अध्याय ६

अभ्यासक्रम आणि शैक्षणिक मूल्यमापन


प्र.१ . (व) एका वाक्यात उत्तरे लिहा

(१) अभ्यासक्रम म्हणजे काय?

उत्तर: अभ्यासक्रम म्हणजे शिक्षणाच्या विशिष्ट उद्दिष्टांची पूर्तता करण्यासाठी ठरवलेली अभ्यासाची योजना होय.

(२) शैक्षणिक मूल्यमापन म्हणजे काय?

उत्तर: शैक्षणिक मूल्यमापन म्हणजे विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीचे, क्षमतांचे व उद्दिष्टपूर्ततेचे केलेले परीक्षण होय.

(३) सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन म्हणजे काय?

उत्तर: सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन म्हणजे विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाचे नियमित, योजनाबद्ध व सतत केलेले मूल्यांकन होय.

(४) ऑनलाईन परीक्षा म्हणजे काय?

उत्तर: ऑनलाईन परीक्षा म्हणजे संगणक व इंटरनेटच्या माध्यमातून घेण्यात येणारी डिजिटल स्वरूपाची परीक्षा होय.

(क) एक ते दोन शब्दांत उत्तरे लिहा.

(१) सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापनाच्या पद्धती कोणत्या?

उत्तर: लिखित, तोंडी, प्रात्यक्षिक.

(२) लेखी परीक्षेसाठी वापरण्यात येणारे प्रश्नप्रकार कोणते ?

उत्तर: वस्तुनिष्ठ, लघुत्तरी, निबंधवजा. 

प्र.२ खालील बाबींवर प्रत्येकी ५० ते ८० शब्दांत उत्तरे लिहा.

(१) लघुत्तरी प्रश्नप्रकाराचे फायदे

उत्तर: लघुत्तरी प्रश्नप्रकाराचे फायदे:

लघुत्तरी प्रश्नप्रकारामुळे विद्यार्थ्यांचे संक्षिप्त व अचूक उत्तर देण्याचे कौशल्य विकसित होते. या प्रश्नांद्वारे विद्यार्थ्यांचे संकल्पना समजून घेण्याचे मूल्यमापन करता येते. कमी वेळेत अधिक प्रश्नांची उत्तरे लिहिता येतात. परीक्षकांना उत्तर तपासणे सोपे जाते. हे प्रश्न बहुतेक सर्व विषयांमध्ये वापरता येतात आणि विद्यार्थ्यांचे अभ्यासातील लक्ष केंद्रित राहते.

(२) तोंडी परीक्षेच्या मर्यादा

उत्तर: तोंडी परीक्षेच्या मर्यादा:

तोंडी परीक्षा घेण्यासाठी बराच वेळ लागतो, त्यामुळे सर्व विद्यार्थ्यांची परीक्षा घेणे कठीण जाते. सर्व विद्यार्थ्यांना समान दर्जाचे प्रश्न विचारले जातीलच असे नाही. विद्यार्थ्यांच्या उत्तरांची लेखी नोंद नसल्यामुळे गुणांची पडताळणी करता येत नाही. परीक्षकाच्या मनोवृत्तीवर गुणदान अवलंबून असल्याने व्यक्तिनिष्ठता वाढते. त्यामुळे मूल्यमापनाच्या विश्वासार्हतेवर परिणाम होतो.

(३) प्रात्यक्षिक परीक्षेसाठी आवश्यक असणाऱ्या बाबी

 उत्तर: प्रात्यक्षिक परीक्षेसाठी आवश्यक असणाऱ्या बाबी:

प्रात्यक्षिक परीक्षा घेताना विद्यार्थ्यांना दिलेले साहित्य प्रमाणित, सुस्थितीत आणि सुरक्षित असावे. विद्युत उपकरणांसाठी जनरेटर किंवा UPS ची व्यवस्था असावी. प्रत्येक विद्यार्थ्याला समान संधी मिळावी यासाठी पुरेसे साहित्य उपलब्ध असणे गरजेचे आहे. परीक्षकांनी मूल्यमापन करताना निष्पक्षता बाळगावी. विद्यार्थ्यांनी प्रयोग करताना कोणती पद्धत वापरावी, याचे स्पष्ट निर्देश दिलेले असावेत. परीक्षेचे नियोजन व्यवस्थित असावे.

