવવામાં આવી હતી. અહીં કુલ 29 ગુફાઓ છે, જેમાંથી કેટલાંક વિહાર અને ચૈત્ય ગુફાઓ છે. ગુફા નં. 1, 2, 16 અને 17માં અદ્ભુત ભીતિચિત્રો જોવા મળે છે. ચિત્રોમાં ભગવાન બુદ્ધના જીવનપ્રસંગો, જાતક કથાઓ, નર્તકીઓ, દેવદૂતો, વિદૂષકો અને જીવનની વિવિધ ઘટનાઓ અદ્ભુત રીતે દર્શાવવામાં આવી છે.
2. ઈલોરાની ગુફાઓ વિશે લખો.
➤ ઈલોરાની ગુફાઓ પણ મહારાષ્ટ્રમાં આવેલી છે. આ ગુફાઓ ત્રણ ધર્મ – હિન્દુ, બૌદ્ધ અને જૈન – સાથે સંબંધિત છે. અહીં કુલ 34 ગુફાઓ છે. સૌથી પ્રખ્યાત ગુફા કૈલાસ મંદિર (ગુફા નં. 16) છે, જે પૂરેપૂરું એક પથ્થરમાં કાંપીને બનાવાયું છે. ઈલોરાની ગુફાઓ શ્રેષ્ઠ શિલ્પકળાનું પ્રદર્શન કરે છે.
3. બાગની ગુફાઓના લક્ષણો સમજાવો.
➤ મધ્ય પ્રદેશના ધાર જિલ્લાના બાગ ગામ નજીક આવેલી બાગની ગુફાઓ 5મી થી 7મી સદીની છે. અહીંની ભીતિચિત્રોમાં સંગીત, નૃત્ય અને રાજવી જીવનના દૃશ્યો દર્શાવવામાં આવ્યા છે. ચિત્રોમાં નર્તકીઓ, વાજિંત્ર વગાડતી સ્ત્રીઓ, ઘોડેસવાર, હાથીઓ વગેરે દર્શાવાયું છે. બાગની ગુફાઓ પણ ભારતીય ચિત્રકળાનો અદ્વિતીય વારસો છે.
📘 મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી (Page 4 આધારિત)
✅ અલ્પઉત્તર પ્રશ્નો (Short Questions):
1. ચંપકક્ષામાં કયા મુર્તિ પ્રકારોનો સમાવેશ થાય છે?
➤ પાપાલ, પાતુ અને કૃપ્યતલ્પ
2. મંદિરોમાં આવેલા વિશિષ્ટ પ્રવેશદ્વારોને શું કહે છે?
➤ તોરણવાળા પ્રવેશદ્વાર
3. સારનાથનો સ્તંભ કઈ કળાનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે?
➤ શિલ્પકળાનું
4. મથુરા કયા માટે જાણીતું હતું?
➤ શિલ્પકલા માટેનું મુખ્ય કેન્દ્ર
5. અજંતા ગુફાઓ કઈ સદીઓ વચ્ચેની બનેલી છે?
➤ ઈ.સ.પૂર્વે 2મી સદીથી ઈ.સ. 7મી સદી
6. અજંતા ગુફા કયા બ્રિટિશ અધિકારી દ્વારા શોધાઈ હતી?
➤ કેપ્ટન જોન સ્મિથ
7. ઈલોરાની ગુફાઓના નિર્માણનો સમય કયો છે?
➤ રાષ્ટ્રકૂટ શાસકોના સમયમાં
✅ વિસ્તૃત પ્રશ્નો (Long Questions):
1. ચંપકક્ષા અને તેમાં આવેલી કળાકૃતિઓનો ઉલ્લેખ કરો.
➤ ચંપકક્ષા એવા શિલ્પ અને મૂર્તિ પ્રકારોને દર્શાવે છે જેમાં પાપાલ, પાતુ અને કૃપ્યતલ્પ જેવી મૌલિક અને જટિલ કળા સંકલિત હોય છે. આ મંડિરોમાં પથ્થરના તોરણવાળા પ્રવેશદ્વારો, ગોપુરમ અને અલંકારિક શિલ્પો બનાવવામાં આવ્યા હતા, જે ભારતીય શિલ્પકળાની ઊંચી કળાત્મકતાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આ કળાએ ઇજનેરો અને શિલ્પીઓની પ્રતિભાને આદરભેર દર્શાવ્યું છે.
2. અજંતા ગુફાઓનું વિસ્તૃત વર્ણન આપો.
➤ અજંતા ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ પાસે આવેલ છે. તેમાં કુલ 29 ગુફાઓ છે, જેમાં ચૈત્ય અને વિહાર ગુફાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ ગુફાઓમાં બૌદ્ધ ધર્મના જીવનપ્રસંગો, જાતક કથાઓ, નૃત્ય, સંગીત, અને સામાજિક જીવન દર્શાવતાં ભીતિચિત્રો બનાવવામાં આવ્યા છે. ગુફા નં. 1 અને 2 સૌથી પ્રસિદ્ધ છે. આ ચિત્રોમાં રંગોની ઝાંખી અને જીવંત ભાવનાઓના દર્શન થાય છે.
3. ઈલોરાની ગુફાઓ વિશે વિગતે લખો.
➤ ઈલોરાની ગુફાઓમાં હિન્દુ, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મોની કલાઓ જોવા મળે છે. કુલ 34 ગુફાઓમાંથી સૌથી પ્રસિદ્ધ ગુફા કૈલાસ મંદિર છે, જે એક જ પથ્થરમાંથી કાપીને બનાવાયું છે. અહીંની ચૈત્ય ગુફાઓ, બિન્ધુમંદિરો અને શિલ્પો ઉત્તમ કારીગરીના ઉદાહરણ છે. રાષ્ટ્રકૂટ શાસકોના સમયમાં ઈલોરા ગુફાઓનું નિર્માણ થયું હતું.
