Chapter 8
આર્થિક સુધારાઓ
👉Text Books Question Answer
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer
પ્રશ્ન 1: ભારતમાં આર્થિક સુધારાઓ કઈ સાલથી અમલમાં મુકાયા?
ઉત્તર: ભારતમાં આર્થિક સુધારાઓ ઈ.સ. 1991થી અમલમાં મુકાયા.
પ્રશ્ન 2: આર્થિક સુધારાના ત્રણ મુખ્ય પાસાં કયા છે?
ઉત્તર: (1) ઉદારીકરણ
(2) ખાનગીકરણ
(3) વૈશ્વિકીકરણ
પ્રશ્ન 3: ઉદારીકરણનો અર્થ શું થાય?
ઉત્તર: ઉદારીકરણનો અર્થ છે કે સરકાર દ્વારા આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ પરના નિયંત્રણો ઘટાડીને частગી અને વિદેશી રોકાણકારોને વધુ સ્વતંત્રતા આપવી.
પ્રશ્ન 4: ખાનગીકરણ શું છે?
ઉત્તર: ખાનગીકરણ એ પ્રક્રિયા છે જેમાં જાહેર ક્ષેત્રની સંસ્થાઓના માલિકી હક ખાનગી ક્ષેત્રને આપવામાં આવે છે અથવા તેમના શેર વેચી દેવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન 5: વૈશ્વિકીકરણનો અર્થ શું થાય?
ઉત્તર: વૈશ્વિકીકરણ એ વિશ્વના અર્થતંત્રમાં દેશની ભાગીદારી વધારવાની પ્રક્રિયા છે, જેમાં વેપાર, રોકાણ અને તકનીકીનો આદાન-પ્રદાન થાય છે.
પ્રશ્ન 6: વિદેશી મૂડીરોકાણના બે પ્રકારો જણાવો.
ઉત્તર: (1) વિદેશી સંસ્થાકીય મૂડીરોકાણ (FII)
(2) પ્રત્યક્ષ વિદેશી મૂડીરોકાણ (FDI)
પ્રશ્ન 7: FDI એટલે શું?
ઉત્તર: FDI એટલે પ્રત્યક્ષ વિદેશી મૂડીરોકાણ, જેમાં વિદેશી કંપની ભારતની કંપનીમાં સીધું રોકાણ કરે છે અને વ્યવસાયનું સંચાલન પણ કરે છે.
પ્રશ્ન 8: FII એટલે શું?
ઉત્તર: FII એટલે વિદેશી સંસ્થાકીય મૂડીરોકાણ, જેમાં વિદેશી નાણાંકીય સંસ્થાઓ ભારતના શેરબજાર અથવા બોન્ડમાં રોકાણ કરે છે.
પ્રશ્ન 9: આર્થિક સુધારાના બે હેતુઓ જણાવો.
ઉત્તર: (1) દેશના સંસાધનોનો મહત્તમ ઉપયોગ કરવો
(2) ખાનગી અને વિદેશી મૂડીરોકાણને પ્રોત્સાહન આપવું
પ્રશ્ન 10: આર્થિક સુધારાના બે સાનુકૂળ અસરો જણાવો.
ઉત્તર: (1) નિકાસમાં વધારો
(2) વિવિધ ક્ષેત્રોમાં વિદેશી રોકાણથી વિકાસ
પ્રશ્ન 11: આર્થિક સુધારાના બે પ્રતિકૂળ અસરો જણાવો.
ઉત્તર: (1) સામાજિક અસમાનતા વધી
(2) દેશી ઉદ્યોગો પર વિદેશી સ્પર્ધાની અસર
Page 2
પ્રશ્ન 1: ઉદારીકરણનો અર્થ શું થાય?
ઉત્તર: ઉદારીકરણ એ એવો પ્રક્રિયા છે જેમાં રાજ્યના આર્થિક અંકુશો ઘટાડીને ખાનગી ક્ષેત્ર અને બજાર પરિબળોને મહત્વ આપવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન 2: ઉદારીકરણ અંતર્ગત કેટલા મુખ્ય તત્વો છે?
ઉત્તર: ચાર મુખ્ય તત્વો છે:
(1) રાજ્યના અંકુશો ઘટાડવાં
(2) માંગ-પુરવઠા આધારિત નિર્ણયો
(3) ખાનગી ક્ષેત્રને પ્રવેશ
(4) આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધામાં તટસ્થતા
પ્રશ્ન 3: ઉદારીકરણ હેઠળ કયા કાયદાઓમાં ફેરફાર કરાયો?