(४) ऑनलाईन परीक्षेचे फायदे

उत्तर: ऑनलाईन परीक्षेचे फायदे:

ऑनलाईन परीक्षा संगणकावर घेतली जाते, त्यामुळे कागद व पेनाची गरज भासत नाही. अक्षराचा परिणाम गुणांवर होत नाही आणि गुणदानात व्यक्तिनिष्ठता कमी होते. परीक्षेचा निकाल त्वरित मिळतो, त्यामुळे पुढील निर्णय घेणे सोपे जाते. विविध चित्रे, आकृत्या, आणि प्रश्नप्रकार सहजपणे वापरता येतात. मॉक टेस्टद्वारे सराव करता येतो. ही परीक्षा कधीही व कितीही वेळा देता येते. परदेशातील काही परीक्षा देखील ऑनलाईन पद्धतीने देता येतात.

(५) सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन करताना विचारात घ्यावयाची उद्दिष्टे

उत्तर: सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन करताना विचारात घ्यावयाची उद्दिष्टे:

या मूल्यमापनात विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीबरोबरच त्याच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाचेही मूल्यमापन केले जाते. यामध्ये संज्ञानात्मक (ज्ञान), भावनिक (भावना व मूल्ये), व क्रियात्मक (कौशल्ये) या तीनही क्षेत्रांतील उद्दिष्टांचा विचार केला जातो. विद्यार्थ्याच्या विचारशक्ती, कल्पनाशक्ती, उपयोजन क्षमता, सर्जनशीलता, सहकार्य वृत्ती, नेतृत्वगुण, संवाद कौशल्य आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता आदी बाबींचे मूल्यमापन करण्यावर भर दिला जातो.

प्र.४ फरक स्पष्ट करा.
(१) मापन आणि मूल्यमापन

उत्तर:  मापन आणि मूल्यमापन यामधील फरक:
मुद्दामापन (Measurement)मूल्यमापन (Evaluation)
अर्थएखाद्या गोष्टीची संख्यात्मक मोजमाप करणे  मापनाच्या आधारे गुणवत्ता, उपयोगिता व प्रगती ठरवणे
स्वरूपसंख्यात्मक (Quantitative)गुणात्मक व संख्यात्मक (Qualitative & Quantitative)
हेतूएखाद्या घटकाचे अचूक प्रमाण जाणणेत्या घटकाची शैक्षणिक उपयोगिता व गरज ओळखणे
उदाहरण      विद्यार्थी १०० पैकी ७५ गुण मिळवतोहे गुण त्याच्या गुणवत्तेचे प्रतीक आहेत का हे ठरवणे
वापरगुण, वेळ, उंची, वजन यांचे मोजमापसंपूर्ण शैक्षणिक कामगिरीचे विश्लेषण व निर्णय घेणे

थोडक्यात:
मापन म्हणजे "किती?" तर मूल्यमापन म्हणजे "किती योग्य/उपयुक्त?"

