अध्याय १
भारतातील शैक्षणिक विचारवंत
स्वाध्याय
👉 "यत्र विश्वं भवत्येकनीडम्"
अर्थ: जिथे संपूर्ण जग एकच घरटं होते.
हे ब्रीदवाक्य रवींद्रनाथ टागोर यांच्या वैश्विक एकतेच्या तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे.
"शिक्षण म्हणजे व्यक्तीमधील अंतर्निहित दिव्यत्वाचा संपूर्ण विकास घडविण्याची प्रक्रिया होय."
🌟 या व्याख्येमध्ये स्वामी विवेकानंदांनी शिक्षण हे केवळ माहिती देणारी प्रक्रिया नसून, माणसाच्या अंतरात्म्यात असलेल्या शक्ती, गुण व सामर्थ्य यांचा विकास करणारी प्रक्रिया आहे, असे स्पष्ट केले आहे.
प्र.५ खालील बाबींवर प्रत्येकी ५० ते ८० शब्दांत उत्तरेलिहा.
(१) विश्वभारती विद्यापीठाची वैशिष्ट्ये
उत्तर: विश्वभारती विद्यापीठाची वैशिष्ट्ये:
विश्वभारती विद्यापीठाची स्थापना रवींद्रनाथ टागोर यांनी शांतिनिकेतन येथे केली. हे विद्यापीठ शिक्षण, कला, संस्कृती आणि निसर्ग यांचा सुंदर समन्वय साधणारे आहे. येथे पारंपरिक शिक्षणासोबतच सांस्कृतिक आणि तांत्रिक शिक्षणालाही महत्त्व दिले जाते. विद्यार्थ्यांना मुक्त व नैसर्गिक वातावरणात शिकण्याची संधी दिली जाते. हे विद्यापीठ “यत्र विश्वं भवत्येकनीडम्” या ब्रीदवाक्याने ओळखले जाते, ज्याचा अर्थ “जिथे संपूर्ण विश्व एक कुटुंब म्हणून नांदते.”(२) मूलोट्योगी शिक्षण योजना
उत्तर: मूलोत्पादक शिक्षण योजना:
मूलोत्पादक शिक्षण योजना ही महात्मा गांधी यांनी मांडलेली एक महत्वाची शैक्षणिक संकल्पना आहे. त्यांनी या शिक्षण पद्धतीला “नैतिक, बौद्धिक आणि शारीरिक विकास करणारे शिक्षण” असे म्हटले. या योजनेत विद्यार्थ्यांना हस्तकला, शेती, विणकाम, चरखा यासारख्या उत्पादनक्षम कामांद्वारे शिक्षण दिले जाते. यामध्ये “काम करत शिकणे” हे तत्त्व केंद्रस्थानी आहे. या योजनेचा उद्देश होता की शिक्षण हे स्वावलंबन, आत्मनिर्भरता आणि राष्ट्रसेवा यासाठी उपयोगी ठरावे.स्वामी विवेकानंद यांनी धर्म, विज्ञान आणि शिक्षण यांचा समन्वय साधण्यावर भर दिला. त्यांनी स्त्री शिक्षणाला आणि सामाजिक समतेला महत्त्व दिले. त्यांनी रामकृष्ण मिशनच्या माध्यमातून शाळा, कॉलेजेस, वसतिगृहे आणि सेवा संस्था स्थापन करून शिक्षण प्रसाराचे काम केले. त्यांच्या विचारांनी भारतीय शिक्षणतत्त्वज्ञानाला एक नवा दृष्टिकोन दिला आणि आजही त्यांची शिकवण प्रेरणादायक आहे.
उत्तर: डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचे शैक्षणिक विचार स्पष्ट करा:
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन हे महान शिक्षणतज्ज्ञ, तत्त्वज्ञ आणि भारताचे दुसरे राष्ट्रपती होते. त्यांचे शैक्षणिक विचार हे भारतीय संस्कृती, अध्यात्म, मानवता आणि नैतिकतेवर आधारलेले होते. त्यांच्या मते, शिक्षण हे केवळ पुस्तकी ज्ञान न देता, व्यक्तीच्या चारित्र्याचा, विचारशक्तीचा आणि आत्मिक विकास करणारे असले पाहिजे.