ઉત્તર:
(1) MRTP Act → Competition Act (2002)
(2) FERA → FEMA
(3) ઔદ્યોગિક નીતિમાં પરિવર્તન
પ્રશ્ન 4: FERAનું પૂરું નામ આપો.
ઉત્તર: Foreign Exchange Regulation Act
પ્રશ્ન 5: FEMA એટલે શું?
ઉત્તર: Foreign Exchange Management Act – જેનાથી વિદેશી વિનિમયના નિયમન બદલે સંચાલન તરફ ભાર મૂકાયો.
પ્રશ્ન 6: ઉદારીકરણથી કોને વધુ સ્વતંત્રતા મળી?
ઉત્તર: ખાનગી ઉદ્યોગો અને વિદેશી મૂડીરોકાણકારોને.
✅ ખાનગીકરણ (Privatization)
પ્રશ્ન 7: ખાનગીકરણ એટલે શું?
ઉત્તર: જ્યારે જાહેર ક્ષેત્રના ઉદ્યોગોની માલિકી ખાનગી ક્ષેત્રને સોંપાય છે, ત્યારે તેને ખાનગીકરણ કહે છે.
પ્રશ્ન 8: ભારતમાં ખાનગીકરણના ત્રણ રૂપ જણાવો.
ઉત્તર: (1) વિમૂડીકરણ
(2) અનામત ઉદ્યોગોની સંખ્યા ઘટાડવી
(3) જાહેર-ખાનગી સહભાગી ઉદ્યોગો
પ્રશ્ન 9: વિમૂડીકરણનો અર્થ શું છે?
ઉત્તર: જ્યારે સરકાર પોતાના માલિકીના હિસ્સા જાહેર ઉદ્યોગોમાંથી પાછા ખેંચી ખાનગીક્ષેત્રને વેચે છે, તેને વિમૂડીકરણ કહે છે.
પ્રશ્ન 10: MRTP નો અર્થ શું થાય છે?
ઉત્તર: Monopolies and Restrictive Trade Practices Act
Page 3
✅ ખાનગીકરણ (Privatization)
પ્રશ્ન 1: ખાનગીકરણના કેટલા પ્રકાર છે?
ઉત્તર: બે પ્રકાર – (અ) સંપૂર્ણ માલિકીનું હસ્તાંતરણ (ભ) આંશિક માલિકીનું હસ્તાંતરણ
પ્રશ્ન 2: નાના પાયાનું વિમૂડીકરણ ક્યારે કહેવાય?
ઉત્તર: જ્યારે રાજ્ય 51% કરતાં ઓછા શેર ખાનગી ક્ષેત્રને વેચે છે ત્યારે.
પ્રશ્ન 3: મોટા પાયાનું વિમૂડીકરણ ક્યારે કહેવાય?
ઉત્તર: જ્યારે રાજ્ય 51% કરતાં વધુ શેર ખાનગી ક્ષેત્રને વેચે છે ત્યારે.
પ્રશ્ન 4: ખાનગી ક્ષેત્રને હજુ પણ પ્રવેશ નહીં આપેલા ક્ષેત્રો કયા છે?
ઉત્તર: અણુ ઊર્જા અને રેલવે.
પ્રશ્ન 5: 1951માં કેટલા જાહેર ઉદ્યોગો હતા?
ઉત્તર: માત્ર 5.
પ્રશ્ન 6: 1990માં ભારતમાં કેટલા જાહેર ઉદ્યોગો હતા?
ઉત્તર: 233
✅ વૈશ્વિકીકરણ (Globalization)
પ્રશ્ન 7: વૈશ્વિકીકરણનો અર્થ શું છે?
ઉત્તર: દેશના અર્થતંત્રને વૈશ્વિક અર્થતંત્ર સાથે સાંકળવાની પ્રક્રિયા.
પ્રશ્ન 8: ભારતમાં વૈશ્વિકીકરણ કઈ સંસ્થા હેઠળ શરૂ થયું?
ઉત્તર: આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાભંડોળ (IMF)ના દબાણ હેઠળ.
પ્રશ્ન 9: WTOમાં ભારત કઈ સાલે જોડાયું?
ઉત્તર: 1995
પ્રશ્ન 10: ચલણ વિનિમય દર કેવી રીતે નક્કી થવા લાગ્યા?
ઉત્તર: બજારના આધારે – ખરીદ-વેચાણની પ્રક્રિયાથી.