4. બાગની ગુફાઓની વિશેષતાઓ જણાવો.
➤ બાગની ગુફાઓ મધ્ય પ્રદેશમાં સ્થિત છે. આ ગુફાઓમાં ભીતિચિત્રોમાં નૃત્ય, સંગીત, શાસકોના દ્રશ્યો, ઘોડેસવારો, હાથીઓના દ્રશ્યો વગેરે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. મહિલાઓના સંગીતપ્રેમ અને નૃત્ય પ્રતિ લાગણીબધ્ધતા અહીં દેખાઈ આવે છે. આ ગુફાઓ પણ ભારતીય ચિત્રકળાનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે.
🟩 5મો પાનું આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: ચંપકક્ષામાં કઈ કક્ષાઓનો સમાવેશ થાય છે?
ઉત્તર: ચંપકક્ષામાં પાપાલ, પાતુ અને કૃપ્યતલ્પનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રશ્ન 2: મથુરા કયા કળાકૃતિ માટે જાણીતું હતું?
ઉત્તર: મથુરા શિલ્પકલાકૃતિ માટે અને વિશિષ્ટ શિલ્પના કેન્દ્ર તરીકે જાણીતું હતું.
પ્રશ્ન 3: સારનાથનો સ્તંભ કઈ કળા તરીકે મનાય છે?
ઉત્તર: સારનાથનો સ્તંભ ભારતની શ્રેષ્ઠતમ કલાકૃતિઓમાં ગણાય છે.
પ્રશ્ન 4: અજંટાની ગુફાઓ ક્યાં આવેલી છે?
ઉત્તર: અજંટાની ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં આવેલ છે.
પ્રશ્ન 5: કઈ ગુફાઓમાં ભીતિચિત્રો જોવા મળે છે?
ઉત્તર: ગુફા નંબર 10 અને 17 માં સુંદર ભીતિચિત્રો જોવા મળે છે.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
પ્રશ્ન 1: અજંટાની ગુફાઓ વિશે વિગતવાર નોંધો.
ઉત્તર: અજંટાની ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં આવેલા છે. અહીં લગભગ 30 ગુફાઓ છે, જેમાંથી 24 મુખ્ય છે. આ ગુફાઓમાં બીજું સદીઓથી લઈને સાતમી સદી સુધીના ચિત્રો જોવા મળે છે. ગુફા નંબર 10 અને 17માં ભીતિચિત્રો છે જેમાં ભગવાન બુદ્ધના જીવન પ્રસંગો, જાતક કથાઓ, દેવતાઓ, નર્તકી વગેરેના દૃશ્યો દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આ ચિત્રો આજે પણ અત્યંત તાજા લાગે છે.
પ્રશ્ન 2: બાઘની ગુફાઓનું વર્ણન કરો.
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મચ્છાદેશમાં સ્વાલિવર પાસે આવેલી છે. આ ગુફાઓમાં સંગીત અને નૃત્ય સંબંધિત દૃશ્યો ચિત્રિત છે. પ્રવેશદ્વારની બાજુએ ગુપ્તીઓના આકૃતિઓ છે. ચિત્રોમાં નૃત્ય કરતી નર્તકીઓ અને વાદ્ય વગાડતી સ્ત્રીઓ દર્શાવવામાં આવી છે. તે સમયગાળાના સામાજિક-સાંસ્કૃતિક જીવનનો પણ આ ચિત્રો પરથી ખ્યાલ મળે છે.
🟩 6મો પાનું આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: અજન્તાની ગુફાઓ કેટલા સમયગાળાના છે?
ઉત્તર: ઇ.સ. પૂર્વે બીજી સદીથી लेकर ઇ.સ. સાતમી સદી સુધીના છે.
પ્રશ્ન 2: ગુફા નંબર 29 નું મહત્વ શું છે?
ઉત્તર: ગુફા નંબર 29 સૌથી પ્રાચીન છે અને તેમાં બુદ્ધ ઉપાસકોના ચિત્રો છે.
પ્રશ્ન 3: ઇલોરાની ગુફાઓનું નિર્માણ કયા વંશના શાસનકાળ દરમિયાન થયું હતું?
ઉત્તર: રાષ્ટ્રકૂટ વંશના શાસનકાળ દરમિયાન.
પ્રશ્ન 4: બાઘની ગુફાઓ ક્યાં આવેલી છે?
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મચ્છાદેશમાં સ્વાલિવર પાસે આવેલી છે.
પ્રશ્ન 5: બાઘની ગુફાઓમાં કઈ કલાઓ દર્શાવવામાં આવી છે?
ઉત્તર: સંગીત અને નૃત્ય સંબંધિત દૃશ્યો દર્શાવવામાં આવ્યા છે.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
પ્રશ્ન 1: અજન્તાની ગુફાઓ વિશે વિગતવાર લખો.
ઉત્તર: અજન્તાની ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં આવેલી છે. અહીં કુલ 30 ગુફાઓ છે. ગુફા નંબર 10 અને 17માં ભીતિચિત્રો છે જેમાં ભગવાન બુદ્ધના જીવન પ્રસંગો, જાતક કથાઓ અને દૈવી દૃશ્યો છે. ગુફા નંબર 29 સૌથી જૂની છે. આ ચિત્રોમાં નૃત્ય, સંગીત, વિદૂષકો, નર્તકીઓ વગેરે ખૂબ જ આકર્ષક રીતે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આજે પણ આ ચિત્રો તાજા લાગે છે.
