Chapter 2: स्वातंत्र्योत्तर काळातील भारतीय शिक्षण


प्र.१. (क) एका वाक्यात उत्तरे लिहा.


(१) विद्यापीठ शिक्षण आयोगाचे अध्यक्ष कोण होते?

उत्तर: विद्यापीठ शिक्षण आयोगाचे अध्यक्ष डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन होते.

२) भारतीय शिक्षण आयोगाच्या अहवालाचा मसुदा कोणी तयार केला?

उत्तर:  भारतीय शिक्षण आयोगाच्या (१९६४-६६) अहवालाचा मसुदा डॉ. जे. पी. नायन (Dr. J. P. Naik) यांनी तयार केला होता.

या आयोगाला कोठारी आयोग (Kothari Commission) असेही म्हणतात, कारण त्याचे अध्यक्ष डॉ. डी. एस. कोठारी (Dr. D. S. Kothari) होते.
डॉ. जे. पी. नायन हे शिक्षणतज्ज्ञ होते आणि आयोगाच्या कामात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली होती.

(३) १०+२+३ या शैक्षणिक आकृतिबंधाचा स्वीकार केव्हापासून करण्यात आला?

उत्तर: "१०+२+३" या शैक्षणिक आकृतिबंधाचा स्वीकार १९६८ च्या राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणापासून (National Policy on Education, 1968) करण्यात आला.

ही संकल्पना कोठारी आयोगाच्या (१९६४-६६) शिफारशीनुसार सुचवली गेली होती.
यामध्ये:

  • १० वर्षे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण

  • २ वर्षे उच्च माध्यमिक शिक्षण

  • ३ वर्षे पदवी शिक्षण
    असा अभ्यासक्रमाचा आराखडा ठरवला गेला.

(४) बालकांचा मोफत व सक्तीच्या शिक्षणाचा अधिकार अधिनियम, २००९ अन्वये कोणत्या वयोगटातील बालकांसाठी शिक्षण मोफत व सक्तीचे केलेले आहे?

उत्तर:  बालकांचा मोफत व सक्तीच्या शिक्षणाचा अधिकार अधिनियम, २००९ (RTE Act, 2009) नुसार,

६ ते १४ वर्षे वयोगटातील बालकांसाठी शिक्षण मोफत आणि सक्तीचे केले आहे. 📚✨

म्हणजेच, या वयोगटातील प्रत्येक मुलाला शाळेत प्रवेश घेणे आणि शिक्षण घेणे हा त्याचा हक्क आहे, आणि शासनाची जबाबदारी आहे की त्यांनी ते पुरवावे.

प्र.४ खालील बाबींवर प्रत्येकी ५० ते ८० शब्दांत उत्तरे लिहा.


(१) राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा २००५ मध्ये सांगितलेली शिक्षणाची ध्येये

उत्तर:  हो, बघा —

राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा २००५ (NCF 2005) मध्ये सांगितलेली शिक्षणाची मुख्य ध्येये अशी आहेत:

विद्यार्थ्यांमध्ये ज्ञानाची समजूत व जिज्ञासा वाढवणे, आविष्कारशीलता आणि चिंतनशक्तीला चालना देणे, समानता, धर्मनिरपेक्षता आणि लोकशाही मूल्यांची जाणीव निर्माण करणे, समाजातील विविधतेचा आदर करणे, तसेच शाळेला विद्यार्थी-केंद्रित आणि आनंददायी बनवणे. शिक्षणाने विद्यार्थ्यांमध्ये आजीवन शिकण्याची तयारी निर्माण करावी, असे या आराखड्यात नमूद केले आहे.


(२) १९८६ च्या राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाची उद्दिष्टे

उत्तर:  हो, नक्की!

इथे आहे —
१९८६ च्या राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाची उद्दिष्टे:

१९८६ च्या धोरणानुसार, शिक्षणाच्या माध्यमातून राष्ट्रीय एकात्मता, सामाजिक न्याय आणि लोकशाही मूल्यांचा प्रसार करणे हे प्रमुख उद्दिष्ट होते. शिक्षण सर्वांसाठी उपलब्ध करणे, स्त्रिया व दुर्बल घटकांना संधी देणे, गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाची हमी देणे, ज्ञान व तंत्रज्ञानाचा विकास साधणे आणि आजीवन शिक्षणाला चालना देणे ही अन्य महत्त्वाची उद्दिष्टे होती. शिक्षणाच्या सर्व स्तरांवर समता व गुणवत्ता वाढवण्यावर भर देण्यात आला होता.


(३) महाराष्ट्र राज्य अभ्यासक्रम आराखडा २०१० ची प्रमुख तत्त्वे

उत्तर:  हो नक्की!

इथे आहे —

महाराष्ट्र राज्य अभ्यासक्रम आराखडा २०१० ची प्रमुख तत्त्वे:

महाराष्ट्र राज्य अभ्यासक्रम आराखड्याने सर्वांगीण विकास, मुलाभिमुख शिक्षण, आणि जीवनकौशल्यांचा विकास यावर भर दिला. अनावश्यक माहितीचे ओझे कमी करणे, आय.टी.चा उपयोग वाढवणे, कला, क्रीडा व कृषी विषयांना महत्त्व देणे, मातृभाषेला प्राथमिकता देणे ही त्यातील प्रमुख तत्त्वे होती. तसेच, प्रकल्प आधारित शिक्षण, सर्वसमावेशक शिक्षण प्रणाली, आणि निकोप व आरोग्यदायी सवयींचा विकास यावर विशेष भर देण्यात आला.