પ્રશ્ન 11: વૈશ્વિકીકરણ હેઠળ ઘરેલું ઉદ્યોગોને આપવામાં આવતું રક્ષણ કઈ રીતે બદલાયું?
ઉત્તર: સરકાર તટસ્થ બનતી ગઈ અને ખાસ રક્ષણ ઘટાડ્યું.
✅ વિદેશી મૂડીરોકાણ (Foreign Investment)
પ્રશ્ન 12: વૈશ્વિકીકરણમાં વિદેશી મૂડીરોકાણનું મહત્વ શું છે?
ઉત્તર: તે ઉદ્યોગ સ્થાપન, ટેકનોલોજી આયાત અને સેવાઓ માટે જરૂરી નાણા પૂરા પાડે છે.
પ્રશ્ન 13: ભારતમાં સીધા વિદેશી મૂડીરોકાણને કેવી રીતે મંજૂરી અપાઈ?
ઉત્તર: તબક્કાવાર અને ક્ષેત્રવાર રીતે છૂટછાટ આપવામાં આવી.
Page 4
✅ વિદેશી મૂડીરોકાણ (Foreign Investment)
પ્રશ્ન 1: 1991 પહેલાં વિદેશી રોકાણ પર શું હાલત હતી?
ઉત્તર: 1991 પહેલાં વિદેશી રોકાણ પર નિયંત્રણો હતાં અને વિદેશી હૂંડિયામણની જરૂરિયાત માટે વિદેશી સહાય લેવાતી હતી.
પ્રશ્ન 2: 1991 પછી વિદેશી રોકાણ નીતિમાં શું બદલાવ આવ્યો?
ઉત્તર: વિદેશી વ્યક્તિઓ કે સંસ્થાઓને સીધું ઉદ્યોગોમાં મોટાપાયે રોકાણ કરવાની છૂટ આપવામાં આવી.
✅ વિદેશી મૂડીરોકાણના પ્રકારો (Types of Foreign Investment)
પ્રશ્ન 3: વિદેશી મૂડીરોકાણના કેટલા મુખ્ય પ્રકાર છે?
ઉત્તર: બે પ્રકાર –
(1) વિદેશી સંસ્થાગત મૂડીરોકાણ (FII)
(2) પ્રત્યક્ષ વિદેશી મૂડીરોકાણ (FDI)
પ્રશ્ન 4: વિદેશી સંસ્થાગત મૂડીરોકાણ (FII) શું છે?
ઉત્તર: જ્યારે વિદેશી કંપનીઓ શેરબજાર કે મુંડીબજારમાં શેર કે બાંધની ખરીદી દ્વારા મૂડીરોકાણ કરે છે.
પ્રશ્ન 5: FII વડે થયેલું રોકાણ કઈ બાબત માટે ખતરનાક હોઈ શકે છે?
ઉત્તર: તે ઝડપથી દેશમાંથી પૈસા પાછા ખેંચી શકે છે એટલે અર્થતંત્રમાં અસ્થિરતા લાવી શકે છે.
પ્રશ્ન 6: પ્રત્યક્ષ વિદેશી મૂડીરોકાણ એટલે શું?
ઉત્તર: જ્યારે વિદેશી કંપનીઓ ભારતમાં ઉત્પાદન કે વેચાણ માટે સીધું ઉદ્યોગ સ્થાપે છે અથવા ભાગીદારી કરે છે.
✅ પ્રત્યક્ષ વિદેશી મૂડીરોકાણનું સ્વરૂપ (Nature of FDI)
પ્રશ્ન 7: FDIના મુખ્ય લક્ષણો શું છે?
ઉત્તર:
-
સ્થિર રોકાણ ગણાય છે
-
યંત્રો, કાચો માલ અને સંપત્તિના સ્વરૂપે હોય છે
-
નવી ટેક્નોલોજી લાવે છે
-
કાર્યસંસ્કૃતિ ઊભી કરે છે
✅ વિદેશ વેપાર નીતિ (Foreign Trade Policy)
પ્રશ્ન 8: ભારતની વિદેશ વ્યાપારની નીતિને કયા પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો છે?
ઉત્તર:
(1) આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધા સામે રક્ષણ
(2) ટેકનોલોજી અને સાધનોની આયાતનું પ્રમાણ નક્કી કરવું
(3) હૂંડિયામણ બચાવવા બિનજરૂરી આયાત પર અંકુશ
Page 5
✅ વિદેશી મૂડીરોકાણ (Foreign Investment)
પ્રશ્ન 1: 1991 પહેલાં વિદેશી રોકાણ પર શું હાલત હતી?
