chapter 2  इतिहासलेखन : भारतीय परंपरा


स्वाध्याय


१. (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.  

(१) भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण खात्याचे पहिले सरसंचालक ...... हे होत. 

(अ) अलेक्झांडर कनिंगहन

 (ब) विल्यम जोन्स

 (क) जॉन मार्शल

(ड) फ्रेडरिक मॅक्सम्युलर

उत्तर: सही पर्याय:

(१) भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण खात्याचे पहिले सरसंचालक अलेक्झांडर कनिंगहॅम हे होते.

तर योग्य पर्याय आहे:

(अ) अलेक्झांडर कनिंगहॅम.

(२) हितोपदेश या संस्कृत ग्रंथाचा जर्मन भाषेत अनुवाद यांनी केला. 

(अ) जेम्स मिल

 (ब) फ्रेडरिक मॅक्सम्वुलर

(क) माऊंट स्टुअर्ट एल्फिन्स्टन 

(ड) जॉन मार्शल

उत्तर: सही पर्याय:

(२) हितोपदेश या संस्कृत ग्रंथाचा जर्मन भाषेत अनुवाद फ्रेडरिक मॅक्सम्युलर यांनी केला.

तर योग्य पर्याय आहे:
(ब) फ्रेडरिक मॅक्सम्युलर.

३. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.

(१) मार्क्सवादी इतिहासलेखन म्हणजे काय ?

  उत्तर: मार्क्सवादी इतिहासलेखन म्हणजे काय?

मार्क्सवादी इतिहासलेखन एक विशिष्ट दृष्टिकोन आहे ज्यात ऐतिहासिक घटनांची आणि प्रक्रियांची विश्लेषण केली जाते, विशेषतः त्या इतिहासावर त्याच्या सामाजिक, आर्थिक, आणि वर्गसंरचनेवरील प्रभावांचा विचार केला जातो. या प्रकारच्या इतिहासलेखनात मुख्यत: उत्पादनाच्या साधनांचा, मानवी श्रमाच्या प्रक्रियेतील असमानतेचा, तसेच श्रमिक आणि भांडवलदार वर्गांमधील संघर्षाचा अभ्यास केला जातो. मार्क्सवादी दृष्टिकोनानुसार, इतिहास हा मुख्यत: सामाजिक वर्गांच्या संघर्षाच्या प्रक्रियेचा परिणाम असतो.

मार्क्सवादी इतिहासलेखनाच्या काही प्रमुख तत्त्वे आणि वैशिष्ट्ये:

  1. वर्ग संघर्ष: मार्क्सवादी इतिहासलेखनाचा मुख्य सिद्धांत म्हणजे वर्ग संघर्ष. कार्ल मार्क्स आणि फ्रेडरिक एंगेल्स यांच्या विचारांनुसार, सर्व ऐतिहासिक घडामोडी वर्ग संघर्षामुळे घडल्या. भांडवलदार वर्ग आणि श्रमिक वर्ग यांच्यातील संघर्ष हा इतिहासाच्या सर्व महत्त्वाच्या टोकांवर दिसतो. प्रत्येक ऐतिहासिक कालखंडामध्ये श्रमिक वर्गाच्या दडपशाहीविरोधात संघर्ष चालू असतो.

  2. आर्थिक संरचना: मार्क्सवादी दृष्टिकोनानुसार, समाजाची ऐतिहासिक विकसनशीलता त्याच्या आर्थिक संरचनेवर आधारित असते. "आधार" (economy) आणि "सुपरसंरचना" (superstructure) या दोन गोष्टी एकमेकांशी संबंधित असतात. आधार म्हणजे उत्पादन प्रणाली (उत्पादन साधनांची मालकी, त्यांचा वापर, श्रम यांचे व्यवस्थापन), आणि सुपरसंरचना म्हणजे समाजाची राजकीय, कायदेशीर, धार्मिक आणि सांस्कृतिक प्रणाली. मार्क्सवादी इतिहासकार हे विश्लेषण करतात की समाजातील आर्थिक परिस्थिती कशाप्रकारे त्याच्या इतर बाबींना प्रभावित करते.

  3. उत्पादनाचे साधन आणि श्रमिक वर्ग: मार्क्सवादी दृष्टिकोनानुसार, प्रत्येक समाजामध्ये उत्पादनाच्या साधनांवर ताबा असणारा वर्ग (जसे की भांडवलदार वर्ग) आणि त्या साधनांचा उपयोग करणारा श्रमिक वर्ग असतो. भांडवलदार वर्ग श्रमिक वर्गाला शोषित करतो, आणि हे शोषण त्या वर्ग संघर्षाचे मुख्य कारण बनते.

