अध्याय ३
सामाजीकरण
प्र.१ (क) एक ते दोन शब्दांत उत्तरे लिहा.
(१) समान वयाच्या गटातील आंतरक्रियांतून सामाजीकरण करणारा घटक कोणता ?
उत्तर: समवयस्क गट.
(२) शिक्षणात कायद्याने स्त्रीपुरुष समानता निर्माण होणे हे कशाचे उदाहरण आहे?
उत्तर: औपचारिक सामाजिक नियंत्रणाचे उदाहरण.
(ड) एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
(१) सामाजीकरणाचा अर्थ सांगा.
उत्तर: व्यक्तीमध्ये समाजस्वीकरणासाठी आवश्यक असलेल्या वर्तनपद्धती, मूल्ये व संस्कार आत्मसात होण्याच्या प्रक्रियेला सामाजीकरण म्हणतात.
(२) सामाजिक परिवर्तनाची व्याख्या लिहा.
उत्तर: समाजाच्या रचनेत किंवा व्यवहारात कालानुरूप होणाऱ्या मूलभूत बदलाला सामाजिक परिवर्तन म्हणतात.
(३) समूह संपर्क माध्यमे म्हणजे काय?
उत्तर: एका वेळी अनेक व्यक्तींशी संपर्क साधणाऱ्या साधनांना समूह संपर्क माध्यमे म्हणतात.
(४) मुद्रित साहित्य माध्यमाची दोन उदाहरणे लिहा.
उत्तर: पुस्तके आणि वृत्तपत्रे ही मुद्रित साहित्य माध्यमाची दोन उदाहरणे आहेत.
प्र.५ खालील बाबींवर प्रत्येकी ५० ते ८० शब्दांत उत्तरे लिहा.
(१) सामाजिक परिवर्तनाचे विविध घटक
उत्तर: सामाजिक परिवर्तन म्हणजे समाजाच्या रचनेत व कार्यपद्धतीत होणारे बदल. याचे विविध घटक म्हणजे शिक्षण, कायदे, आर्थिक प्रगती, तंत्रज्ञान, औद्योगीकरण, नागरीकरण, माध्यमे, युद्धे, क्रांती आणि धर्म. शिक्षणामुळे नवीन विचार पसरतात. कायद्यांमुळे समानता निर्माण होते. तंत्रज्ञान व औद्योगीकरणामुळे जीवनशैलीत बदल होतो. प्रसारमाध्यमांमुळे विचारसरणीत बदल घडतो. त्यामुळे समाज सतत बदलत आणि विकसित होत असतो.
(२) समूह संपर्क माध्यमांतील कोणतीही दोन वेब माध्यमे
उत्तर: समूह संपर्क माध्यमांतील दोन वेब माध्यमे म्हणजे फेसबुक आणि यूट्यूब.
फेसबुकच्या माध्यमातून लोक आपले विचार, भावना, माहिती आणि विविध कार्यक्रम शेअर करतात. यूट्यूबवर व्हिडीओच्या माध्यमातून शैक्षणिक, सांस्कृतिक, मनोरंजनपर व माहितीपर सामग्री प्रसारित केली जाते. या दोन्ही वेब माध्यमांमुळे मोठ्या प्रमाणावर लोकांपर्यंत संदेश पोहोचवता येतो.सामाजीकरण म्हणजे व्यक्तीला समाजातील मूल्ये, आचारधर्म, परंपरा, संस्कृती यांचे ज्ञान होण्याची प्रक्रिया होय. शिक्षण ही या प्रक्रियेतील एक महत्त्वाची साधना आहे. शिक्षणाद्वारे व्यक्तीला समाजात वावरण्याची, वागण्याची शिस्त व कौशल्य प्राप्त होते. शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे या संस्था व्यक्तीमध्ये सामाजिक मूल्ये बिंबवण्याचे काम करतात. शिक्षणाच्या माध्यमातून समानता, बंधुभाव, सहिष्णुता, समजूतदारपणा यासारख्या नैतिक गुणांचा विकास होतो. तसेच, व्यक्तीला अधिकार व कर्तव्य यांचे ज्ञान होते. शिक्षण केवळ ज्ञानार्जनासाठी नाही, तर व्यक्तीचे सर्वांगीण व्यक्तिमत्त्व घडवण्यासाठी उपयुक्त ठरते. त्यामुळेच शिक्षण हा सामाजीकरणाचा कणा मानला जातो. शिक्षणामुळे व्यक्ती सुजाण नागरिक बनते व समाजाच्या प्रगतीस हातभार लावते.
समूह संपर्क माध्यमे म्हणजे अशी साधने किंवा तंत्रे, ज्यांच्या मदतीने एकाच वेळी मोठ्या प्रमाणावर लोकांपर्यंत माहिती, संदेश, विचार किंवा मनोरंजन पोहोचवले जाते. ही माध्यमे समाजातील विविध स्तरांतील लोकांमध्ये संपर्क साधण्याचे प्रभावी साधन आहेत. वर्तमानपत्रे, दूरदर्शन, रेडिओ, इंटरनेट, सोशल मीडिया इत्यादी यामध्ये येतात. समूह संपर्क माध्यमांच्या सहाय्याने ज्ञान, संस्कृती, मूल्ये व विविध सामाजिक संदेश लोकांपर्यंत पोहोचवले जातात.
समूह संपर्क माध्यमांचे प्रकार:
१. मुद्रित माध्यमे – उदा. वृत्तपत्रे, मासिके, पुस्तके.
२. इलेक्ट्रॉनिक माध्यमे – उदा. दूरदर्शन, रेडिओ, चित्रपट.
३. वेब माध्यमे – उदा. इंटरनेट, सोशल मीडिया (फेसबुक, इंस्टाग्राम).
शिक्षक हा सामाजिक परिवर्तनाचा अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. समाजात नवीन मूल्ये, विचारसरणी व वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित करण्यात शिक्षकाचे योगदान मोठे असते. शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या मनात ज्ञान, नैतिकता व जबाबदारीची बीजे पेरतो. तो विद्यार्थ्यांना समतेचे, बंधुतेचे व लोकशाहीचे मूल्य शिकवतो. त्यामुळे समाजात सकारात्मक बदल घडतात.
शिक्षक केवळ पुस्तकातील शिक्षण देत नाही, तर सामाजिक भान, राष्ट्रीय एकात्मता व सामाजिक न्याय या संकल्पना विद्यार्थ्यांच्या मनात रुजवतो. बदलत्या काळानुसार नवे तंत्रज्ञान, नवे विचार, नवे सामाजिक उपक्रम शिक्षक विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचवतो. त्यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये परिवर्तन घडून येते आणि त्या माध्यमातून संपूर्ण समाजात सुधारणा होते.
अशा प्रकारे शिक्षक समाजाला प्रगत व सजग बनवण्याचे कार्य करतो.