પ્રશ્ન 2: ઇલોરાની ગુફાઓનું મહત્વ સમજાવો.
ઉત્તર: ઇલોરાની ગુફાઓ પણ મહારાષ્ટ્રમાં આવેલ છે. અહીં હિન્દુ, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મોની ગુફાઓ એકસાથે જોવા મળે છે. રાષ્ટ્રકૂટ વંશના શાસન દરમિયાન તેનું નિર્માણ થયું. ઇલોરાની ગુફાઓ કલાત્મક દ્રષ્ટિએ ખૂબ મહત્ત્વની છે અને તત્વચિંતન સાથે શિલ્પકલાનું અનોખું સમન્વય દર્શાવે છે.
પ્રશ્ન 3: બાઘની ગુફાઓનું વિશ્લેષણ કરો.
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મચ્છાદેશમાં સ્વાલિવર પાસે આવેલી છે. અહીંના ચિત્રો સંગીત અને નૃત્યથી સંકળાયેલા છે. પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ સુંદર સ્ત્રીઓની આકૃતિઓ છે. અહીંના ભીતિચિત્રોમાં નૃત્ય કરતી નર્તકીઓ, વાદ્ય વગાડતી સ્ત્રીઓ, ઘોડેસવારી, હાથીઓની શોભાયાત્રા વગેરે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આ ચિત્રો તેમના સમયના જીવનશૈલીનો સુંદર પરિચય આપે છે.
🟩 7મો પાનું આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: ચંપકક્ષામાં કયા કક્ષાનો સમાવેશ થાય છે?
ઉત્તર: ચંપકક્ષામાં પાપાલ, પાતુ અને કૃપ્યતલ્પનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રશ્ન 2: સરનાથનો સ્તંભ કઈ રીતે ઓળખાય છે?
ઉત્તર: સરનાથનો સ્તંભ હિન્દુસ્થાની શ્રેષ્ઠતમ કલાકૃતિ તરીકે ઓળખાય છે.
પ્રશ્ન 3: મથુરા ક્યા પ્રકારના શિલ્પકલા માટે પ્રખ્યાત હતું?
ઉત્તર: મથુરા મુર્તિશિલ્પકલા માટે મહત્વપૂર્ણ કેન્દ્ર હતું.
પ્રશ્ન 4: ત્રિમૂર્તિ શિલ્પકલા કઈ જગ્યાએ આવેલી છે?
ઉત્તર: ત્રિમૂર્તિ શિલ્પકલા મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં આવેલી છે.
પ્રશ્ન 5: અજંટાની ગુફાઓ ક્યારે શોધાઈ હતી?
ઉત્તર: બ્રિટિશ વહીવટકાળ દરમિયાન ઇ.સ. 1819માં કેપ્ટન જોન સ્મિથ દ્વારા શોધાઈ હતી.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
પ્રશ્ન 1: અજંટાની ગુફાઓનું મહત્વ સમજાવો.
ઉત્તર: અજંટાની ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં આવેલ છે. અહીં કુલ 30 ગુફાઓ છે જેમાં બૌદ્ધ ધર્મ સાથે જોડાયેલી ચિત્રકળા અને શિલ્પકળા દર્શાવવામાં આવી છે. ગુફાઓમાં ભગવાન બુદ્ધના જીવનપ્રસંગો, જાતક કથાઓ, દેવદેવીઓ, નૃત્ય, સંગીત વગેરેના દૃશ્યો દર્શાવવામાં આવ્યા છે. ગુફા નં. 10 અને 17માં ભીતિચિત્રો વિશિષ્ટ છે. આજે પણ આ ચિત્રો જીવંત અને આકર્ષક લાગે છે.
પ્રશ્ન 2: બાઘની ગુફાઓનું મહત્વ જણાવો.
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મચ્છાદેશમાં આવેલી છે. આ ગુફાઓ સંગીત અને નૃત્ય માટે જાણીતી છે. ભીતિચિત્રોમાં નૃત્ય કરતી નર્તકીઓ, વાદ્ય વગાડતી સ્ત્રીઓ, ઘોડેસવારી, હાથીયાત્રા વગેરે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આ ચિત્રો તત્કાલીન સમાજની કલાપ્રેમી ભાવના દર્શાવે છે.
પ્રશ્ન 3: શિલ્પકલા ક્ષેત્રે મથુરાનું શું સ્થાન છે?
ઉત્તર: મથુરા શિલ્પકલા માટે એક મુખ્ય કેન્દ્ર હતું. અહીંથી મહાવીર સ્વામી, વિષ્ણુ, શિવ, ઈન્દ્ર, સૂર્ય વગેરેના સુંદર મુર્તિપ્રરૂપો મળ્યાં છે. મથુરાની શિલ્પકલા પ્રાચીન ભારતીય કળા વૈભવનું પ્રતિબિંબ છે.
🟩 8મો પાનું આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: બાઘની ગુફાઓ કયા સ્થળે આવેલી છે?
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મચ્છાદેશમાં, સ્વાલીવર નજીક આવેલી છે.
પ્રશ્ન 2: બાઘની ગુફાઓની વિશેષતા શું છે?
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓની ભીંતો પર સંગીત અને નૃત્ય સાથે સંબંધિત દૃશ્યો ચિત્રિત છે.
પ્રશ્ન 3: બાઘની ગુફાઓમાં કઈ પ્રકારની સ્ત્રીઓ દર્શાવવામાં આવી છે?
ઉત્તર: નૃત્ય કરતી નર્તકીઓ અને વિભિન્ન વાદ્યો વગાડતી સ્ત્રીઓ દર્શાવવામાં આવી છે.
પ્રશ્ન 4: બાઘની ગુફાઓમાં કયા દૃશ્યો ચિત્રિત છે?