  4. धार्मिक आणि सांस्कृतिक व्यवस्थेची भूमिका: मार्क्सवादी इतिहासकारांचे मत आहे की धर्म, संस्कृती, आणि इतर सामाजिक संस्थांचे कार्य हे मुख्यत: सत्ताधारी वर्गाच्या हितासाठी असते. हे त्या वर्गाच्या प्रभुत्वाला कायम ठेवण्यासाठी वापरले जाते. उदाहरणार्थ, धार्मिक विश्वास, कायदेशीर व्यवस्थांद्वारे भांडवलदार वर्ग आपले सामर्थ्य अधिक ठाम करतो.

  5. इतिहासाची भौतिकदृष्ट्या विश्लेषण: मार्क्सवादी इतिहासलेखन हे केवळ घटना आणि व्यक्तींच्या कृत्यांवर लक्ष केंद्रीत करत नाही, तर तो समाजातील भौतिक परिस्थिती, आर्थिक आधार, आणि वर्ग संघर्षाच्या संदर्भात इतिहासाची विश्लेषण करतो. हे सामाजिक आणि आर्थिक संबंधांवरील ठोस अभ्यासावर आधारित असते.

मार्क्सवादी इतिहासलेखनाचा भारतातील प्रभाव:

भारतामध्ये मार्क्सवादी इतिहासलेखनाचा प्रभाव प्रमुखपणे 20व्या शतकात दिसून आला. या पद्धतीने इतिहासकारांनी भारतीय इतिहासाला एक नवीन दृष्टिकोन दिला, ज्यामध्ये सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थितीचा अभ्यास मोठ्या प्रमाणावर केला गेला. भारतीय समाजातील जातिव्यवस्था, सामंतशाही, वर्किंग क्लासचा संघर्ष, आणि साम्राज्यवादाच्या परिणामांवर विचार करण्याचे महत्त्व यावर भर देण्यात आला.

प्रमुख मार्क्सवादी इतिहासकार:

  1. दामोदर धर्मानंद कोसंबी – कोसंबी हे भारतीय मार्क्सवादी इतिहासकारांमध्ये एक महत्त्वाचे नाव आहेत. त्यांचे लेखन प्राचीन भारताच्या सामाजिक आणि आर्थिक जीवनावर केंद्रित होते. ते भारतीय समाजातील ऐतिहासिक विकासाचे विश्लेषण मार्क्सवादी दृष्टिकोनातून करीत होते.

  2. शं. ना. नवरे – नवरे हे एक आणखी महत्त्वाचे मार्क्सवादी इतिहासकार होते. त्यांनी भारताच्या मध्ययुगीन इतिहासाचे विश्लेषण केले आणि त्या काळातील सामंतशाही आणि समाजातील भेदभावावर लक्ष केंद्रित केले.

  3. रामऋण शर्मा – त्यांचे लेखन भारताच्या प्राचीन इतिहासावर आधारित होते, आणि त्यांनी प्राचीन भारतीय समाजातील वर्गसंघर्षाचा अभ्यास केला.

निष्कर्ष:

मार्क्सवादी इतिहासलेखन ऐतिहासिक घटनांचा एक सामाजिक आणि आर्थिक दृष्टिकोनातून अभ्यास करतो. तो वर्ग संघर्ष, शोषण आणि ऐतिहासिक बदलांवर आधारित असतो. भारतीय संदर्भातही याचे महत्त्वाचे योगदान आहे, कारण याने भारतीय इतिहासाचे एक वेगळे आणि गहन विश्लेषण सादर केले.

(२) इतिहासाचार्य वि. का. राजवाडे यांचे इतिहास लेखनातील योगदान स्पष्ट करा.

उत्तर: (२) इतिहासाचार्य वि. का. राजवाडे यांचे इतिहास लेखनातील योगदान स्पष्ट करा.

