अध्याय ५ 

शैक्षणिक व्यवस्थापन आणि प्रशासन 


प्र.१ .(क) एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(१) शिक्षणविषयक धोरणे, ठराव व कायदे इत्यादींबाबत शालेय शिक्षणमंत्र्यांना सल्ला देण्याचे काम कोण करतात ?

उत्तर: शिक्षणविषयक धोरणे, ठराव व कायदे इत्यादींबाबत शालेय शिक्षणमंत्र्यांना सल्ला देण्याचे काम शिक्षण सचिव करतात. 

 (२) महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळाचे पदसिद्ध अध्यक्ष कोण असतात?

उत्तर: ​महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळाचे पदसिद्ध अध्यक्ष राज्याचे शालेय शिक्षणमंत्री असतात。

(३) 'शिक्षण संक्रमण' मासिकाचे प्रकाशन करणारी संस्था कोणती ?

उत्तर:  ​'शिक्षण संक्रमण' हे मासिक महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ, पुणे द्वारे प्रकाशित केले जाते. ​

(ड) एक ते दोन शब्दांत उत्तरे लिहा.

 (१) राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, महाराष्ट्र या संस्थेद्वारे प्रकाशित होणारे मासिक कोणते? 

उत्तर: शैक्षणिक वेध

(२) महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळा‌द्वारे प्रकाशित होणारे मासिक कोणते?

उत्तर: बालमित्र

प्र.४ खालील वाबींवर प्रत्येकी ५० ते ८० शब्दांत उत्तरे लिहा.

(१) राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, महाराष्ट्र या संस्थेची प्रमुख कार्य.

उत्तर: राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, महाराष्ट्र या संस्थेची प्रमुख कार्य

राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद ही संस्था शिक्षक प्रशिक्षण, अभ्यासक्रम विकास व शैक्षणिक संशोधनासाठी कार्य करते. ही परिषद प्राथमिक शिक्षणाच्या दर्जात वाढ करण्यासाठी प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवते. शालांतर्गत मूल्यमापन, D.El.Ed. अभ्यासक्रमाचे नियोजन व पुनर्रचना, तसेच NCERT, NCTE सारख्या राष्ट्रीय संस्थांच्या उपक्रमांची अंमलबजावणी राज्यात करते. शिक्षणातील नवोपक्रम, मूल्यशिक्षण व संशोधनवृत्ती वाढविणे हेही परिषदेचे महत्त्वाचे कार्य आहे.

(२) शिक्षण सचिवांची प्रमुख कायें .

उत्तर: शिक्षण सचिवांची प्रमुख कार्ये

शिक्षण सचिव हे राज्याच्या शैक्षणिक धोरणांचे नियोजन व मार्गदर्शन करणारे वरिष्ठ प्रशासक असतात. ते शालेय शिक्षणमंत्र्यांना शिक्षणविषयक धोरणे, कायदे व ठराव याबाबत सल्ला देतात. शैक्षणिक योजनांचा आराखडा तयार करणे, शिक्षण संचालकांच्या शिफारशींवर योग्य निर्णय घेणे व त्यांची अंमलबजावणी करताना आर्थिक व प्रशासकीय अडचणींचा अभ्यास करणे हेही त्यांचे महत्त्वाचे कार्य आहे. शिक्षण सचिव मंत्रालयातील शैक्षणिक धोरणांच्या अंतिम मंजुरीसाठी जबाबदार असतात.

(३)आयुक्त (शिक्षण) यांची प्रमुख कार्ये स्पष्ट करा.