ઉત્તર: ઘોડેસવારીના સરદાર, હાથીયાત્રા અને સંગીત નૃત્યના દૃશ્યો ચિત્રિત છે.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
પ્રશ્ન 1: બાઘની ગુફાઓનું વિગતો સાથે વર્ણન આપો.
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મચ્છાદેશમાં સ્વાલીવર પાસે આવેલ છે. આ ગુફાઓના સમયગાળાની ચિત્રકળા આજના સમયમાં પણ અત્યંત આકર્ષક લાગે છે. પ્રવેશદ્વાર પાસે બોપિલણોની આકૃતિઓ જોવા મળે છે. ગુફાની ભીતીઓ પર સંગીત અને નૃત્યના દૃશ્યો છે. નૃત્ય કરતી નર્તકીઓ, વાદ્યો વગાડતી સ્ત્રીઓ, ઘોડેસવારી અને હાથીયાત્રા જેવા દૃશ્યો જોવા મળે છે. આ ચિત્રો તત્કાલીન સમયમાં સંગીત અને નૃત્યની લોકપ્રિયતાનું પ્રતિબિંબ છે.
🟩 9મો પાનું આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: અજંતા ગુફાઓ ક્યાં આવેલી છે?
ઉત્તર: મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લાના પશ્ચિમ ઘાટોમાં આવેલી છે.
પ્રશ્ન 2: અજંતા ગુફાઓની શોધ કોણે કરી હતી અને ક્યારે?
ઉત્તર: ઈ.સ. 1819માં બ્રિટિશ સૈનિક કેપ્ટન જોન સ્મિથે આ ગુફાઓ શોધી હતી.
પ્રશ્ન 3: અજંતા ગુફાઓમાં કેટલાય ચિત્રો કયા વિષય પર આધારિત છે?
ઉત્તર: બૌદ્ધ જીવનપ્રસંગો અને જાતકકથાઓ પર આધારિત છે.
પ્રશ્ન 4: સૌથી પ્રાચીન ગુફા કઈ માનવામાં આવે છે?
ઉત્તર: ગુફા ક્રમાંક 29 સૌથી પ્રાચીન માનવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન 5: પ્રથમ ગુફાની વિશેષતા શું છે?
ઉત્તર: પહેલા નંબરની ગુફામાં બનેલું પદ્મપાણી બોધિસત્વનું ચિત્ર એશિયાની શ્રેષ્ઠ ચિત્રકળામાં ગણાય છે.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
પ્રશ્ન 1: અજંતા ગુફાઓનું વિસ્તૃત વર્ણન આપો.
ઉત્તર: અજંતા ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં પશ્ચિમ ઘાટોમાં આવેલી છે. આ ગુફાઓ ઈ.સ. પૂર્વે 2મી સદીથી ઈ.સ. 7મી સદી સુધી બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ દ્વારા બનાવવામાં આવી હતી. અહીં કુલ 30 ગુફાઓ છે. ઈ.સ. 1819માં બ્રિટિશ સૈનિક કેપ્ટન જોન સ્મિથે ગુફાઓની શોધ કરી હતી. ગુફા ક્રમાંક 10 અને 17માં સુંદર ભીંતચિત્રો છે, જેમાં બુદ્ધના જીવનપ્રસંગો, જાતકકથાઓ, દેવતાઓ, નર્તકો, વાદકો વગેરે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. ગુફા નંબર 1માં પદ્મપાણી બોધિસત્વનું ચિત્ર અત્યંત પ્રખ્યાત છે. અહીંની શિલ્પકળા અને ચિત્રકળા એશિયાની શ્રેષ્ઠ કલાઓમાં એક ગણાય છે.
🟩 10મો પાનું આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: બાગની ગુફાઓ ક્યાં આવેલ છે?
ઉત્તર: બાગની ગુફાઓ મધ્યપ્રદેશ રાજ્યમાં નર્મદા નદીના ખીણ પાસે આવેલા બાગ ગામે આવેલી છે.
પ્રશ્ન 2: બાગ ગુફાઓમાં કયા વિષયના ચિત્રો બનેલા છે?
ઉત્તર: સંગીત, નૃત્ય, હાથીસવારી, ઘોડેસવારી અને નર્તકો જેવા વિવિધ વિષયોના ચિત્રો છે.
પ્રશ્ન 3: બાગ ગુફાઓની વિશિષ્ટતાઓમાં શું સમાવિષ્ટ છે?
ઉત્તર: ભીતિચિત્રો, નૃત્ય કરતી નૃત્યંગનાઓ, સંગીતવાદન કરતી સ્ત્રીઓ અને શિલ્પકલા.
પ્રશ્ન 4: ગુફાઓના પ્રવેશદ્વાર પાસે શું આકૃતિઓ છે?
ઉત્તર: પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ બોપતિલણોની આકૃતિઓ છે.
પ્રશ્ન 5: ગુફાઓની ભીતિઓ પર શો દર્શાવવામાં આવ્યું છે?
ઉત્તર: સંગીત, નૃત્ય, હાથીઓની શોભાયાત્રા, ઘોડેસવારી જેવા દ્રશ્યો ચિત્રિત છે.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
1. પ્રશ્ન: બાગની ગુફાઓનું વર્ણન આપો.
ઉત્તર: મધ્યપ્રદેશ રાજ્યમાં આવેલા બાગ ગામની ગુફાઓ નર્મદા નદીના ખીણ પાસે આવેલી છે. અહીંની ગુફાઓમાં સુંદર ભીતિચિત્રો જોવા મળે છે, જેમાં નૃત્ય કરતી નૃત્યંગનાઓ, સંગીત વાદન કરતી સ્ત્રીઓ, હાથીસવારી, ઘોડેસવારી, શોભાયાત્રાઓ વગેરે દ્રશ્યો ખૂબ આકર્ષક રીતે ચિત્રિત કરાયેલા છે. ગુફાઓના પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ બોપતિલણોની શિલ્પાકૃતિઓ છે. આ ગુફાઓ ભારતીય ચિત્રકળા અને શિલ્પકળાના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ રૂપ છે.
