Chapter 3
प्रश्न २. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
अ) भारत व ब्राझीलच्या प्राकृतिक रचनेतील फरक सांगा.
उत्तर: भारत आणि ब्राझीलच्या प्राकृतिक रचनेतील फरक खालीलप्रमाणे आहेत:
-
भूगोल आणि क्षेत्रफळ:
-
भारत: भारत हे आशियाच्या खंडातील एक महत्त्वपूर्ण देश आहे, ज्याचे क्षेत्रफळ सुमारे 3.29 दशलक्ष चौ. किमी आहे. भारत सागरी किनाऱ्याच्या नजीक असला तरी त्याच्या उत्तरेस हिमालय पर्वत रांग आहे.
-
ब्राझील: ब्राझील हा दक्षिण अमेरिकेतील सर्वात मोठा देश आहे, ज्याचे क्षेत्रफळ सुमारे 8.5 दशलक्ष चौ. किमी आहे. ब्राझीलचा भूगोल मुख्यतः उष्णकटिबंधीय आहे, आणि इथे प्रचंड अॅमेझॉन जंगल आहे.
-
-
पर्वत रांगा:
-
भारत: भारतात हिमालय पर्वत रांगा आहेत, ज्यामध्ये माउंट एव्हरेस्ट (8,848 मीटर) आणि कांगचेनजांगा (8,586 मीटर) यांसारखी उंच शिखरे आहेत.
-
ब्राझील: ब्राझीलमध्ये पर्वत रांगा नाहीत, परंतु त्यात काही उंच डोंगर आणि पठार आहेत. ब्राझील पठार आणि गुआनबारा रेंज ही प्रमुख रांगा आहेत.
-
-
नदी आणि जलविभाजन:
-
भारत: भारतात दोन प्रमुख जलविभाग आहेत – पश्चिमी घाट आणि पूर्वी घाट. भारतात गंगा, यमुना, गोदावरी, कृष्णा, कावेरी, सिंधू या प्रमुख नद्यांचा उगम आहे.
-
ब्राझील: ब्राझीलमध्ये अॅमेझॉन नदी असून ती जगातील सर्वात मोठी नदी आहे. त्याला मोठे जलविभाग असतात आणि त्याच्या उपनद्या समर्पक नद्या आहेत.
-
-
जलवायू:
-
भारत: भारतात विविध प्रकारचे जलवायू आढळतात. भारताच्या दक्षिण भागात उष्णकटिबंधीय जलवायू आहे, तर उत्तर भागात हिमालयीन थंड आणि समशीतोष्ण जलवायू आहेत.
-
ब्राझील: ब्राझीलमध्ये मुख्यतः उष्णकटिबंधीय जलवायू आहे. अॅमेझॉन जंगलात उष्ण आणि दमट हवामान असून, दक्षिण भागात समशीतोष्ण आणि थंड जलवायू आहे.
-
-
वनस्पती आणि वन्यजीव:
-
भारत: भारतात विविध प्रकारचे वनस्पती आणि प्राणी आढळतात, जसे की भारतीय बाघ, हत्ती, सिंह, आणि विविध प्रकारच्या वनस्पती ज्या राज्यवार वेगळ्या असतात.
-
ब्राझील: ब्राझीलमध्ये अॅमेझॉन रेनफॉरेस्ट आहे, जे जगातील सर्वात मोठे उष्णकटिबंधीय जंगल आहे. इथे प्रचंड जैवविविधता आहे, आणि अनेक प्रकारचे प्राणी आणि वनस्पती आढळतात.
-
-
जलधार आणि नदी प्रणाली:
-
भारत: भारतात गंगा, यमुना, सिंधू आणि गोदावरी यांसारख्या महत्त्वाच्या नद्या आहेत. गंगा आणि यमुना उत्तर भारतातील प्रमुख नद्या आहेत, तर गोदावरी आणि कृष्णा दक्षिण भारतातील महत्त्वाच्या नद्यांमध्ये गणली जातात.
-
ब्राझील: ब्राझीलमध्ये अॅमेझॉन नदी आहे, जी जगातील सर्वात मोठी नदी आहे आणि जगाच्या सर्वात मोठ्या जलविभागांचा भाग आहे. अॅमेझॉन नदीच्या काठावर अनंत जैवविविधता आढळते.