प्र.५ खालील प्रश्नांची प्रत्येकी १०० ते १५० शब्दांत उत्तरे लिहा.


१) भारतीय शिक्षण आयोगाची उ‌द्दिष्टे स्पष्ट करा.

उत्तर:  हो नक्की! हे उत्तर १०० ते १५० शब्दांत सुंदरपणे मांडले आहे:

भारतीय शिक्षण आयोगाची उद्दिष्टे:

भारतीय शिक्षण आयोग, ज्याला कोठारी आयोग (१९६४-६६) म्हणतात, याचे मुख्य उद्दिष्ट भारतीय शिक्षण व्यवस्था सुधारणे आणि राष्ट्रीय विकासास मदत करणे हे होते. आयोगाने असे नमूद केले की शिक्षण हे सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक प्रगतीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे साधन आहे. शिक्षणाच्या माध्यमातून राष्ट्रीय एकात्मता बळकट करणे, लोकशाही मूल्यांची जोपासना करणे व वैज्ञानिक दृष्टिकोन वाढवणे ही उद्दिष्टे ठरवण्यात आली.
सर्वांसाठी समान शैक्षणिक संधी उपलब्ध करून देणे, शिक्षणाचा दर्जा सुधारणे, आणि व्यावसायिक शिक्षणास चालना देणे या बाबतीत आयोगाने विशेष भर दिला. ग्रामीण व शहरी भागातील शिक्षणातील तफावत कमी करणे, मुलींच्या शिक्षणावर भर देणे आणि शिक्षकांचे स्थान उंचावणे हाही आयोगाचा महत्त्वाचा उद्देश होता. १०+२+३ शैक्षणिक आकृतीबंध राबवण्याची शिफारस याच आयोगाने केली होती.


(२) बालकांचा मोफत व सक्तीच्या शिक्षणाचा अधिकारअधिनियम, २००९ मधील प्रमुख तरतुदी लिहा.

उत्तर: हो, नक्की! इथे तुला १०० ते १५० शब्दांत सुबक उत्तर दिलं आहे:

बालकांचा मोफत व सक्तीच्या शिक्षणाचा अधिकार अधिनियम, २००९ मधील प्रमुख तरतुदी:

या अधिनियमानुसार ६ ते १४ वयोगटातील प्रत्येक बालकाला मोफत आणि सक्तीचे प्राथमिक शिक्षण मिळण्याचा हक्क देण्यात आला आहे. शिक्षणाच्या क्षेत्रातील केंद्र व राज्य सरकार, तसेच पालकांची जबाबदारी स्पष्ट केली आहे. शाळेत प्रवेशासाठी डोनेशन किंवा मुलाखत घेण्यास मनाई केली आहे.
खासगी शाळांमध्ये गरीब व दुर्बल घटकातील बालकांसाठी २५% जागा राखीव ठेवण्याची तरतूद आहे. मुलांना शाळेतून बाद करणे, नापास करणे किंवा परीक्षा अनिवार्य करणे यावर बंदी घालण्यात आली आहे. शाळांसाठी विशिष्ट मानके व शिक्षकांची कर्तव्ये निश्चित केली आहेत. शिक्षणात सातत्यपूर्ण व सर्वंकष मूल्यमापन पद्धतीचा अवलंब करण्याची सूचना आहे.ही तरतूद शिक्षणाचा दर्जा वाढवून सामाजिक समता साधण्यासाठी अतिशय महत्त्वाची ठरली आहे. 

(३) १९८६ च्या राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणात सांगितलेल्या गाभाभूत घटकांचे तुमच्या जीवनातील महत्त्व लिहा.

उत्तर:  हो नक्की! इथे तुझ्या प्रश्नाचं उत्तर १०० ते १५० शब्दांत दिलं आहे:

१९८६ च्या राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणात सांगितलेल्या गाभाभूत घटकांचे माझ्या जीवनातील महत्त्व:

१९८६ च्या राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाने शिक्षणाला सामाजिक समता व राष्ट्रीय एकात्मतेचे साधन मानले. 'शिक्षण हे सर्वांसाठी' हा दृष्टिकोन मला सर्वांना समान संधी मिळवून देतो. स्त्री-पुरुष समानता, अनुसूचित जाती-जमाती व इतर दुर्बल घटकांना शिक्षणात प्राधान्य देण्यावर भर दिला गेला आहे, ज्यामुळे सामाजिक समरसता वाढते. जीवनकौशल्ये, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, आणि मूलभूत मूल्यांचे शिक्षण यावर भर दिल्याने माझ्या वैयक्तिक व व्यावसायिक आयुष्यात सकारात्मक विकास साधता आला. शिक्षणाला गुणवत्तेची व समावेशकतेची जोड दिल्याने मी स्वतःमध्ये आत्मविश्वास, स्वावलंबन व जबाबदारीची भावना निर्माण करू शकलो. हे घटक आजही माझ्या विचारसरणी व जीवनशैलीचा पाया आहेत.