chapter 6.  मनोरंजनाची माध्यमे आणि इतिहास


१. (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

(१) महाराष्ट्राचे आदय कीर्तनकार ........ यांना मानतात.

(अ) संत ज्ञानेश्वर

(ब) संत तुकारा 

(क) संत नामदेव

(ड) संत एकनाथ

उत्तर: महाराष्ट्राचे आदय कीर्तनकार (ड) संत एकनाथ यांना मानतात.

(२) बाबुराव पेंटर वांनी ....... हा चित्रपट काढला. 

(अ) पुंडलिक

(क) सैरंध्री

(च) राजा हरिश्चंद्र

(ड) बाजीराव-मस्तानी

उत्तर: बाबुराव पेंटर वांनी (क) सैरंध्री हा चित्रपट काढला.

४. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(१) चित्रपट माध्यमात इतिहास हा विषय महत्त्वाचा आहे.

उत्तर: चित्रपट माध्यमात इतिहास हा विषय महत्त्वाचा आहे कारण चित्रपट हे एक शक्तिशाली माध्यम आहे, जे मोठ्या प्रमाणावर लोकांपर्यंत पोहोचते. ऐतिहासिक चित्रपट दर्शकांना इतिहासाची माहिती दिल्यामुळे त्यांना त्या काळातील घटनांचा, व्यक्तींचा आणि संस्कृतीचा अनुभव मिळतो. इतिहासाच्या घटनांवर आधारित चित्रपट जनतेला शैक्षणिकदृष्ट्या जागरूक करतात आणि त्यात दिलेली माहिती मनोरंजनाच्या स्वरूपात असते, ज्यामुळे ती अधिक प्रभावी आणि लक्षात राहण्यासारखी बनते.

त्याचप्रमाणे, इतिहासावर आधारित चित्रपट सांस्कृतिक वारशाच्या जतनासाठी, भूतकाळातील महत्त्वाच्या घटनांच्या पुनरावलोकनासाठी आणि त्या काळातील लोकांच्या जीवनशैलीचा अचूक विचार करण्यासाठी महत्त्वाचे असतात. अशा चित्रपटांमधून एक काळाच्या संवादाची, धैर्याची आणि संघर्षाची छायाचित्रण केली जाते. त्यामुळे, ऐतिहासिक विषयांचा वापर चित्रपटांच्या माध्यमातून लोकांमध्ये समाजाची जाण जागरूक करणारा ठरतो.

(२) संत एकनाथांची भारुडे लोकप्रिय झाली.

उत्तर: संत एकनाथांची भारुडे लोकप्रिय झाली कारण त्यामध्ये सामाजिक प्रबोधनाचे महत्त्वपूर्ण संदेश होते. संत एकनाथ हे एक यथार्थवादी आणि विद्रोही संत होते. त्यांची भारुडे लोकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय झाली कारण त्यात समाजातील रूढी, परंपरांचा विरोध करत त्यांनी सत्य, सदाचार, जातिभेद नष्ट करण्याचा संदेश दिला. त्यांनी आपल्या भारुडांमधून लोकांना आपल्या जीवनात सत्यता, शुद्धता, आणि सामूहिक एकतेचे महत्त्व सांगितले.

त्यांच्या भारुडांमध्ये विनोदी, गोड बोल व गेयता होती, जी लोकांना सहज आकर्षित करत असे. त्या काळातील सामाजिक विषमता, पाखंड, व्यसन व जातिवादावर त्यांनी उपहासात्मक पद्धतीने टीका केली. त्यामुळे त्यांच्या भारुडांना एक प्रकारचे व्यंगात्मक व सांस्कृतिक प्रबोधनाचे स्वरूप प्राप्त झाले. संत एकनाथांच्या भारुडांनी समाज सुधारणा, शुद्धता आणि ज्ञानाच्या प्रसारात महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावली, त्यामुळे ती आजही लोकांमध्ये लोकप्रिय आहेत.

५. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.

(१) भारतीय चित्रपटसृष्टीची जननी अशी महाराष्ट्राची ख्याती का आहे ?

उत्तर: भारतीय चित्रपटसृष्टीची जननी महाराष्ट्राची ख्याती आहे कारण महाराष्ट्राने भारतीय चित्रपट सृष्टीला सुरुवात केली आणि या क्षेत्रातील महत्वपूर्ण योगदान दिले. याचे कारण म्हणजे:

  1. पहिला भारतीय चित्रपट - 'राजा हरिश्चंद्र': भारतीय चित्रपट सृष्टीचा जन्म १९१३ मध्ये झाला, जेव्हा दादासाहेब फाळके यांनी 'राजा हरिश्चंद्र' हा पहिला पूर्ण लांबीचा चित्रपट तयार केला. या चित्रपटाचा प्रयोग ३५ मिमी फिल्म तंत्रज्ञानावर आधारित होता, आणि तो भारतात दाखवला गेला. 'राजा हरिश्चंद्र' हा चित्रपट भारतीय चित्रपट सृष्टीचा आद्य पायभूत होता, आणि या चित्रपटामुळे भारतात चित्रपट निर्मितीचा मार्ग मोकळा झाला.