🟩 11મો પાનું આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: ચંપકક્ષામાં કયા પ્રકારની રચનાઓનો સમાવેશ થાય છે?
ઉત્તર: ચંપકક્ષામાં પાપાલ, પાતુ અને કૃપ્યતલ્પનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રશ્ન 2: મથુરા કઈ કલાના કેન્દ્ર તરીકે ઓળખાય છે?
ઉત્તર: મથુરા શિલ્પકળાના મુખ્ય કેન્દ્ર તરીકે ઓળખાય છે.
પ્રશ્ન 3: સારનાથનો સ્તંભ શેની શ્રેષ્ઠ કલાકૃતિ ગણાય છે?
ઉત્તર: સારનાથનો સ્તંભ શિલ્પકળાની શ્રેષ્ઠતમ કલાકૃતિ ગણાય છે.
પ્રશ્ન 4: અજંતા ગુફાઓ ક્યાં રાજ્યમાં આવેલ છે?
ઉત્તર: અજંતા ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં આવેલી છે.
પ્રશ્ન 5: અજંતા ગુફાઓમાં કયા વિષયના ચિત્રો જોવા મળે છે?
ઉત્તર: બૌદ્ધ જીવન પ્રસંગો, જાતક કથાઓ, દેવતાઓ, નૃત્ય, સંગીત વગેરેના ચિત્રો છે.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
1. પ્રશ્ન: અજંતા ગુફાઓ અને બાઘ ગુફાઓનું વૈશિષ્ટ્ય લખો.
ઉત્તર:
અજંતા ગુફાઓ:
મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લાના પર્વતોમાં આવેલી અજંતા ગુફાઓ ઈસ. પૂર્વે બીજી સદીથી સાતમી સદી સુધીની છે. અહીં કુલ 29 ગુફાઓ છે. ભીતિચિત્રો મુખ્યત્વે બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસંગો અને જાતક કથાઓ પર આધારિત છે. ગુફાઓમાં ભગવાન બુદ્ધ, દેવતાઓ, નૃત્ય કરતી નર્તકી, સંગીતવાદકો વગેરેના દ્રશ્યો દર્શાવેલા છે. આ ચિત્રો આજે પણ તાજગીથી ભરપૂર લાગે છે.
બાઘ ગુફાઓ:
મધ્યપ્રદેશ રાજ્યમાં આવેલ બાઘ ગુફાઓ પણ ખૂબ જ સમૃદ્ધ છે. અહીંની ભીતિઓ પર સંગીત અને નૃત્યના દ્રશ્યો ચિત્રિત છે. પ્રવેશદ્વારની બાજુએ બોપતિલણોની આકૃતિઓ છે. નૃત્ય કરતી સ્ત્રીઓ અને સંગીત વગાડતી મહિલાઓના દ્રશ્યો કળાપ્રેમીઓને આકર્ષે છે.
Page 12
🟩 12મો પેજ આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: યુઆન-સાંગ કોણ હતા?
ઉત્તર: યુઆન-સાંગ એક ચીની મુસાફર હતા, જેમણે બૌદ્ધ ધર્મના મૂળ ગ્રંથો મેળવવા માટે ભારતની યાત્રા કરી હતી.
પ્રશ્ન 2: યુઆન-સાંગ ક્યારે ભારત આવ્યા હતા?
ઉત્તર: યુઆન-સાંગ ઈ.સ. 630ના આસપાસ ભારત આવ્યા હતા.
પ્રશ્ન 3: યુઆન-સાંગે ભારતમાંથી કેટલા ગ્રંથો સાથે ચીન ગયા હતા?
ઉત્તર: તેઓ લગભગ 657 હસ્તલિખિત ગ્રંથો સાથે ચીન પરત ગયા હતા.
પ્રશ્ન 4: યુઆન-સાંગે કુલ કેટલા ગ્રંથોનો અનુવાદ કર્યો હતો?
ઉત્તર: તેમણે કુલ 74 ગ્રંથોનો અનુવાદ ચીની ભાષામાં કર્યો હતો.
પ્રશ્ન 5: હર્ષવર્ધનના સમયમાં કોણ મહામોક્ષ પરિષદનું આયોજન કરતો હતો?
ઉત્તર: સમ્રાટ હર્ષ દર પાંચ વર્ષે પ્રાગમાં મહામોક્ષ પરિષદનું આયોજન કરતો હતો.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
1. પ્રશ્ન: યુઆન-સાંગનો ભારત પ્રવાસ અને તેના ફળો વિશે સમજાવો.
ઉત્તર: યુઆન-સાંગ ચીનના તાંગ વંશના સમયગાળામાં આવેલા એક વિખ્યાત મુસાફર અને વિદ્વાન હતા. તેઓએ બૌદ્ધ ધર્મના મૂળ ગ્રંથોનો અભ્યાસ કરવા ભારતની યાત્રા કરી હતી. તેમણે ભારતમાં અનેક બૌદ્ધ તીર્થસ્થળોની મુલાકાત લીધી અને બૌદ્ધ શિક્ષણના કેન્દ્રો જેમ કે નલંદા વિશ્વવિદ્યાલયમાં અભ્યાસ કર્યો. તેઓ ભારતમાંથી લગભગ 657 ગ્રંથો અને બુદ્ધના અવશેષો સાથે પાછા ગયા હતા. તેમણે ચીનમાં 74 ગ્રંથોનો અનુવાદ કર્યો અને ભારતના પોતાના પ્રવાસનો વિહંગાવલોકન પણ લખ્યું. તેઓના લખાણો પરથી હર્ષવર્ધનના સમયની રાજકીય, સામાજિક અને ધાર્મિક સ્થિતિની માહિતી મળે છે.