-
निष्कर्ष: भारत आणि ब्राझीलच्या प्राकृतिक रचनेत प्रमुख फरक म्हणजे पर्वत रांगा, जलविभाग, नदी प्रणाली, जलवायू आणि जैवविविधता. भारतात हिमालय पर्वत, विविध नद्या आणि जलवायूचा वेगळा रूप आहे, तर ब्राझीलमध्ये अॅमेझॉन जंगल, उष्णकटिबंधीय जलवायू आणि प्रचंड नदी प्रणाली आहे.
(आ) भारतामध्ये नद्यांचे प्रदूषण नियंत्रित करण्यासाठी कोणत्या उपाययोजना केल्या जात आहेत?
उत्तर: भारतामध्ये नद्यांचे प्रदूषण नियंत्रित करण्यासाठी विविध उपाययोजना राबवली जात आहेत. खालीलप्रमाणे काही महत्त्वाच्या उपाययोजना आहेत:
उत्तर: भारताच्या मैदानी प्रदेशाची वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
उत्तर: पँटानल हा ब्राझीलमधील एक अतिविस्तृत दलदलीचा प्रदेश आहे. या प्रदेशात दलदल निर्माण होण्याची प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:
-
वृष्टि (पावसाचे प्रमाण):
-
पँटानल क्षेत्रात अत्यधिक पावसाची नोंद होते, ज्यामुळे येथे प्रचंड जलसंचय होतो. पावसामुळे जमिनीतून पाणी निघून जात नाही, आणि जास्त पाणी जमा होऊन दलदलीचे रूप घेतं. हिवाळ्यात जास्त पाणी साचल्याने दलदली निर्माण होते.
-
-
नद्यांचा खोरे आणि जलसंचय:
-
पँटानलच्या आसपास असलेल्या नद्यांचे खोरे, जसे की पराग्वाय आणि पाराना नद्या, मोठ्या प्रमाणावर जलप्रवाह करत राहतात. या नद्या त्यांच्या प्रवाहाने पँटानल क्षेत्रात पाणी आणतात, आणि ते पाणी जमीनावर थांबून दलदलीचे रूप घेतं.
-
-
मृदाविज्ञान आणि मातीची संरचना:
-
पँटानल क्षेत्रातील माती ही सामान्यतः चिकणमाती आणि वाळवी आहे, जी पाण्याला शोषून घेत नाही आणि ते जमिनीतून सहजपणे निघत नाही. यामुळे पाणी थांबून दलदल बनवते.
-
-
तापमान आणि हवामान:
-
या प्रदेशात उष्णकटिबंधीय हवामान असते, ज्यामुळे पाणी वेगाने वाष्पित होण्याऐवजी जमिनीत साचते. विशेषतः उन्हाळ्यात पाणी अधिक प्रमाणात थांबते, त्यामुळे दलदलीची परिस्थिती निर्माण होते.
-
-
प्राकृतिक जलवायूचे अडथळे:
-
पँटानलच्या फ्लॅट, सपाट भूमीत जलस्तरातील छोटे बदल देखील दलदल निर्माण करण्यास कारणीभूत ठरू शकतात. नदीच्या मार्गात अडथळे निर्माण होणे किंवा जलस्रोतांची अडचण वाढवणे या कारणांमुळे अधिक जलस्तर कायम राहतो, ज्यामुळे दलदलाची स्थिती निर्माण होते.
-
-
शुद्ध जलाचे साचलेले प्रदेश:
-
पँटानल क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर जलसंपत्ती साचलेली असते. येथील जलाशय आणि नद्या या जलप्रवाहातून दलदलीचे उत्पादन होऊ शकते, कारण जलाशयाच्या आसपास पाणी थांबून दलदलीची परिस्थिती निर्माण होते.
-
निष्कर्ष: पँटानलच्या दलदलीच्या प्रदेशातील पाणी साचलेल्यामुळे वृष्टि, नद्यांचे प्रवाह, मातीची संरचना, आणि उष्णकटिबंधीय हवामान यांचा समावेश आहे. यामुळे पँटानल क्षेत्रात व्यापक दलदलीचे निर्माण होते.
(उ) भारतातील प्रमुख जलविभाजक कोणते ते उदाहरणासह स्पष्ट करा.