(२) आकारिक मूल्यमापन आणि संकलित मूल्यमापन

उत्तर: आकारिक मूल्यमापन आणि संकलित मूल्यमापन यामधील फरक:

मुद्दाआकारिक मूल्यमापन (Formative Evaluation)संकलित मूल्यमापन (Summative Evaluation)
उद्दिष्टअध्ययन प्रक्रियेत सुधारणा करणेअध्ययन प्रक्रियेच्या शेवटी प्रगतीचे एकूण मूल्यांकन करणे
वेळअध्यापनादरम्यान सतत घेतले जातेअध्यापनानंतर, सहामाही/वार्षिक परीक्षेद्वारे घेतले जाते
स्वरूपसातत्यपूर्ण आणि अनौपचारिकएकदाच व औपचारिक
वापरदुर्बलता ओळखून सुधारणा करण्यासाठीअंतिम निर्णय घेण्यासाठी – उत्तीर्ण/अनुत्तीर्ण ठरवण्यासाठी
उदाहरण  गृहपाठ, वर्गातील चर्चासत्र, तोंडी प्रश्न-उत्तरअंतिम लेखी परीक्षा, युनिट टेस्ट्स, प्रकल्प मूल्यांकन

थोडक्यात:
आकारिक मूल्यमापन हे प्रक्रियेमध्ये मदतीसाठी असते, तर संकलित मूल्यमापन हे परिणाम मोजण्यासाठी असते.


(३) लेखी परीक्षा आणि ऑनलाईन परीक्षा

उत्तर: लेखी परीक्षा आणि ऑनलाईन परीक्षा यामधील फरक:
मुद्दालेखी परीक्षाऑनलाईन परीक्षा
स्वरूपपारंपरिक – प्रश्नपत्रिकेवर उत्तर लिहिणेसंगणक किंवा मोबाईलवर प्रश्न सोडवणे
साहित्याची गरज      कागद, पेन, उत्तरपत्रिका, प्रश्नपत्रिकासंगणक/मोबाईल, इंटरनेट
वेळ आणि ठिकाणठराविक ठिकाणी, ठराविक वेळीच घेता येतेकोणत्याही वेळेस, कुठूनही परीक्षा देता येते
गुणांकन प्रक्रियाहाती तपासणी लागते – वेळखाऊसंगणकीय तपासणी – त्वरित निकाल मिळतो
खर्चमुद्रण, व्यवस्थापनासाठी अधिक खर्चसुरुवातीला जास्त खर्च, परंतु दीर्घकालीन बचत
त्रुटींची शक्यता  व्यक्तिनिष्ठता, अक्षर अपठनीयताव्यक्तिनिष्ठतेची शक्यता कमी

थोडक्यात:
लेखी परीक्षा ही पारंपरिक व सर्वमान्य पद्धत असून ऑनलाईन परीक्षा ही तंत्रज्ञानावर आधारित आधुनिक व त्वरित प्रक्रिया असते.



(४) तोंडी परीक्षा आणि लेखी परीक्षा

उत्तर: तोंडी परीक्षा आणि लेखी परीक्षा यामधील फरक:
मुद्दातोंडी परीक्षालेखी परीक्षा
उत्तर देण्याची पद्धतविद्यार्थ्यांनी प्रश्न verbally म्हणजे तोंडी उत्तर द्यावे लागतेविद्यार्थ्यांनी प्रश्नांचे उत्तर लिहून द्यावे लागते
मूल्यमापनत्वरित व थेट मुल्यमापन केले जातेतपासणीनंतर मूल्यमापन केले जाते
साहित्याची गरजविशेष साहित्य लागणार नाहीकागद, पेन, उत्तरपत्रिका, प्रश्नपत्रिका लागते
वेळ लागतो का?एका विद्यार्थ्यावर जास्त वेळ लागतोएकाच वेळी अनेक विद्यार्थ्यांची परीक्षा घेता येते
व्यक्तिनिष्ठतापरीक्षकाच्या मानसिकतेवर गुणदान अवलंबून असतेकाही अंशी निष्पक्षता राखता येते
योग्यतेचा विचारवक्तृत्व, उच्चार, हजरजबाबीपणा तपासता येतोलेखन, विचार मांडणी, शिस्तबद्धता तपासली जाते

थोडक्यात:
तोंडी परीक्षा संवाद, उच्चार आणि सादरीकरण कौशल्य मोजण्यासाठी उपयुक्त असते, तर लेखी परीक्षा विचारांचे लेखन स्वरूपातील सुसंगत मांडणी तपासते. 

प्र.७ खालील प्रश्नांची प्रत्येकी १०० ते १५० शब्दांत उत्तरे लिहा.

(१) आकारिक मूल्यमापन म्हणजे काय? आकारिक मूल्यमापन करताना वापरली जाणारी साधने व तंत्रे सोदाहरण स्पष्ट करा. 

उत्तर: आकारिक मूल्यमापन म्हणजे काय? आकारिक मूल्यमापन करताना वापरली जाणारी साधने व तंत्रे सोदाहरण स्पष्ट करा.

आकारिक मूल्यमापन म्हणजे शिकविण्याच्या व शिक्षण प्रक्रियेतील नियमितपणे व सातत्याने केले जाणारे मूल्यमापन होय. या मूल्यमापनाचा उद्देश विद्यार्थ्यांची सध्याची प्रगती समजून घेणे, चुका ओळखून योग्य मार्गदर्शन करणे, आणि भविष्यातील शिक्षण अधिक प्रभावी करणे हा असतो. हे मूल्यमापन शिक्षण प्रक्रियेत अंतर्भूत असते व त्यातून सुधारणा करण्याची संधी मिळते.

आकारिक मूल्यमापनासाठी वापरली जाणारी काही महत्त्वाची साधने व तंत्रे:

  • प्रश्नोत्तर पद्धती: शिक्षक वर्गात थेट प्रश्न विचारून विद्यार्थ्यांची समज तपासतात.

  • गटचर्चा: विद्यार्थ्यांच्या सहभागावरून त्यांचे विचार करण्याचे व संवाद कौशल्य समजते.

  • निरीक्षण यादी (Observation checklist): विशिष्ट वर्तन किंवा कौशल्यांचे निरीक्षण.

  • प्रकल्प कार्य (Project work): उपयोजन व सर्जनशीलता तपासली जाते.

  • निबंधलेखन, कथालेखन: अभिव्यक्ती व भाषिक कौशल्याचे मूल्यमापन होते.

  • छोट्या चाचण्या (Quiz/Test): समज, लक्ष आणि स्मरणशक्ती तपासण्यासाठी.

उदा. : एखाद्या इंग्रजी विषयात विद्यार्थ्यांनी कथालेखनाचे काम दिल्यास, त्यातून त्यांच्या सर्जनशील विचारशक्तीचे व भाषिक कौशल्याचे मूल्यमापन करता येते. 

(२) अभ्यासक्रम विकसनाची तत्त्वे सोदाहरण स्पष्ट करा.

उत्तर: अभ्यासक्रम विकसनाची तत्त्वे सोदाहरण स्पष्ट करा.

अभ्यासक्रम विकसन म्हणजे शिक्षणाच्या उद्दिष्टांची पूर्तता करणारा, विद्यार्थ्यांच्या गरजेनुसार रचलेला आणि सातत्याने अद्ययावत होत राहणारा अभ्यासाचा आराखडा तयार करणे होय. अभ्यासक्रम विकसन करताना खालील तत्त्वांचा विचार केला जातो:

  1. विद्यार्थी केंद्रितता (Learner-Centeredness): अभ्यासक्रम हा विद्यार्थ्यांच्या वय, गरजा, बुद्धिमत्ता व आवडींनुसार असावा.
    उदा.: प्राथमिक वर्गातील मुलांसाठी खेळातून शिक्षण देणारा अभ्यासक्रम तयार करणे.

  2. समाजाशी सुसंगतता (Relevance to Society): समाजातील गरजेनुसार उपयुक्त शिक्षण देणारा अभ्यासक्रम असावा.
    उदा.: आजच्या तंत्रज्ञानाधिष्ठित युगात संगणक शिक्षणाचा समावेश करणे.