ते मानत की शिक्षक हे समाजाचे खरे शिल्पकार असतात. म्हणूनच त्यांनी शिक्षकांना समाजात सर्वोच्च स्थान दिले. विद्यार्थ्यांमध्ये विचारशक्ती, सहिष्णुता, सहकार्य आणि विवेकबुद्धी निर्माण व्हावी, असे शिक्षण त्यांनी अपेक्षित केले.
त्यांच्या मते शिक्षणाने राष्ट्रीय एकात्मता, सामाजिक सलोखा आणि सांस्कृतिक समृद्धीला चालना मिळायला हवी. त्यांनी विद्यापीठ शिक्षण आयोगाच्या अध्यक्षपदावर असताना उच्च शिक्षणात दर्जात्मक सुधारणा सुचविल्या. त्यांच्या विचारांनी भारतीय शिक्षणव्यवस्थेला एक सुसंस्कृत, मूल्याधारित आणि आध्यात्मिक दिशा दिली.
प्र.७ खालील प्रश्नांची दिलेल्या मुद्रक्ष्यांच्या आधारे सविस्तर उत्तरे लिहा.
(१) महात्मा गांधी आणि रवींद्रनाथ टागोर यांच्या शैक्षणिक विचारांची तुलना करा.
उत्तर: महात्मा गांधी आणि रवींद्रनाथ टागोर यांच्या शैक्षणिक विचारांची तुलना करा
उत्तर: हो, खाली डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याविषयी (अ) शैक्षणिक विचार आणि (ब) शैक्षणिक योगदान या मुद्द्यांनुसार सविस्तर माहिती दिली आहे:
(अ) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे शैक्षणिक विचार
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना शिक्षणाची शक्ती सर्वाधिक महत्त्वाची वाटत होती. त्यांच्यामते शिक्षण हे केवळ ज्ञानप्राप्तीचे साधन नसून, व्यक्तीच्या सामाजिक, मानसिक आणि नैतिक उन्नतीसाठी अत्यावश्यक आहे.
-
शिक्षण हीच शोषणमुक्तीची पायवाट आहे.
त्यांनी "शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा" हा बोध दिला, जो शोषणग्रस्तांसाठी शिक्षणाचे महत्त्व अधोरेखित करतो. -
समतेसाठी शिक्षण आवश्यक आहे.
समाजातील विषमता दूर करण्याचे प्रमुख साधन म्हणजे शिक्षण. -
शिक्षण मूल्याधिष्ठित असावे.
शिक्षणातून मानवता, नैतिकता, निर्णयक्षमता, शुद्धता, विनम्रता यांसारखी मूल्ये रुजायला हवीत. -
शिक्षणातून चारित्र्यसंवर्धन व्हावे.
त्यांनी प्रज्ञा, शील, करुणा आणि मैत्री यांचे संवर्धन करणारे शिक्षण महत्त्वाचे मानले. -
शिस्तीचा विकास शिक्षणातून व्हावा.
शिस्त हे व्यक्तिमत्त्व घडवणारे महत्त्वाचे अंग आहे. -
प्राथमिक शिक्षण सार्वत्रिक, मोफत व सक्तीचे असावे.
सर्वसामान्यांना शिक्षणसंधी मिळण्यासाठी त्यांनी यावर भर दिला.
(ब) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे शैक्षणिक योगदान
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी शिक्षण प्रसारासाठी अनेक संस्थात्मक उपक्रम राबवले:
-
बहिष्कृत हितकारिणी सभा (१९२४):
शोषित, दलित विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृहे आणि शैक्षणिक सुविधा उपलब्ध करून दिल्या. या सभेचे ब्रीदवाक्य होते: शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा. -
दलितवर्ग शिक्षण संस्था (१९२८):
दलित विद्यार्थ्यांसाठी दर्जेदार शिक्षण व वसतिगृहांची स्थापना केली. गरजू विद्यार्थ्यांना मोफत निवास व शिक्षण मिळत होते. -
पीपल्स एज्युकेशन सोसायटी (१९४५):
मागासवर्गीयांसाठी उच्च शिक्षणाच्या संधी निर्माण केल्या.-
सिद्धार्थ महाविद्यालय (१९४६)
-
मिलिंद महाविद्यालय, औरंगाबाद (१९५०)
-
या उपक्रमांमुळे हजारो विद्यार्थ्यांना शिक्षणाचा प्रकाश मिळाला व त्यांच्या जीवनात आमूलाग्र बदल झाला.