ઉત્તર: 1991 પહેલાં વિદેશી રોકાણ પર નિયંત્રણો હતાં અને વિદેશી હૂંડિયામણની જરૂરિયાત માટે વિદેશી સહાય લેવાતી હતી.
પ્રશ્ન 2: 1991 પછી વિદેશી રોકાણ નીતિમાં શું બદલાવ આવ્યો?
ઉત્તર: વિદેશી વ્યક્તિઓ કે સંસ્થાઓને સીધું ઉદ્યોગોમાં મોટાપાયે રોકાણ કરવાની છૂટ આપવામાં આવી.
✅ વિદેશી મૂડીરોકાણના પ્રકારો (Types of Foreign Investment)
પ્રશ્ન 3: વિદેશી મૂડીરોકાણના કેટલા મુખ્ય પ્રકાર છે?
ઉત્તર: બે પ્રકાર –
(1) વિદેશી સંસ્થાગત મૂડીરોકાણ (FII)
(2) પ્રત્યક્ષ વિદેશી મૂડીરોકાણ (FDI)
પ્રશ્ન 4: વિદેશી સંસ્થાગત મૂડીરોકાણ (FII) શું છે?
ઉત્તર: જ્યારે વિદેશી કંપનીઓ શેરબજાર કે મુંડીબજારમાં શેર કે બાંધની ખરીદી દ્વારા મૂડીરોકાણ કરે છે.
પ્રશ્ન 5: FII વડે થયેલું રોકાણ કઈ બાબત માટે ખતરનાક હોઈ શકે છે?
ઉત્તર: તે ઝડપથી દેશમાંથી પૈસા પાછા ખેંચી શકે છે એટલે અર્થતંત્રમાં અસ્થિરતા લાવી શકે છે.
પ્રશ્ન 6: પ્રત્યક્ષ વિદેશી મૂડીરોકાણ એટલે શું?
ઉત્તર: જ્યારે વિદેશી કંપનીઓ ભારતમાં ઉત્પાદન કે વેચાણ માટે સીધું ઉદ્યોગ સ્થાપે છે અથવા ભાગીદારી કરે છે.
✅ પ્રત્યક્ષ વિદેશી મૂડીરોકાણનું સ્વરૂપ (Nature of FDI)
પ્રશ્ન 7: FDIના મુખ્ય લક્ષણો શું છે?
ઉત્તર:
-
સ્થિર રોકાણ ગણાય છે
-
યંત્રો, કાચો માલ અને સંપત્તિના સ્વરૂપે હોય છે
-
નવી ટેક્નોલોજી લાવે છે
-
કાર્યસંસ્કૃતિ ઊભી કરે છે
✅ વિદેશ વેપાર નીતિ (Foreign Trade Policy)
પ્રશ્ન 8: ભારતની વિદેશ વ્યાપારની નીતિને કયા પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો છે?
ઉત્તર:
(1) આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધા સામે રક્ષણ
(2) ટેકનોલોજી અને સાધનોની આયાતનું પ્રમાણ નક્કી કરવું
(3) હૂંડિયામણ બચાવવા બિનજરૂરી આયાત પર અંકુશ
Page 6
📘 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તરી (Short Question-Answer)
પ્ર.1: 1991માં ભારતે કઈ નવી આર્થિક નીતિ અપનાવી?
ઉ: ઉદારીકરણ, ખાનગીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણની નીતિ અપનાવી.
પ્ર.2: આર્થિક સુધારાઓનો મુખ્ય ઉદ્દેશ શું હતો?
ઉ: દેશની અર્થવ્યવસ્થાને વધુ કાર્યક્ષમ, સ્પર્ધાત્મક અને વૈશ્વિક રીતે જોડાયેલી બનાવવી.
પ્ર.3: ઉદારીકરણનો અર્થ શું છે?
ઉ: સરકારના નિયંત્રણો દૂર કરી બજારતંત્રને સ્વતંત્રતા આપવી.
પ્ર.4: ખાનગીકરણનો મુખ્ય હેતુ શું હતો?
ઉ: જાહેર ક્ષેત્રની સંસ્થાઓમાં ખાનગી મૂડીરોકાણને પ્રોત્સાહન આપવું.
પ્ર.5: વૈશ્વિકીકરણ એટલે શું?
ઉ: ભારતના અર્થતંત્રને વિશ્વના અર્થતંત્ર સાથે જોડવું.
પ્ર.6: આર્થિક સુધારાઓ પછી નિકાસમાં શું ફેરફાર થયો?
ઉ: નિકાસમાં વધારો થયો.
પ્ર.7: આર્થિક સુધારાઓ પછી ભ્રષ્ટાચારમાં શું ફેરફાર થયો?
ઉ: ભ્રષ્ટાચાર અને જડતામાં ઘટાડો થયો.
પ્ર.8: આર્થિક સુધારાઓની પ્રતિકૂળ અસરોમાં કયા ઉદ્યોગોને નુકસાન થયું?
ઉ: નાના પાયાના ઉદ્યોગો અને ગૃહઉદ્યોગોને.
પ્ર.9: WTOના ધોરણો દ્વારા કયા ક્ષેત્રમાં નિકાસ માટે પડકારો ઊભા થયા?
ઉ: ખેતપેદાશોની નિકાસ માટે.
પ્ર.10: આર્થિક સુધારાઓ પછી કઈ સામાજિક અસમાનતા વધી?
ઉ: આર્થિક અસમાનતા.
Page 7
(1) ભારતમાં આર્થિક સુધારા કયા વર્ષથી અમલમાં આવ્યા?
✅ (C) સન 1991
(2) ભારતમાં FEMAનો કાયદો કયા વર્ષે આવ્યો?
✅ (D) સન 1999
(3) નીચેનામાંથી કયો ઉદ્યોગ જાહેર ક્ષેત્ર માટે હવે અનામત છે?
✅ (D) રેલવે
(4) આયાત થતી વસ્તુ જેવી વસ્તુનું ઉત્પાદન દેશમાં કરવામાં આવે તેને શું કહેવાય?
✅ (C) આયાત અવેજીકરણ
(5) વિદેશી કંપનીઓ દ્વારા દેશમાં કરવામાં આવતા મૂડીરોકાણને શું કહે છે?
✅ (C) FDI
પ્રશ્ન 2: એક વાક્યમાં જવાબ
(1) FERAનું પૂરું નામ આપો.
➡️ Foreign Exchange Regulation Act
(2) FEMAનું પૂરું નામ આપો.
➡️ Foreign Exchange Management Act
(3) FDIનું પૂરું નામ આપો.
➡️ Foreign Direct Investment
(4) ઉદારીકરણનો અર્થ આપો.
➡️ સરકારના નિયંત્રણો દૂર કરીને બજારતંત્રને વધુ સ્વતંત્ર બનાવવો.
(5) વૈશ્વિકીકરણનો અર્થ આપો.
➡️ દેશના અર્થતંત્રને વૈશ્વિક અર્થતંત્ર સાથે જોડવું.
(6) FIIનું પૂરું નામ આપો.
➡️ Foreign Institutional Investment
Page 8
📘 ટૂંકા પ્રશ્નોત્તરી (Short Question-Answer)
પ્ર.1: ભારતમાં આર્થિક સુધારા કઈ સાલથી લાગુ પડ્યા?
ઉ: 1991 થી.
પ્ર.2: 1991માં ભારતે કઈ નવી નીતિઓ અપનાવી?
ઉ: ઉદારીકરણ, ખાનગીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણ.
પ્ર.3: ઉદારીકરણનો અર્થ શું છે?
ઉ: સરકારના આર્થિક નિયંત્રણો હટાવી બજારતંત્રને વધુ સ્વતંત્રતા આપવી.
પ્ર.4: ખાનગીકરણનો અર્થ શું છે?
ઉ: જાહેર ક્ષેત્રના ઉદ્યોગોનું માલિકપદ ખાનગી ક્ષેત્રને આપવું.
પ્ર.5: વૈશ્વિકીકરણનો અર્થ શું છે?
ઉ: દેશની અર્થવ્યવસ્થાને વિશ્વ અર્થતંત્ર સાથે જોડવું.
પ્ર.6: MRTP અધિનિયમનો સંપૂર્ણ નામ શું છે?
ઉ: Monopolies and Restrictive Trade Practices Act.
પ્ર.7: FDI નું પૂર્ણરૂપ શું છે?
ઉ: Foreign Direct Investment.
પ્ર.8: FEMA કાયદો ક્યારે લાગુ પડ્યો?
ઉ: 1999માં.
પ્ર.9: ભારતે FERA કાયદાને કયા કાયદાથી બદલ્યો?
ઉ: FEMA કાયદા દ્વારા.
પ્ર.10: WTOનો ફુલ ફોર્મ આપો.
ઉ: World Trade Organization.
Editing By-- Liza Mahanta