उत्तर: भारतातील प्रमुख जलविभाजक म्हणजे असे भूभाग जे विविध नद्या किंवा जलप्रवाहांच्या पात्रांमध्ये पाणी वेगळे करतात. जलविभाजक भूप्रदेशाच्या उंच भागावर स्थित असतात, जेथे पाणी एकदिशा नदीच्या एका प्रवाहात जाते, तर दुसरे पाणी दुसऱ्या नदीच्या प्रवाहात जातं. भारतातील काही प्रमुख जलविभाजक खालीलप्रमाणे:
-
वेस्टर्न घाट (Western Ghats):
-
उदाहरण: गोदावरी, कृष्णा, कावेरी आणि नर्मदा नद्यांचा जलविभाजक.
-
पश्चिम घाट (सह्याद्री पर्वत) हा भारतातील एक प्रमुख जलविभाजक आहे. या भागातून गोदावरी, कृष्णा, कावेरी, आणि नर्मदा या नद्या वाहतात. पश्चिम घाटावरून पाणी पश्चिम आणि पूर्व दिशेने वेगळं होऊन दोन वेगवेगळ्या नदी प्रणाल्यांमध्ये जातं.
-
-
नर्मदा-ताप्ती जलविभाजक:
-
उदाहरण: नर्मदा आणि ताप्ती नद्या.
-
नर्मदा नदी आणि ताप्ती नदी हा एक प्रमुख जलविभाजक आहे. या जलविभाजकावरून पाणी दोन वेगवेगळ्या दिशांमध्ये वाहते. नर्मदा नदी अरेबियन समुद्राच्या दिशेने वाहते, तर ताप्ती नदी वेस्टर्न घाटाच्या कडेने अरेबियन समुद्राकडे वाहते.
-
-
हिमालयाच्या उत्तरेतील जलविभाजक:
-
उदाहरण: सिंधू नदी आणि गंगा नदीचा जलविभाजक.
-
हिमालयाच्या उत्तरेतील जलविभाजक क्षेत्र विविध नद्या जसे की सिंधू आणि गंगा नदींना विभाजित करते. या जलविभाजक क्षेत्रांमध्ये पाणी एक पद्धतीने सिंधू किंवा गंगाच्या प्रवाहात जातं.
-
-
पूर्व घाट (Eastern Ghats):
-
उदाहरण: महानदी आणि कावेरी नद्यांचा जलविभाजक.
-
पूर्व घाटावरून वाहणारी महानदी कावेरी नद्याच्या जलविभाजकातून बाहेर येते आणि त्या क्षेत्रात पाणी वेगळं होतं.
-
-
सतपुडा आणि विन्ध्य पर्वत (Satpura and Vindhya Range):
-
उदाहरण: यमुना नदी आणि नर्मदा नदी.
-
सतपुडा आणि विन्ध्य पर्वत भारतातील एक प्रमुख जलविभाजक म्हणून ओळखले जातात. यमुना नदी व पश्चिम भारतातील नर्मदा नदी या दोन्ही या पर्वतातून वाहतात आणि दोन्ही नद्या वेगळ्या जलविभाजकांच्या पात्रांमध्ये वाहतात.
-
निष्कर्ष: भारतातील प्रमुख जलविभाजक हे भौगोलिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे असतात कारण ते नद्यांच्या प्रवाहाच्या मार्गाचे निर्धारण करतात. यामुळे पाणी वेगवेगळ्या समुद्रांमध्ये किंवा जलाशयांमध्ये प्रवाहित होते.
प्रश्न ४. भौगोलिक कारणे लिहा.
(अ) ब्राझीलमध्ये पश्चिमवाहिनी नद्या आढळत नाहीत.
उत्तर: (अ) ब्राझीलमध्ये पश्चिमवाहिनी नद्या आढळत नाहीत.