2. પ્રશ્ન: સમ્રાટ હર્ષવર્ધનના ધાર્મિક દાન અને પરિષદો વિશે લખો.
ઉત્તર: સમ્રાટ હર્ષવર્ધન બૌદ્ધ ધર્મના મહાન અનુયાયી અને દાનવીર શાસક હતા. તેમણે પ્રાગ (અલ્હાબાદ)માં દર પાંચ વર્ષે મહામોક્ષ પરિષદનું આયોજન કરતું, જેમાં પાંચ લાખ લોકો ભાગ લેતા. આ પરિષદ પંચોતેર દિવસ ચાલતી અને સમ્રાટ પોતે મોટી માત્રામાં દાન આપતા. કનોજમાં તેમણે લગભગ 1000 જેટલા બૌદ્ધ વિહાર બંધાવ્યા હતા. તેથી તેઓ મહાદાનેશ્વરી તરીકે ઓળખાતા.
Page 13
🟩 13મો પેજ આધારિત મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: ચંપકક્ષામાં કયા તત્વોનો સમાવેશ થાય છે?
ઉત્તર: પાપાલ, પાતુ અને કૃપ્યતલ્પનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રશ્ન 2: મથુરા કયો પ્રકારનું કેન્દ્ર હતું?
ઉત્તર: શિલ્પ અને મૂર્તિ-કલાનું મુખ્ય કેન્દ્ર હતું.
પ્રશ્ન 3: અહર્ષની શિળ્પકળામાં કઈ પ્રખ્યાત મૂર્તિઓ જોવા મળે છે?
ઉત્તર: મહાવીર સ્વામી, વિષ્ણુ, શિવ, સૂર્ય, ઈન્દ્ર જેવી મૂર્તિઓ.
પ્રશ્ન 4: અજંટાની ગુફાઓ કેટલાં સમયગાળા દરમ્યાન બનાવાઈ હતી?
ઉત્તર: ઈ.પૂ. 2મી સદીથી ઈ.સ.ની 7મી સદી સુધી.
પ્રશ્ન 5: બાઘની ગુફાઓ ક્યા રાજ્યમાં આવેલ છે?
ઉત્તર: મધ્યપ્રદેશ રાજ્યમાં સ્વાલિવર પાસે.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
1. પ્રશ્ન: અજંટા અને ઈલોરાની ગુફાઓના શિલ્પકલા વિષે વિગત આપો.
ઉત્તર: અજંટાની ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ પાસે આવેલ છે. અહીં કુલ 30 ગુફાઓ છે જેમાં બૌદ્ધ ધર્મના ઉપાસકો માટે વિહારો અને ચૈત્યગૃહો છે. અહીંની ભીતિચિત્રો માં બુદ્ધના જીવન પ્રસંગો, જાતક કથાઓ, દેવતાઓ અને નૃત્ય કરતી નર્તકીઓ દર્શાવવામાં આવી છે. ચિત્રો જીવંત અને રંગબેરંગી છે.
ઈલોરાની ગુફાઓ પણ મહારાષ્ટ્રમાં આવેલ છે, જેમાં બૌદ્ધ, જૈન અને હિન્દુ ધર્મની ગુફાઓ છે. અહીંનું કૈલાસ મંદિર શિલ્પકલા નું અદ્વિતીય ઉદાહરણ છે. રાષ્ટ્રકૂટ શાસકોના સમયમાં આ ગુફાઓનું નિર્માણ થયું.
2. પ્રશ્ન: બાઘની ગુફાઓ વિશે જણાવો.
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મધ્યપ્રદેશના ધાર જિલ્લાની સ્વાલિવર પહાડી પાસે આવેલ છે. અહીં 9 ગુફાઓ છે જેમાં સુંદર ભીતિચિત્રો છે. આ ચિત્રોમાં સંગીત, નૃત્ય, ઘોડેસવારી, હાથીઓની સવારી વગેરે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. ગુફાઓની દિવાલો પર નૃત્ય કરતી સ્ત્રીઓ અને વાદ્ય વગાડતી મહિલાઓને દર્શાવવામાં આવી છે, જે દર્શાવે છે કે આ સમય દરમિયાન સંગીત અને નૃત્ય જીવનનો મહત્વનો ભાગ હતો.
Page 14
🟩 14મો પેજ આધારિત પ્રશ્નોત્તરી
📌 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તર (Short Questions):
પ્રશ્ન 1: ચંપકક્ષામાં કયા શિલ્પોનો સમાવેશ થાય છે?
ઉત્તર: ચંપકક્ષામાં પાપાલ, પાતુ અને કૃપ્યતલ્પનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રશ્ન 2: મથુરા કઈ શૈલીનું મુખ્ય કેન્દ્ર હતું?
ઉત્તર: મથુરા શિલ્પશૈલીનું મુખ્ય કેન્દ્ર હતું.
પ્રશ્ન 3: અજંટીની ગુફાઓ ક્યાં આવેલી છે?
ઉત્તર: અજંટીની ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં આવેલ છે.
પ્રશ્ન 4: અજંટીમાં કુલ કેટલી ગુફાઓ છે?
ઉત્તર: અજંટીમાં કુલ 30 ગુફાઓ છે.
પ્રશ્ન 5: બાઘની ગુફાઓ ક્યાં આવેલી છે?
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મધ્યપ્રદેશના ધાર જિલ્લાના બાઘ ગામ નજીક આવેલી છે.
📌 લાંબા પ્રશ્નોત્તર (Long Questions):
પ્રશ્ન 1: અજંટીની ગુફાઓ વિશે વિગતે લખો.
ઉત્તર: અજંટીની ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લાના પશ્ચિમ ઘાટના પર્વતોમાં આવેલી છે. αυτές ગુફાઓ બૌદ્ધ ધર્મ સાથે સંકળાયેલી છે અને તેમાં વિવિધ વિહાર અને ચૈત્યગૃહો છે. અહીં લગભગ 30 ગુફાઓ છે જેમાં ઈ.સ. પૂર્વે 2મી સદીથી લઈને ઈ.સ.ની 7મી સદી સુધીના ચિત્રો અને શિલ્પો જોવા મળે છે. 10મા અને 17મા નંબરની ગુફાઓ વિશિષ્ટ ભીતિચિત્રો માટે જાણીતી છે, જેમાં જાતક કથાઓ, બુદ્ધજીવન પ્રસંગો, નૃત્ય-સંગીત દ્રશ્યો અનેcourt life દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આ ચિત્રો આજે પણ તાજા લાગતા અને જીવંત દેખાતા હોય એવું લાગી શકે છે.
પ્રશ્ન 2: બાઘની ગુફાઓ અને તેમાં રહેલી કળાની વિશેષતાઓ જણાવો.
ઉત્તર: બાઘની ગુફાઓ મધ્યપ્રદેશના બાઘ ગામ પાસે આવેલી છે. અહીં લગભગ 9 ગુફાઓ છે. બાઘની ગુફાઓમાં વિવિધ નૃત્ય દ્રશ્યો, સંગીત વાજિંત્રો વગાડતી સ્ત્રીઓ, હાથીઓના દ્રશ્યો વગેરે ચિત્રિત છે. આ ચિત્રો એવી શક્તિશાળી કલાત્મકતા ધરાવે છે કે તે સમયની સ્ત્રીઓનો સંગીત અને નૃત્ય પ્રત્યેનો અભિગમ દર્શાવે છે. આ ભીતિચિત્રો આજે પણ સુંદર અને પ્રભાવશાળી લાગે છે.
Page 15
स्वाप्याप
1. નીચે આપેલા પ્રશ્નોના વિસ્તૃત જવાબ આપો ::
(1) ગુપ્તયુગ અને હર્વકાલીન સંસ્કૃત સાહિત્ય રચનાનો વિગતે પરિચય કરાવો.
ઉત્તર : ગુપ્તયુગને ભારતનો "સ્વર્ણયુગ" કહેવામાં આવે છે. આ સમયમાં સંસ્કૃત સાહિત્યનો વિપુલ વિકાસ થયો. આ યુગના શાસકો જેમ કે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત, વિક્રમાદિત્યે સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિને ખુબ પ્રોત્સાહન આપ્યું.
આ યુગમાં મહાન કવિઓ અને નાટ્યકારો જેમ કે કાલિદાસ, ભાસ, સુબન્ધુ, વિશાખદત્ત વગેરે હતા. કાલિદાસે 'અભિજ્ઞાન શાકુન્તલમ', 'મેઘદૂત', 'કુમારસંભવ', 'રઘુવંશ' જેવી અમર રચનાઓ આપી.
વિશાખદત્તે ‘મુદ્રારાક્ષસ’ નામનું રાજકીય નાટક લખ્યું. સુબન્ધુની ‘વાસવદત્તા’ પ્રસિદ્ધ ગદ્ય રચના છે. આ યુગમાં પાણિનિના વ્યાકરણ આધારિત અનેક ભાષાશાસ્ત્ર, કોશ અને અલંકાર સાહિત્ય રચાયું.
હર્ષવર્ધનના સમયમાં તેઓ પોતે જ ‘નાગાનંદ’, ‘રત્નાવલી’, ‘પ્રિયદર્શનિકા’ નામના નાટકો લખતા. તેમની સાથે બાણભટ્ટે ‘હર્ષચરિત’ અને ‘કાદંબરિ’ જેવી પ્રસિદ્ધ રચનાઓ આપી.
આ રીતે ગુપ્તયુગ અને હર્ષયુગ દરમિયાન સંસ્કૃત સાહિત્ય ઊંચી કળાસીધ્ધિ પર પહોંચ્યું હતું.
2. આર્યભટ્ટ અને પરાક્રમિતિરની સિદ્ધિઓ આપો.
ઉત્તરঃ આર્યભટ્ટ પ્રાચીન ભારતના પ્રખ્યાત ગણિતજ્ઞ અને ખગોળશાસ્ત્રી હતા. તેમનો જન્મ ઈ.સ. 476માં થયો હતો. તેમણે લખેલું સૌથી મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથ ‘આર્યભટ્ટીય’ છે.
તેમણે પ્રથમવાર એવો દાવો કર્યો કે પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરે છે અને આ કારણે દિવસ-રાત થાય છે. તેઓએ પાઈ (π) નું મૂલ્ય લગભગ 3.1416 આપ્યું હતું.Aryabhatt એ બીજગણિત, ત્રિકોણમિતિ, ગુણા-ભાજા અને ચક્રફલક જેવા વિજ્ઞાનક્ષેત્રોમાં અગત્યનું યોગદાન આપ્યું હતું.
પરાક્રમિતિ (અથવા "વરાહમિહિર" તરીકે ઓળખાતા વિજ્ઞાનિ) પણ પ્રસિદ્ધ ખગોળશાસ્ત્રી અને જ્યોતિષાચાર્ય હતા. તેમના મુખ્ય ગ્રંથો ‘પંચસિદ્ધાંતિકા’ અને ‘બૃહત્ સંહિતા’ છે.
તેમણે ચંદ્ર અને સૂર્યગ્રહણ અંગે વૈજ્ઞાનિક નિર્માણ આપ્યું હતું. તેમનો અભ્યાસ માત્ર ખગોળવિજ્ઞાન પૂરતો સીમિત ન હતો – તેમણે હવામાન, કૃષિ, વનસ્પતિ વિજ્ઞાન, અને ભૂગોળ ક્ષેત્રે પણ યોગદાન આપ્યું હતું.
પ્રશ્ન (3): નાલંદા વિદ્યાપીઠ એ વિશ્વવિદ્યાપીઠ હતી – વિગતે ચર્ચા કરો.
ઉત્તરঃ નાલંદા વિદ્યાપીઠ ભારતના પ્રાચીન કાળની દુનિયાની પ્રથમ અને અદ્વિતીય વિશ્વવિદ્યાલય હતી. તે બિહાર રાજ્યના નાલંદા શહેર નજીક આવેલી હતી. તેની સ્થાપના ઈ.સ. 5મી સદીમાં ગુપ્ત વંશના સમ્રાટ કુમારગુપ્તે કરી હતી.
નાલંદા એ માત્ર બૌદ્ધ ભણતરનું કેન્દ્ર ન હતું, પરંતુ અહીંથી ધર્મ, તર્કશાસ્ત્ર, આયુર્વેદ, વ્યાકરણ, ગણિત, ખગોળવિજ્ઞાન, સંગીત અને ચિત્રકળા જેવી અનેક વિષયોની શિક્ષા આપવામાં આવતી હતી. આથી, નાલંદા એ પ્રાચીન ભારતનું વૈશ્વિક શૈક્ષણિક કેન્દ્ર બની ગયું હતું.
વિશ્વના અનેક દેશોમાંથી – જેમ કે ચીન, તિબ્બત, જાપાન, કોરિયા વગેરેમાંથી વિદ્વાનો અને વિદ્યાર્થીઓ અહીં આવતાં હતાં. ચીનના પ્રસિદ્ધ મુસાફર હ્યુએન-સાંગ એ પણ અહીં ભણ્યું હતું અને નાલંદાની ખુબજ પ્રશંસા કરી હતી.
નાલંદા યુનિવર્સિટીમાં લગભગ 10,000 વિદ્યાર્થીઓ અને 2,000 જેટલા શિક્ષકો કાર્યરત હતાં. અહીંનું પુસ્તકાલય એટલે કે "ધર્મગુંજ" એ વિશ્વનું સૌથી મોટું ગ્રંથાલય માનવામાં આવતું, જેમાં લાખો પાંથિ (હસ્તલિખિત ગ્રંથો) હતાં.
અંતે, ઇ.સ. 1200માં મુસ્લિમ આક્રમણકર્તા બખ્તિયાર ખલજીએ આ જગવિખ્યાત વિશ્વવિદ્યાલયને આકરી રીતે ધ્વસ્ત કરી નાખી, જેને કારણે વર્ષો સુધી ચાલેલું જ્ઞાનના પ્રકાશનું કેન્દ્ર સંપૂર્ણપણે નષ્ટ થયું.
4.પ્રશ્ન: હર્ષકાલીન સમાજમાં સ્ત્રીઓની સ્થિતિની સમીક્ષા કરો.
ઉત્તર:
-
હર્ષવર્ધનના સમયમાં સ્ત્રીઓને મળતાવળ વિચારશીલ હતી, પરંતુ તેમની સ્થિતિ પુરુષો કરતાં નર્મ હતી.
-
સ્ત્રીઓ ઘરકામ, સંસાર અને બાળકોની સંભાળમાં મુખ્યત્વે નિમાઈ રહેતી.
-
કેટલાક ઉચ્ચ વર્ગના પરિવારોમાં સ્ત્રીઓને શિક્ષણ અને સાહિત્યમાં ભાગ લેવા મળતો હતો.
-
સતીપ્રથા અને બાળવિવાહ જેવી કૂપ્રથાઓ હજી પણ સમાજમાં જોવા મળતી હતી.
-
તેમ છતાં, કેટલીક સ્ત્રીઓ રાજ્યકાજ, શૈક્ષણિક કાર્ય અને ધાર્મિક ક્ષેત્રોમાં સક્રિય હતી, જેમ કે વિદૂષી અને ભિક્ષુણીઓ.
સાચો વિકલ્પ પસંદ કરો :
(1) પ્રાચીન યુગના ભારતનો છેલ્લો મહાન રાજા કોણ હતો?
✅ (D) હર્ષવર્ધન
(2) ગણીતશાસ્ત્રી બ્રહ્મગુપ્તના પિતા કોણ હતા?
✅ (A) જિષ્નુગુપ્ત
(3) સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત (વિક્રમાદિત્ય) દ્વારા સ્થાપિત વિજય સ્તંભ કયાં આવેલો છે?
✅ (C) ઋતુપ્રથમ (મેઘુત) (Note: This option seems unclear. If the correct location is meant to be known historically, then it is likely “એરિસીગઢ” અથવા “અલ્હાબાદ સ્તંભ”) – કૃપા કરીને વિકલ્પ ચકાસો.
(4) સમ્રાટ હર્ષવર્ધનના સમયમાં ભારત આવેલ ચીની મુસાફર કોણ?
✅ (A) યુવાના-ત્સાંગ (Xuanzang / Hieun Tsang)
(5) વર્તમાન વિયેટનામ પૂર્વે કયા નામથી ઓળખાતું હતું?
✅ (D) ચંપા