उत्तर: आयुक्त (शिक्षण) यांची प्रमुख कार्ये स्पष्ट करा

आयुक्त (शिक्षण) हे शालेय शिक्षण विभागाच्या योजनांची अंमलबजावणी व समन्वय साधण्यासाठी जबाबदार असतात. ते सर्व शिक्षण संचालकांमध्ये योग्य समन्वय ठेवतात. शैक्षणिक गुणवत्ता वाढवण्यासाठी आवश्यक त्या उपाययोजना करतात. डी.एल.एड. प्रवेशासाठी परवानगी देणे, माध्यमिक/उच्च माध्यमिक शाळांमध्ये नवीन तुकड्या सुरू करण्यास मान्यता देणे, शैक्षणिक चित्रपट दाखवण्यासाठी परवानगी देणे, व राज्यात इतर अभ्यासक्रम राबवणाऱ्या शाळांना ना-हरकत प्रमाणपत्र देणे ही त्यांची महत्त्वाची कार्ये आहेत.

प्र.५ खालील प्रश्नांची प्रत्येकी १०० ते १५० शब्दांत उत्तरे लिहा.

(१) वर्गव्यवस्थापक म्हणून शिक्षकांना करावयाची कामे सोदाहरण स्पष्ट करा.

उत्तर: वर्गव्यवस्थापक म्हणून शिक्षकांना करावयाची कामे सोदाहरण स्पष्ट करा

वर्गव्यवस्थापक म्हणून शिक्षकाची भूमिका केवळ अध्यापनापुरती मर्यादित नसते. त्यांना विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी नियोजनपूर्वक कार्य करावे लागते. वर्गात सकारात्मक व शिस्तबद्ध वातावरण निर्माण करणे, विद्यार्थ्यांचे गट तयार करणे, त्यांचा नेता निवडणे व सहकार्याने कार्य करवून घेणे, हे त्यांचे प्रमुख कार्य आहे.

उदाहरणार्थ, जर वर्गात एका विद्यार्थ्याला शिकण्यात अडचण येत असेल, तर शिक्षक त्याच्यासाठी समुपदेशन व मार्गदर्शनाची व्यवस्था करतात. तसेच, विद्यार्थ्यांच्या अभिरुचीनुसार विविध उपक्रमांचे आयोजन करतात.

शिक्षकांनी अध्यापनासाठी आवश्यक शैक्षणिक साधनसामग्री वेळेवर व योग्य माध्यमातून उपलब्ध करून द्यावी लागते. त्याचबरोबर शिस्तीचे नियम पाळून शाळेतील प्रशासनाशी विद्यार्थी यांच्यात दुवा म्हणून कार्य करणे आवश्यक असते. त्यामुळे शिक्षक एक उत्तम व्यवस्थापक, मार्गदर्शक आणि संप्रेषक म्हणून कार्य करतात.


(२) आयुक्त (शिक्षण) यांची प्रमुख कार्ये स्पष्ट करा. 

उत्तर: आयुक्त (शिक्षण) यांची प्रमुख कार्ये स्पष्ट करा

आयुक्त (शिक्षण) हे राज्यातील शालेय शिक्षण विभागातील एक महत्त्वाचे पद आहे. या पदाची निर्मिती शिक्षण विभागाच्या विविध योजना प्रभावीपणे राबवणे, गुणवत्ता वाढवणे व सर्व संचालकांमध्ये समन्वय साधण्यासाठी करण्यात आली आहे.

त्यांचे प्रमुख कार्य म्हणजे सर्व शिक्षण संचालकांमध्ये समन्वय राखणे व विविध शैक्षणिक योजनांची अंमलबजावणी करणे. उदाहरणार्थ, शैक्षणिक वर्षात D.EL.Ed. प्रवेशासाठी रिक्त जागा भरण्यास परवानगी देणे, शैक्षणिक चित्रपट दाखवण्यासाठी परवानगी देणे, इत्यादी कार्ये ते करतात.

तसेच, राज्यातील विविध अभ्यासक्रम (जसे की CBSE, ICSE, IB) राबवणाऱ्या शाळांना 'ना हरकत प्रमाणपत्र' देणे व त्यांचे नूतनीकरण करण्यास परवानगी देणे, हेही त्यांच्या जबाबदारीत येते. विभागीय शिक्षण अधिकाऱ्यांच्या कामकाजावर देखरेख ठेवणे आणि त्यांची कार्यालयीन तपासणी करणे हेही त्यांच्या कार्यात समाविष्ट आहे.