  3. शैक्षणिक उद्दिष्टांशी सुसंगतता (Alignment with Educational Objectives): अभ्यासक्रमाने विशिष्ट शैक्षणिक उद्दिष्टांची पूर्तता करावी.
    उदा.: विज्ञान विषयात प्रात्यक्षिक कौशल्य वाढवण्यासाठी प्रयोगांचा समावेश.

  4. सर्वांगीण विकासाचे तत्त्व (Holistic Development): अभ्यासक्रम बौद्धिक, सामाजिक, मानसिक, भावनिक आणि शारीरिक विकास घडवणारा असावा.
    उदा.: शारीरिक शिक्षण, संगीत, कला, योग यांचा अभ्यासक्रमात समावेश.

  5. सातत्य व लवचिकता (Continuity and Flexibility): अभ्यासक्रम हा एकसंध व सातत्यपूर्ण असावा, तसेच बदलत्या गरजेनुसार त्यात बदल करता यावा.
    उदा.: कोविडनंतर ऑनलाईन शिक्षणासाठी डिजिटल साहित्याचा समावेश.

  6. मूल्यमापनाशी सुसंगतता: शिकवले जाणारे घटक हे मूल्यमापनाच्या स्वरूपाशी सुसंगत असावे.
    उदा.: प्रात्यक्षिक अभ्यासासाठी प्रात्यक्षिक परीक्षा ठेवणे.

हे सर्व तत्त्वे लक्षात घेऊन अभ्यासक्रम विकसित केल्यास तो प्रभावी, उपयुक्त आणि सर्वसमावेशक ठरतो.

(३) विद्यार्थ्यांचे सामान्य ज्ञान तपासण्याच्या उद्देशाने पाच वस्तुनिष्ठ प्रश्न तयार करून वस्तुनिष्ठ प्रश्नांचे फायदे व मर्यादा लिहा.

उत्तर: विद्यार्थ्यांचे सामान्य ज्ञान तपासण्याच्या उद्देशाने पाच वस्तुनिष्ठ प्रश्न:

१. भारताचे राष्ट्रपती कोण आहेत?
(अ) नरेंद्र मोदी (ब) द्रौपदी मुर्मू (क) रामनाथ कोविंद (ड) अमित शहा

२. स्वातंत्र्यदिन भारतात कधी साजरा केला जातो?
(अ) २६ जानेवारी (ब) १५ ऑगस्ट (क) २ ऑक्टोबर (ड) ५ सप्टेंबर

३. गंगाजळ कोणत्या समुद्रात मिळते?
(अ) अरबी समुद्र (ब) बंगालची उपसागर (क) हिंदी महासागर (ड) लाल समुद्र

४. संगणकाचा जनक कोणाला म्हणतात?
(अ) न्यूटन (ब) चार्ल्स बाबेज (क) थॉमस एडिसन (ड) अलेक्झांडर बेल

५. ‘जन-गण-मन’ हे राष्ट्रगीत कोणी लिहिले?
(अ) बंकिमचंद्र चॅटर्जी (ब) रविंद्रनाथ टागोर (क) सुभाषचंद्र बोस (ड) महात्मा गांधी

वस्तुनिष्ठ प्रश्नांचे फायदे :

१. सुलभ व जलद मूल्यांकन: एकाच वेळी अनेक विद्यार्थ्यांचे उत्तर तपासणे शक्य होते.
२. वैयक्तिक पूर्वग्रहाचा अभाव: परीक्षकाच्या मनोवृत्तीचा परिणाम होत नाही.
३. संगणकीकृत मूल्यांकन शक्य: ऑनलाइन परीक्षा सुलभ होते.
४. ज्ञान तपासण्याचे प्रभावी साधन: स्पष्ट, निश्चित माहिती तपासता येते.
५. वेळेची बचत: अल्प वेळेत अधिक प्रश्न विचारता येतात.

वस्तुनिष्ठ प्रश्नांच्या मर्यादा :

१. फक्त स्मरणशक्तीची परीक्षा होते: सर्जनशीलता, विचारशक्ती तपासता येत नाही.
२. उत्तर निवडून मिळवण्याची शक्यता: अंदाज लावून योग्य उत्तर देण्याचा धोका.
३. सखोल ज्ञानाचा अभाव: विषयाचा गाढ अभ्यास न करता उत्तरे देता येतात.
४. प्रश्न तयार करणे कठीण: अचूक व भ्रममुक्त प्रश्न तयार करणे आव्हानात्मक असते.
५. व्याख्यात्मक विषयांसाठी अयोग्य: भाषिक व सर्जनशील विषयात मर्यादा येतात.

(४) लेखी परीक्षेत सुधारणा कशी करता येईल, ते लिहा.

 उत्तर: लेखी परीक्षेत सुधारणा कशी करता येईल, ते लिहा (१०० ते १५० शब्दांत):

लेखी परीक्षेत सुधारणा करण्यासाठी प्रश्नपत्रिका अधिक उपयोजनात्मक आणि विचारप्रवृत्त करणे गरजेचे आहे. यासाठी परंपरागत स्मरणाधारित प्रश्नांपेक्षा, प्रश्नांचे प्रकार विविध करणे — उदा. दीर्घ उत्तरी, लघुउत्तरी, पूर्तता, वस्तुनिष्ठ, स्तंभ जुळवा, संक्षिप्त विश्लेषण, चित्र अथवा परिस्थितीवर आधारित प्रश्न विचारणे — याने विद्यार्थी विचार करायला शिकतो.

उत्तरपत्रिका तपासताना रब्रीक (Rubric) वापरणे उपयुक्त ठरते, कारण त्यामुळे गुणदान अधिक पारदर्शक आणि न्याय्य होते. पर्यायी प्रश्न देऊन विद्यार्थ्यांना निवड करण्याची संधी दिल्यास, ते आपल्या ताकदीच्या विषयावर उत्तर देऊ शकतात.

लेखी परीक्षेत ऑनलाईन लेखन, सुधारित मूल्यांकन प्रणाली, उपयुक्त वेळ व्यवस्थापन आणि दर्जेदार प्रश्न बँक यांचा वापर केल्यास, परीक्षा अधिक सुसंगत, प्रभावी आणि विद्यार्थी-केंद्रित होईल.

(५) तोंडी परीक्षा सुधारण्यासाठी तुम्ही काय सूचना कराल? ते सविस्तर लिहा.

उत्तर: तोंडी परीक्षा सुधारण्यासाठी तुम्ही काय सूचना कराल? (१०० ते १५० शब्दांत):

तोंडी परीक्षा अधिक परिणामकारक आणि न्याय्य बनवण्यासाठी काही सुधारणा आवश्यक आहेत. सर्वप्रथम, प्रश्नांची पूर्वनियोजित यादी तयार करून सर्व विद्यार्थ्यांना एकसमान दर्जाचे प्रश्न विचारले पाहिजेत. यामुळे परीक्षकाची व्यक्तिनिष्ठता कमी होते.

उत्तरांची ध्वनीमुद्रणे किंवा व्हिडीओ रेकॉर्डिंग केल्यास, भविष्यात गुणांची पडताळणी करता येते. परीक्षकांनी मूल्यमापनासाठी निश्चित निकष व रब्रीक वापरावी, जसे की उत्तराचा आशय, स्पष्टता, आत्मविश्वास, भाषेचा वापर इत्यादी.

विद्यार्थ्यांना परीक्षा पूर्वी तोंडी सराव व मॉक इंटरव्ह्यू देऊन तयारीची संधी द्यावी. परीक्षकांनी सकारात्मक, प्रोत्साहनपर वातावरण निर्माण करणे, हे तोंडी परीक्षेचे यश अधिक वाढवते.

या पद्धतीने तोंडी परीक्षा पारदर्शक, परिणामकारक आणि विद्यार्थ्यांच्या संपूर्ण क्षमतेचे मूल्यांकन करणारी ठरते.