अध्याय ७ 

शैक्षणिक संशोधन पद्धती


 प्र.२ फरक स्पष्ट करा.

(१) ऐतिहासिक संशोधन पद्धती व प्रायोगिक संशोधन पद्धती

मुलाखतीचे फायदे

उत्तर: 

ऐतिहासिक संशोधन पद्धती व प्रायोगिक संशोधन पद्धतीमधील फरक

क्रमांकमुद्दाऐतिहासिक संशोधन पद्धतप्रायोगिक संशोधन पद्धत
१.समस्याभूतकाळाशी संबंधित समस्यांचा अभ्यासएका घटकाचा दुसऱ्यावर होणारा परिणाम अभ्यासला जातो
२.माहिती संकलनाचे स्रोतदस्तऐवज, अहवाल, चरित्र, पत्रव्यवहार, शासकीय नोंदीप्रयोग, निरीक्षण, संपादन कसोटी इ. साधने
३.पद्धतीनिरीक्षणात्मक व दस्तऐवजीकृत माहितीचे विश्लेषणप्रयोगात्मक, मोजमापक्षम व वैज्ञानिक पद्धती
४.उद्दिष्टभूतकाळातील घटना/घडामोडी समजून घेणेकार्यकारणभाव ठरवणे व निष्कर्ष काढणे
५.नियंत्रित गटनसतोअसतो (प्रायोगिक व नियंत्रित गट असतो)
६.विश्वसनीयताउपलब्ध पुराव्यांवर अवलंबूनअधिक अचूक व तर्कसंगत निष्कर्ष देणारी

मुलाखतीचे फायदे

(७.४.२ मधून संक्षिप्त स्वरूपात)

  1. सखोल माहिती मिळते – प्रतिसादकासोबत थेट संवाद साधल्यामुळे अधिक माहिती उपलब्ध होते.

  2. संवादातून संदेह निरसन – समोरासमोर संवादातून तत्काळ संकांचे निरसन करता येते.

  3. अशिक्षित / लहान मुलांसाठी उपयुक्त – ज्या व्यक्तींना लिहिता येत नाही त्यांच्याकडूनही माहिती मिळवता येते.

  4. मानसिक जवळीक निर्माण होते – योग्य तयारीने जवळीक निर्माण होते आणि अधिक सुसंगत माहिती मिळते.

  5. लवचिकता व उत्स्फूर्त प्रश्न विचारण्याची संधी – आवश्यकतेनुसार प्रश्नात बदल किंवा विस्तार करता येतो.

हवे असल्यास मी हे एका PDF सारख्या स्वच्छ फॉरमॅटमध्ये तयार करून देऊ शकते. आणि दुसरे फरक हवे असतील (जसे की वर्णनात्मक व प्रायोगिक), तर तेही सांग.


(२) वर्णनात्मक संशोधन पद्धती व ऐतिहासिक संशोधन पद्धती

उत्तर: 

वर्णनात्मक संशोधन पद्धती व ऐतिहासिक संशोधन पद्धती यामधील फरक

क्रमांकमुद्दावर्णनात्मक संशोधन पद्धतऐतिहासिक संशोधन पद्धत
१.समस्या कोणत्या काळाशी संबंधित?वर्तमानकाळाशी संबंधित समस्याभूतकाळाशी संबंधित घटना व समस्या
२.संशोधनाचे स्वरूपवस्तुनिष्ठ माहितीचे संकलन करून तिचे विश्लेषणभूतकाळातील घटनांचे दस्तऐवजीकृत विश्लेषण
३.माहिती संकलनाची साधनेप्रश्नावली, मुलाखत, निरीक्षण, चाचण्या इत्यादीदस्तऐवज, अहवाल, चरित्र, ऐतिहासिक नोंदी, पत्रव्यवहार इत्यादी
४.हेतूवर्तमानातील घटकांचे स्वरूप, संबंध व प्रवृत्ती जाणून घेणेभूतकाळातील घटना, विचार, परंपरा व बदलांचे विश्लेषण
५.तंत्रसामाजिक सर्वेक्षण, केस स्टडी, प्रत्यक्ष निरीक्षणदस्तऐवजी तांत्रिक विश्लेषण, कालानुक्रमानुसार घटना मांडणी
६.उदाहरणशिक्षकांचा अध्यापन पद्धतींवरील दृष्टिकोन यावर संशोधनभारतीय शिक्षणव्यवस्थेचा ऐतिहासिक विकास यावर संशोधन