इतिहासाचार्य वि. का. राजवाडे (वि. का. म्हणजे विश्‍वनाथ काशिनाथ राजवाडे) हे महाराष्ट्रातील आणि एकूणच भारतीय इतिहासलेखन क्षेत्रातील एक थोर संशोधक, विचारवंत आणि राष्ट्रवादी इतिहासकार होते. त्यांनी इतिहास लेखनाच्या क्षेत्रात अनेक मूलगामी बदल घडवून आणले. त्यांच्या कार्यामुळे आधुनिक मराठी इतिहासलेखनाला एक शास्त्रशुद्ध, अभ्यासपूर्ण आणि वैचारिक दिशा लाभली. ते "आपला इतिहास आपणच लिहिला पाहिजे" या विचाराचे कट्टर समर्थक होते.

✦ वि. का. राजवाडे यांचे इतिहास लेखनातील प्रमुख योगदान:

1. साधनाधिष्ठित इतिहासलेखनाची सुरुवात

राजवाडे यांनी इतिहास लेखनासाठी मूळ अस्सल कागदपत्रे, बखरी, पत्रव्यवहार, शिलालेख इ. आधीच्या दस्तऐवजांचा आधार घेतला. त्यांनी केवळ परंपरेने आलेल्या कथनांवर विश्वास ठेवला नाही. त्यामुळे त्यांचे इतिहासलेखन संशोधनात्मक आणि तथ्याधिष्ठित ठरले.

2. ‘मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने’

राजवाडे यांचे सर्वात मोठे कार्य म्हणजे ‘मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने’ हे २२ खंडांचे महाकाय संपादनकार्य. या संग्रहामध्ये त्यांनी अनेक दुर्मीळ पत्रव्यवहार, दस्तऐवज, इतिहासविषयक कागदपत्रे संकलित करून अभ्यासकांसाठी उपलब्ध करून दिली. प्रत्येक खंडाच्या प्रस्तावना अभ्यासपूर्ण, समग्र आणि वैचारिक दृष्टिकोनाने समृद्ध आहेत.

3. इतिहासाचे व्यापक स्वरूप

त्यांचे मत होते की, "इतिहास म्हणजे केवळ राजकारणाचा किंवा युद्धाचा इतिहास नसतो, तर तो भूतकाळातील संपूर्ण समाजजीवनाचे दर्शन असतो."
त्यामुळे त्यांनी सांस्कृतिक, सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक आणि बौद्धिक जीवनाचा अभ्यास करून अधिक समांतर इतिहास सादर केला.

4. भारत इतिहास संशोधक मंडळाची स्थापना (१९००)

इतिहास संशोधनाच्या कार्याला अधिक शिस्तबद्ध आणि संघटित रूप देण्यासाठी राजवाडे यांनी ७ जुलै १९०० रोजी पुण्यात भारत इतिहास संशोधक मंडळ स्थापन केले. या संस्थेमार्फत अनेक अभ्यासकांना प्रेरणा मिळाली व ती आजही कार्यरत आहे.

5. वैचारिक स्पष्टता आणि तत्त्वनिष्ठा

राजवाडे हे अत्यंत तत्त्वनिष्ठ आणि स्पष्टवक्ते इतिहासकार होते. त्यांनी कोणत्याही गोष्टीला अंधपणे मान्यता दिली नाही. त्यांनी धार्मिक श्रद्धा, परंपरा यांनाही तार्किक कसोटीवर तपासून मते मांडली.

6. स्वभाषेचा आग्रह आणि मराठीतील लेखन

त्यांनी इतिहासाचे लेखन मराठी भाषेत केले, जेणेकरून सामान्य लोकांपर्यंत इतिहास पोहोचेल. त्यांनी मराठी इतिहासलेखनाची शास्त्रीय परंपरा घडवली.

7. वैज्ञानिक दृष्टिकोन

राजवाडे यांच्या इतिहासलेखनात काल, स्थल व व्यक्ति यांची सांगड घालण्यावर भर होता. त्यांनी "प्रत्येक ऐतिहासिक घटना ही काल, स्थान आणि व्यक्ती यांच्या चौकटीत समजून घेतली पाहिजे" असे प्रतिपादन केले.

✦ निष्कर्ष:

इतिहासाचार्य वि. का. राजवाडे यांनी इतिहासलेखनाला एक तथ्याधिष्ठित, संशोधनप्रधान, वैज्ञानिक आणि समग्र दृष्टी दिली. त्यांच्या कार्यामुळे मराठी आणि भारतीय इतिहासलेखनाला नवे दालन खुले झाले. त्यामुळे त्यांना "इतिहासाचार्य" ही पदवी सन्मानपूर्वक प्राप्त झाली आणि आजही त्यांच्या कार्याचा अभ्यास केला जातो.