  2. दादासाहेब फाळके आणि त्यांचे योगदान: दादासाहेब फाळके यांना 'भारतीय चित्रपटसृष्टीचे जनक' म्हणून ओळखले जाते. त्यांचे मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी भारतीय चित्रपटाचा पाया रचला, तसेच भारतीय चित्रपट क्षेत्रात तंत्रज्ञान, कथा, आणि दिग्दर्शनाचे उच्च मानक सेट केले. 'राजा हरिश्चंद्र' या चित्रपटासह त्यांनी चित्रपटाच्या निर्मितीमध्ये एक नवा दृष्टीकोन दिला.

  3. महाराष्ट्रातील चित्रपट निर्मितीचे प्रारंभ: महाराष्ट्राने चित्रपट निर्मितीच्या क्षेत्रात पाय ठेवला आणि विविध पिढ्यांमध्ये नाविन्य आणले. महाराष्ट्रातील अनेक चित्रपट निर्मात्यांनी आणि दिग्दर्शकांनी भारतीय चित्रपट क्षेत्राला मार्गदर्शन केले. यामध्ये अण्णासाहेब किर्लोस्कर, बाबुराव पेंटर, व. पु. काळे आणि अन्य दिग्गजांचा समावेश आहे.

  4. चित्रपटाच्या विविध शैल आणि तंत्रज्ञानातील योगदान: महाराष्ट्रात चित्रपटाच्या निर्मितीच्या प्रारंभाच्या कालखंडातच तंत्रज्ञानाचा वापर करून विविध प्रयोग करण्यात आले. 'राजा हरिश्चंद्र'नंतर तंत्रज्ञानाच्या वापराने भारतात पहिल्या मूकपटांमध्ये इतिहास, पौराणिक कथेवर आधारित चित्रपट निर्माण केले गेले. इथेच नव्हे, आधुनिक चित्रपट सृष्टीतही महाराष्ट्राने आपले स्थान निर्माण केले आहे.

  5. चित्रपट निर्मितीतील महाराष्ट्राचा प्रभाव: महाराष्ट्रातील चित्रपट निर्मिती कंपन्यांनी, विशेषतः 'प्रभात फिल्म्स', 'राजकमल स्टुडिओज', आणि 'संगीत फिल्म्स' यांसारख्या संस्थांनी भारतीय चित्रपटसृष्टीला आकार दिला. मुंबईत असलेल्या अनेक चित्रपट कंपन्यांनी भारतात आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर चित्रपटांची निर्मिती केली आणि त्या माध्यमातून महाराष्ट्राच्या महत्त्वपूर्ण योगदानाचा ठसा उचलला.

  6. मराठी चित्रपट सृष्टीतील योगदान: महाराष्ट्राने भारतीय चित्रपट सृष्टीला अनेक महान चित्रपट निर्माते, कलाकार, आणि दिग्दर्शक दिले आहेत. त्यात 'संत तुकाराम', 'स्मिता पाटील', 'नटसम्राट' हे काही प्रसिद्ध उदाहरण आहेत. मराठी चित्रपटसृष्टीने नेहमीच सामाजिक, ऐतिहासिक, आणि संस्कृतीचे गहन आणि विचारशील चित्रण केले आहे, ज्यामुळे त्याचा प्रभाव राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वाढला आहे.

यामुळे भारतीय चित्रपट सृष्टीची जननी महाराष्ट्राच्या ख्यातीकडे पाहिलं जातं. महाराष्ट्राने भारतीय चित्रपटसृष्टीच्या विकासाला चालना दिली आहे आणि आजतागायत त्याचा महत्वपूर्ण स्थान आहे.

 (२) पोवाडा म्हणजे काय हे स्पष्ट करा. 