ब्राझीलमध्ये पश्चिमवाहिनी नद्या आढळत नाहीत, यामागे काही प्रमुख भौगोलिक कारणे आहेत:
-
भूभागाची उंची आणि आकार:
ब्राझीलच्या पश्चिम भागातील भूभाग प्रामुख्याने उंच आणि पर्वतीय आहे. या पर्वतांमुळे पाणी समुद्राच्या दिशेने जाऊ शकत नाही. त्यामुळे, पश्चिम दिशेने वाहणारी नद्या तयार होण्याची संधी कमी आहे. -
अमझॉन बेसिनचे आकार:
ब्राझीलच्या उत्तर व पश्चिम भागातील बहुसंख्य नद्या अमझॉन नदीला जोडलेली आहेत, आणि या नदीचा प्रवाह मुख्यत्वे पूर्वेकडून दक्षिण-पूर्व दिशेने आहे. अमझॉनच्या भव्य जलप्रवाहामुळे ब्राझीलमधील अधिकतर नद्या पश्चिमातून पूर्वेकडे वाहतात. त्यामुळे पश्चिमवाहिनी नद्या निर्माण होऊ शकत नाहीत. -
उत्तरेकडील उंच पर्वतीय क्षेत्र (Andes Mountains):
ब्राझीलच्या पश्चिमेला अंदेस पर्वताचे विस्तृत रांगेचे अस्तित्व आहे. अंदेस पर्वताच्या उंचीमुळे, पाणी त्या क्षेत्रामध्ये पश्चिमेकडे वाहून जाऊ शकत नाही आणि बहुतेक नदीच्या प्रवाहाचे मार्ग पूर्वेकडे किंवा दक्षिण-पूर्वेकडे वळतात. -
पाणी विभाजन:
ब्राझीलच्या पश्चिम भागातील पाणी विभाजन सिस्टीम (watershed system) मुख्यतः पूर्ववाहिनी नद्यांना समर्थन देते. अमझॉन नदीची प्रमुख नद्या पूर्वेकडून वाहतात, त्यामुळे ब्राझीलमध्ये पश्चिम वाहणारी नद्या तयार होण्याची स्थिती नाही. -
जलवायु:
ब्राझीलमध्ये मुख्यत्वे उष्णकटिबंधीय जलवायु आहे. येथे अ‍ॅमॅझॉन रेनफॉरेस्ट आणि इतर वनस्पतींच्या प्रचंड प्रभावामुळे पाणी प्रामुख्याने उष्णकटिबंधीय हवामानामुळे पूर्वेकडून प्रवाहित होते.
निष्कर्ष:
यामुळे, ब्राझीलमधील पश्चिम भागात पश्चिमवाहिनी नद्या आढळत नाहीत, कारण पर्वतीय रचनेमुळे पाणी इतर दिशेने, मुख्यतः पूर्वेकडे वाहते.
(आ) भारताच्या पश्चिम व पूर्व किनारपट्ट्यांमध्ये विषमता आढळते.
उत्तर: भारताच्या पश्चिम आणि पूर्व किनारपट्ट्यांमध्ये विषमता आढळते, यामागे काही भौगोलिक कारणे आहेत:
-
किनारपट्टीची लांबी आणि आकार:
-
पश्चिम किनारपट्टी: भारताची पश्चिम किनारपट्टी म्हणजे गुजरात राज्यापासून केरळ पर्यंत पसरलेली १,५०० किलोमीटर लांबीची आहे. या किनारपट्टीवर समुद्राच्या पाण्याचे खोच किंवा खाडीचे भाग अधिक आहेत. उदाहरणार्थ, अरबियन समुद्रच्या किनाऱ्याशी संबंधित असलेल्या खाड्या, मन्नार कर्नाटका खाडी, वगैरे यामुळे पश्चिम किनारपट्टीवर सहसा लहान आणि अधिक लांबट वळण असलेल्या किनाऱ्यांचे स्वरूप आहे.
-
पूर्व किनारपट्टी: भारताची पूर्व किनारपट्टी बंगालच्या उपसागराच्या किनाऱ्यावर स्थित आहे. तिची लांबी साधारण १,１００ किलोमीटर आहे. पूर्व किनारपट्टीवर खाडीचे क्षेत्र कमी आहे आणि ओसाड समुद्र लाटांच्या प्रभावामुळे येथे साधारणतः अधिक लहान आणि कमी वळणदार किनारे आहेत. उदाहरणार्थ, कोकिलापत्तन, गोपालपूर यांसारख्या एकल किनारपट्टी रचनांसोबत येतो.
-
-
नद्या आणि डेल्टा क्षेत्र:
-
पश्चिम किनारपट्टीवर मुख्य नद्या कमी असून, येथे जास्ततर सॉर्स, चंद्रभागा, साबरमती इत्यादी नद्यांचे मुख असतात. पश्चिम किनारपट्टीवर मोठे डेल्टा प्रदेश आढळत नाहीत.