टीप:
वर्णनात्मक संशोधन पद्धती ही अधिक सध्याच्या घटनांवर आधारित असते, तर ऐतिहासिक संशोधन हे भूतकाळातील घटनांचा मागोवा घेते.

प्र.४ खालील बाबींवर प्रत्येकी ५० ते ८० शब्दांत उत्तरे लिहा.

(१) वर्णनात्मक संशोधन पद्धतीची वैशिष्ट्ये

उत्तर: वर्णनात्मक संशोधन पद्धतीची वैशिष्ट्ये:

वर्णनात्मक संशोधन पद्धती ही वर्तमानकाळातील घटना, प्रवृत्ती, समस्या किंवा स्थिती यांचा अभ्यास करण्यासाठी वापरली जाते. या पद्धतीमध्ये वस्तुनिष्ठ निरीक्षण, माहिती संकलन, विश्लेषण व अर्थ लावणे याला महत्त्व असते. प्रश्नावली, मुलाखत, चाचण्या व निरीक्षण ही प्रमुख साधने वापरली जातात. या पद्धतीत कोणतेही नियंत्रण नसते, त्यामुळे ती नैसर्गिक परिस्थितीचा अभ्यास करते. यामधून विद्यमान परिस्थितीचे स्पष्ट चित्र मिळते.


(२) प्रश्नावलीचे फायदे व मर्यादा

उत्तर: प्रश्नावलीचे फायदे:

प्रश्नावली हे कमी खर्चिक व वेळ बचत करणारे साधन आहे. ती एकाच वेळी अनेक व दूरवरच्या प्रतिसादकांकडे पाठवता येते. प्रतिसाद लेखी स्वरूपात मिळत असल्यामुळे पुन्हा पडताळणी करता येते. गुप्तता राखता येते व प्रतिसादक विचारपूर्वक उत्तरे देतात. त्यामुळे व्यापक व वस्तुनिष्ठ माहिती मिळवणे शक्य होते.

प्रश्नावलीच्या मर्यादा:
प्रश्नावली फक्त सुशिक्षित लोकांसाठी उपयुक्त असते. काही वेळा उत्तरं अपूर्ण किंवा चुकीची असतात. संशोधक व प्रतिसादक यांच्यात थेट संवाद नसल्यामुळे प्रेरणेचा अभाव असतो. अनेकदा प्रश्नावली भरली जात नाही किंवा केवळ औपचारिकतेने भरली जाते, त्यामुळे तिच्या विश्वसनीयतेवर परिणाम होतो.


(३) प्रायोगिक संशोधन पद्धतीची वैशिष्ट्ये

उत्तर: प्रायोगिक संशोधन पद्धतीची वैशिष्ट्ये (५० ते ८० शब्दांत):

प्रायोगिक संशोधन पद्धत ही वैज्ञानिक, तर्कसंगत व वस्तुनिष्ठ स्वरूपाची असते. या पद्धतीत एका घटकाचा दुसऱ्या घटकावर होणारा परिणाम अभ्यासला जातो. प्रयोगात दोन गट असतात – प्रायोगिक गट व नियंत्रित गट. अचूक निरीक्षण, मोजमाप व तपशीलवार विश्लेषण याला महत्त्व असते. विद्याथ्यांच्या लहान गटांवर विशिष्ट अध्यापन पद्धतींचा परिणाम तपासण्यासाठी ही पद्धत उपयुक्त असते.


प्र.५ खालील प्रश्नांची प्रत्येकी १०० ते १५० शब्दांत उत्तरे लिहा.


(१) शाळेतील १०० टक्के निकाल देणाऱ्या विषय शिक्षकांची मुलाखत घेण्यासाठी मुलाखत सूची तयार करून मुलाखत सूचीचे फायदे व मर्यादा लिहा.

उत्तर: शाळेतील १०० टक्के निकाल देणाऱ्या विषय शिक्षकांची मुलाखत घेण्यासाठी मुलाखत सूची:

मुलाखत सूचीतील संभाव्य प्रश्न –

  1. आपण आपल्या विषयात १००% निकाल कसा साधला?

  2. अध्यापनासाठी कोणत्या विशेष तंत्राचा वापर करता?

  3. विद्यार्थ्यांमध्ये अभ्यासाविषयी रस निर्माण करण्यासाठी काय करता?

  4. पालकांशी संवाद कसा ठेवता?

  5. अभ्यास कमजोर विद्यार्थ्यांसाठी काय उपाययोजना करता?

  6. मूल्यांकनासाठी कोणत्या पद्धती वापरता?

  7. वेळेचे नियोजन कसे करता?

  8. सहशिक्षकांशी सहकार्य कसे असते?

मुलाखत सूचीचे फायदे –

  • मुलाखतीत सखोल व प्रत्यक्ष माहिती मिळते.

  • विषयाशी संबंधित स्पष्टता येते.

  • लेखन अशक्य असलेल्या व्यक्तींची माहिती सहज मिळते.

  • तोंडी संवादामुळे उत्तरातील अस्पष्टता दूर होते.

मुलाखत सूचीच्या मर्यादा –

  • वेळ व खर्च अधिक लागतो.

  • सर्व मुलाखतकारांकडे आवश्यक कौशल्ये असतीलच असे नाही.

  • दूर अंतरावर असलेल्या शिक्षकांची भेट घेणे कठीण होते.

  • उत्तरांची नोंद घेताना अडथळे निर्माण होतात.


(२) मराठी व्याकरणाच्या दृढीकरणासाठी भाषा प्रयोगशाळेची परिणामकारकता ही समस्या कोणत्या संशोधन पद्धतीच्या आधारे सोडवाल ते सविस्तर लिहा.

उत्तर: मराठी व्याकरणाच्या दृढीकरणासाठी भाषा प्रयोगशाळेची परिणामकारकता ही समस्या प्रायोगिक संशोधन पद्धतीच्या आधारे सोडवता येते.

या पद्धतीमध्ये दोन विद्यार्थ्यांच्या गटांची निवड केली जाईल – एक प्रायोगिक गट व दुसरा नियंत्रित गट. प्रायोगिक गटाला मराठी व्याकरण शिकवताना भाषा प्रयोगशाळेचा उपयोग केला जाईल, तर नियंत्रण गटाला पारंपरिक पद्धतीने अध्यापन केले जाईल.

अध्यापनानंतर दोन्ही गटांची संपादन कसोटीच्या साहाय्याने चाचणी घेऊन गुणसंपादनात झालेला बदल मोजला जाईल. त्या आधारे भाषा प्रयोगशाळेच्या वापरामुळे व्याकरण समजण्यात झालेली सुधारणा स्पष्ट होईल.

प्रायोगिक संशोधनात स्वाश्रयी चल म्हणजे अध्यापनाची पद्धत (भाषा प्रयोगशाळा वा पारंपरिक), आणि आश्रयी चल म्हणजे विद्यार्थ्यांचे गुण.

ही पद्धत वैज्ञानिक, तर्कसंगत, निरीक्षणक्षम आणि निष्कर्षाधारित असल्यामुळे भाषा प्रयोगशाळेची प्रभावीता सिद्ध करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.