उत्तर: पोवाडा म्हणजे एक विशेष प्रकारची पारंपारिक गायन आणि कथा सांगण्याची शैली आहे, जी मुख्यतः महाराष्ट्रात प्रचलित आहे. पोवाडा हा शब्द "पवाडा" (जो "कविता" किंवा "गाणी" या अर्थाने वापरला जातो) आणि "आड" (जो एक संगीत-नृत्य प्रकार आहे) यांचा संगम असलेल्या परंपरेतील गीत प्रकार आहे. पोवाड्याचा प्रमुख उपयोग शूरवीरता, शौर्य, पराक्रम आणि ऐतिहासिक कथा सांगण्यासाठी केला जातो. याचे महत्व आणि अर्थ स्पष्ट करण्यासाठी काही मुख्य मुद्दे खाली दिले आहेत:

१. पोवाड्याची रचनाः

पोवाडा एका गायकाच्या गायनावर आधारित असतो, आणि त्याला सहसा नृत्य, नायकांची भूमिका, आणि संगीत यासोबत सादर केले जाते. पोवाड्यामध्ये कथा, ऐतिहासिक घटना, पराक्रम आणि वीरतेचे वर्णन जोरदार आणि आवेशपूर्ण शब्दांत केले जाते. यातील संगीत, संवाद आणि नृत्य यांचा समावेश असतो.

२. सामाजिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वः

पोवाड्यांमध्ये मुख्यतः ऐतिहासिक आणि सामाजिक प्रसंग, शौर्य कथा, शहाणपण, आणि धर्मासाठी केलेल्या बलिदानाची माहिती दिली जाते. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे पराक्रम, शहिद वीरता, आणि संघर्षांची गाथा पोवाड्यात प्रकट केली जाते. पोवाड्यांनी मराठी समाजाच्या इतिहासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे, कारण त्याच्या माध्यमातून अनेक ऐतिहासिक घटना आणि महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्वांची माहिती लोकांपर्यंत पोहचवली जात होती.

३. पोवाड्याचे वापरः

  • सैनिक गायक: पोवाडे शौर्य व्यक्त करण्यासाठी तसेच मोठ्या युद्धाच्या गाथा सांगण्यासाठी वापरले जातात.

  • उत्साह आणि जोश: पोवाड्यांचे गीत ऐकताना एक आवेशपूर्ण, प्रेरणादायक वातावरण तयार होते, जे शौर्य आणि विजयाची भावना प्रकट करते.

  • प्रेरणा आणि जागृती: पोवाड्यांद्वारे लोकांना वीरता, स्वातंत्र्यप्रेम, आणि प्रगतीची प्रेरणा दिली जाते. विशेषत: ब्रिटिश साम्राज्य आणि स्वातंत्र्य संग्रामाच्या काळात पोवाड्यांनी जागृतीचा महत्त्वपूर्ण कार्य केला.

४. पोवाड्याचे ऐतिहासिक उदाहरणः

  • शिवाजी महाराजांचा पोवाडा: छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमावर आधारित असलेले पोवाडे खूप प्रसिद्ध आहेत. "शिवाजी महाराजांचा पोवाडा" हे एक उदाहरण आहे, ज्यामध्ये अफझलखानाचा वध, सिंहगडाची लढाई, आणि स्वराज्य स्थापनेच्या गाथा गायल्या जातात.

  • अण्णाभाऊ साठे आणि शाहिरांद्वारे पोवाडे: अमर शेख, अण्णाभाऊ साठे आणि गवाणकर यासारख्या शाहिरांनी या पोवाड्यांच्या माध्यमातून लोकजागृती केली. हे पोवाडे सामाजिक विषमतेविरोधात, स्वातंत्र्य चळवळीच्या प्रचारासाठी आणि समाजातील परिवर्तनाच्या आवाजासाठी वापरले जात होते.

५. पोवाड्याचा संगीतात्मक स्वरूपः

पोवाड्यात वापरले जाणारे संगीत अत्यंत जोशपूर्ण आणि उत्साही असते. शास्त्रीय संगीताचा या प्रकारात समावेश असतो, तसेच पोवाड्यातील गाणी नृत्यसह सादर केली जातात. गायक हे विशेषतः आवेशपूर्ण आवाजात गाणे गायतात, आणि वाद्यांचा समावेश (जसे की डफ, झाल, किंवा पखवाज) मोठ्या आवाजात केला जातो.

६. आधुनिक काळात पोवाड्याचे महत्त्व:

आजही, पोवाड्यांचा उपयोग ऐतिहासिक आणि सामाजिक संदर्भात लोकांना जागरूक करण्यासाठी केला जातो. विशेषत: तेथे शौर्य आणि वीरतेच्या कथा सांगणारा एक प्रभावी माध्यम म्हणून त्याचा वापर केला जातो.

निष्कर्ष:

पोवाडा म्हणजे केवळ एक गायनात्मक प्रकार नव्हे, तर त्याच्यात इतिहास, संस्कृती, शौर्य, आणि एकता यांचे मिश्रण आहे. महाराष्ट्राच्या इतिहासात आणि लोककलेमध्ये पोवाड्याचा अतिशय मोठा योगदान आहे.