-
पूर्व किनारपट्टीवर गंगा, ब्राह्मापुत्र, मॅटर, कृष्णा, गोदावरी यासारख्या प्रमुख नद्यांचे डेल्टा आहेत. विशेषतः गंगा-ब्रह्मापुत्र डेल्टा (सद्याच्या बांगलादेशमध्ये स्थित) हा एक प्रचंड विस्तीर्ण आणि जीवनदायिनी क्षेत्र असतो. त्यामुळे पूर्व किनारपट्टीवर अधिक नद्यांच्या खाड्या आणि विशाल डेल्टा आढळतात.
-
-
जलवायू आणि पाऊस:
-
पश्चिम किनारपट्टी: पश्चिम किनारपट्टीवर अरबियन समुद्र असल्यामुळे जलवायू अधिक शुष्क आहे. कर्नाटका आणि महाराष्ट्राच्या किनाऱ्यावर पावसाचे प्रमाण थोडे कमी असू शकते.
-
पूर्व किनारपट्टी: पूर्व किनारपट्टीला बंगालच्या उपसागरपासून येणाऱ्या पावसाचे प्रमाण जास्त असते, आणि ती भाग समुद्रवाफलेल्या पावसामुळे अधिक ओलसर असतात. त्याचे उदाहरण म्हणजे ओडिशा, बंगाल, आणि तामिळनाडूची किनारपट्टी.
-
-
भौगोलिक रचना आणि पर्वत:
-
पश्चिम किनारपट्टी: पश्चिम किनारपट्टीच्या पश्चिम भागात सातपुडा पर्वत आणि अरेबियन सागर यांच्यातील संकुचित पट्टी आहे. या पर्वतीय रचनेमुळे, या किनारपट्टीवर जास्त संकुचित आणि वळणदार स्थिती आहे.
-
पूर्व किनारपट्टी: पूर्व किनारपट्टीमध्ये पर्वतीय रचनांची कमी आहे आणि येथे त्याची लांबी जास्त आहे. त्यामुळे त्याचा लहान आणि सपाट किनारा आहे, आणि नदीच्या मुखांपासून डेल्टाचे क्षेत्र जास्त पसरले आहे.
-
निष्कर्ष: भारताच्या पश्चिम आणि पूर्व किनारपट्ट्यांमध्ये भूगोल, जलवायू, नदी प्रणाली आणि भू-रचनांच्या दृष्टीने अनेक भिन्नता आढळतात. पश्चिम किनारपट्टीच्या तुलनेत पूर्व किनारपट्टीवर अधिक विस्तीर्ण आणि जटिल डेल्टा क्षेत्रे व खाडीचे प्रदेश आढळतात.
(इ) भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर नैसर्गिक बंदरे कमी आहेत.
उत्तर: भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर नैसर्गिक बंदरे कमी आहेत, यामागे काही भौगोलिक कारणे आहेत:
(ई) अॅमेझॉन नदीच्या तुलनेत गंगा नदीच्या जलप्रदूषणाचा परिणाम लोकजीवनावर जास्त होतो.
ब्राझीलच्या वायव्येकडून आग्नेयेकडे जाताना आढळणाऱ्या प्राकृतिक रचनेचा अचूक गट:
(ii) गियाना उच्चभूमी-अॅमेझॉन खोरे-ब्राझील उच्चभूमी
स्पष्टीकरण:
-
गियाना उच्चभूमी: ब्राझीलच्या वायव्येकडून गियाना उच्चभूमी सुरू होते, ज्यामध्ये उंच उंच डोंगर आणि पठारांचा समावेश आहे.
-
अॅमेझॉन खोरे: गियाना उच्चभूमीच्या पुढे अॅमेझॉन नदी खोऱ्याचा प्रदेश आहे, जो अत्यंत विस्तीर्ण आणि जलवाहिन्यांनी भरलेला आहे.
-
ब्राझील उच्चभूमी: अॅमेझॉन खोऱ्याच्या दक्षिणेकडून ब्राझील उच्चभूमीचा प्रारंभ होतो, ज्यामध्ये विविध उंच प्लेट्यू, डोंगर आणि पठारांचा समावेश आहे.
यामुळे, गियाना उच्चभूमी-अॅमेझॉन खोरे-ब्राझील उच्चभूमी हा नैसर्गिक रचनेचा योग्य क्रम आहे.अॅमेझॉन नदीच्या तुलनेत गंगा नदीच्या जलप्रदूषणाचा परिणाम लोकजीवनावर जास्त होण्याचे काही कारणे आहेत:
