Chapter 3

নিৰপেক্ষ ন্যায় (Categorical Syllogism)

 

অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ: 

১। ন্যায় মানে কি? 

উত্তৰঃ যি মাধ্যম নিগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত দুটা পৰস্পৰ-সম্পৰ্কযুক্ত আশ্রয়বাক্যৰ যৌক্তিক ফলস্বৰূপে অনিবার্যভাৱে উদ্ভূত হয়, তাক ন্যায় বোলে। 

২। নিৰপেক্ষ ন্যায় মানে কি বুজা যায়? 

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায় হৈছে এনে ধৰণৰ নিগমন অনুমান, য’ত দুটা নিৰপেক্ষ বচনৰ পৰা সিদ্ধান্ত অনিবার্যভাৱে আহৰণ কৰা হয়। এই ধৰণৰ ন্যায় কেৱল তিনিটা নিৰপেক্ষ বচনেৰে গঠিত এটা নিগমনাত্মক যুক্তি। 

৩। আদর্শ নিৰপেক্ষ ন্যায় বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায় হৈছে এনে নিগমন অনুমান, য’ত দুটা নিৰপেক্ষ বচনৰ আধাৰত এটা সিদ্ধান্ত আহৰণ কৰা হয়। এই ধৰণৰ ন্যায়ত মুঠ তিনিটা নিৰপেক্ষ বচন থাকে আৰু ই সম্পূৰ্ণৰূপে নিগমনাত্মক যুক্তিৰে গঠিত হয়। 

৪। আদর্শ নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।

উত্তৰঃ সকলো গ্ৰীক হৈছে মানুহ।

সকলো এথেন্সবাসী হৈছে গ্ৰীক।

∴ সকলো এথেন্সবাসী হৈছে মানুহ।

৫। নিৰপেক্ষ ন্যায় একপ্ৰকাৰৰ আগমন অনুমান নে নিগমন অনুমান? 

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায় হৈছে এনে এটা নিগমনাত্মক অনুমান। 

৬। নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানত কি তিনিটা পদ থাকে? 

উত্তৰঃ হেতুপদ, পক্ষপদ আৰু সাধ্যপদ। 

৭। ন্যায়ৰ সংস্থানৰ সংজ্ঞা দিয়া। 

উত্তৰঃ ন্যায় অনুমানত হেতুপদৰ অৱস্থান অনুসাৰে ন্যায়ৰ সংস্থান নিৰ্ধাৰিত হয়। অৰ্থাৎ, সংস্থানে হেতুপদৰ স্থান নিৰ্দেশ কৰে। 

৮। নিৰপেক্ষ ন্যায়ত কেইটা বচন থাকে? ইয়াৰ নামবোৰ লিখা। 

উত্তৰঃ তিনিটা — সাধ্যাশ্রয় বচন, পক্ষাশ্রয় বচন আৰু সিদ্ধান্ত। 

৯। নিৰপেক্ষ ন্যায় এটাত কেইটা পদ থাকে? 

উত্তৰঃ তিনিটা। সাধ্যপদ, পক্ষপদ আৰু হেতুপদ। 

১০। ন্যায়ৰ হেতুপদৰ সংজ্ঞা দিয়া। 

উত্তৰঃ যি পদ আশ্রয় বচন দুয়োটাত থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত নাথাকে, তাক হেতুপদ বা মধ্যপদ বুলি কোৱা হয়। 

১১। ন্যায়ৰ সংস্থান বুলিলে কি বুজা? 

উত্তৰঃ ন্যায়ৰ সংস্থান বুলি ক’লে আশ্রয় বচনত হেতুপদৰ অৱস্থিতিক বুজায়। 

১২। নিৰপেক্ষ ন্যায়ত কেইটা সংস্থান থাকে? 

উত্তৰঃ চাৰিটা।

১৩। প্রথম সংস্থানত হেতুপদৰ স্থান কি? 

উত্তৰঃ ন্যায়ৰ প্ৰথম সংস্থানত, হেতুপদটো সাধ্যাশ্রয় বচনত উদ্দেশ্যৰ স্থানত আৰু পক্ষাশ্রয় বচনত বিধেয়ৰ স্থানত থাকে। 

১৪। দ্বিতীয় সংস্থানত হেতুপদৰ স্থান কি? 

উত্তৰঃ দ্বিতীয় সংস্থানত, হেতুপদটো সাধ্যাশ্রয় বচন আৰু পক্ষাশ্রয় বচন উভয়তকৈ বিধেয়ৰ স্থানত থাকে। 

১৫। তৃতীয় সংস্থানত হেতুপদৰ স্থান কি? 

উত্তৰঃ তৃতীয় সংস্থানত, হেতুপদটো দুয়োটাই আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্যৰ স্থানত থাকে। 

১৬। চতুর্থ সংস্থানত হেতুপদৰ স্থান কি? 

উত্তৰঃ ন্যায়ৰ চতুৰ্থ সংস্থানত, হেতুপদটো সাধ্যাশ্রয় বচনত বিধেয়ৰ স্থানত আৰু পক্ষাশ্রয় বচনত উদ্দেশ্যৰ স্থানত থাকে।

১৭। ন্যায়ৰ বিন্যাস বুলিলে কি বুজা? 

উত্তৰঃ প্ৰত্যেক ন্যায়ৰ এটা বিন্যাস থাকে। সেয়ে, ন্যায়ৰ বিন্যাস বুলি ক’লে আশ্রয় বচন আৰু সিদ্ধান্তৰ শৃঙ্খলাবদ্ধ ৰূপক বুজায়। ন্যায়ৰ বিন্যাস S, P আৰু M এই তিনিটা বৰ্ণৰ দ্বাৰা প্ৰকাশ কৰা হয়। 

১৮। মূর্তি বা আকৃতি বা বিন্যাস কি? 

উত্তৰঃ মূর্তি বুলি ক’লে নিৰপেক্ষ ন্যায়ত থকা বচনসমূহৰ আকাৰ বুজায়।

১৯। ন্যায়ৰ দোষ কি? 

উত্তৰঃ এটা ন্যায় তেতিয়াহে বৈধ হয়, যেতিয়া ই নিৰ্দিষ্ট কিছুমান নিয়ম অনুসৰি চলে। বিপৰীতে, ন্যায়ত এই নিয়মসমূহৰ যিকোনো এটা ভঙা হলে, তাক আমি দোষ বুলি কওঁ। 

২০। ভেন চিত্র কি? 

উত্তৰঃ ন্যায় অনুমানৰ আন্তঃসম্পৰ্ক বুজাবলৈ জন ভেনে ‘ভেন চিত্ৰ’ৰ সহায়ত এটা আধুনিক ন্যায় অনুমানৰ সূচনা কৰিছে। 

২১। ভেন্ চিত্ৰৰ দুটা ব্যৱহাৰ উল্লেখ কৰা। 

উত্তৰঃ ভেন্‌ চিত্ৰৰ দুটা মুখ্য ব্যৱহাৰ হ'ল—

(ক) চাৰিটা মানবিশিষ্ট নিৰপেক্ষ নাইবা তর্কবিজ্ঞানসন্মত বচন উপস্থাপন কৰিবলৈ ভেন্‌ চিত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

(খ) ন্যায়িক যুক্তিৰ বৈধতা বা অবৈধতা নিৰ্ণয়ৰ ক্ষেত্ৰত ভেন্‌ চিত্ৰৰ কৌশল ব্যৱহৃত হয়। 

চমু প্রশ্নোত্তৰঃ

১। মাধ্যম অনুমান কি? 

উত্তৰঃ যি নিগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবার্যভাৱে আহৰণ হয় আৰু প্ৰথম আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্তলৈ আহোতে মাধ্যম হিচাপে এক বা একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ সহায় লোৱা হয়, তাক মাধ্যম অনুমান বোলে। মাধ্যম অনুমানত এটা সিদ্ধান্ত আৰু বাকী সকলো আশ্রয়বাক্য হয়।

উদাহৰণঃ

A — সকলো মানুহ হৈছে মৰণশীল (আশ্রয়বাক্য)
A — সকলো কবি হৈছে মানুহ (আশ্রয়বাক্য — মাধ্যম বচন)
∴ A — সকলো কবি হৈছে মৰণশীল (সিদ্ধান্ত)

ই মাধ্যম অনুমান, কাৰণ—

(i) সিদ্ধান্ত দুটা আশ্রয়বাক্যৰ (একাধিক) পৰা নিঃসৃত হৈছে, আৰু প্ৰথম বচনৰ পৰা পোনপটীয়াকৈ সিদ্ধান্ত নাহি; মাধ্যম হিচাপে দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্য ব্যৱহাৰ হৈছে।

(ii) ই নিগমন অনুমান, কিয়নো ইয়াত সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যত ব্যাপক নহয়। 

২। উপযুক্ত উদাহৰণসহ নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ আলোচনা কৰা। 

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায় হৈছে এক প্ৰকাৰৰ নিগমন অনুমান, য’ত আশ্রয়বচন হিচাপে দুটা নিৰপেক্ষ বচন আৰু সিদ্ধান্ত হিচাপে এটা নিৰপেক্ষ বচন থাকে।

উদাহৰণঃ

সকলো মানুহ হৈছে মৰণশীল।
সকলো ভাৰতীয় হৈছে মানুহ।
∴ সকলো ভাৰতীয় হৈছে মৰণশীল।

ই হৈছে নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ উদাহৰণ। এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ত মুঠ তিনিটা বচন আৰু তিনিটা পদ থাকে। 

৩। নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ তিনিটা পদ কি কি? উপযুক্ত উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা। 

উত্তৰঃ এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ত পক্ষপদ (S), সাধ্যপদ (P) আৰু হেতুপদ (M) এই তিনিটা পদ থাকে।

উদাহৰণঃ

সকলো মানুহ হৈছে মৰণশীল।
সকলো ভাৰতীয় হৈছে মানুহ।
∴ সকলো ভাৰতীয় হৈছে মৰণশীল।

    উপৰোক্ত নিৰপেক্ষ ন্যায়টোক তলত দিয়াৰ দৰে প্ৰতীকাত্মক ৰূপত প্ৰকাশ কৰিব পাৰি—

সকলো M হৈছে P
সকলো S হৈছে M
∴ সকলো S হৈছে P

    ইয়াত S, P আৰু M পদক্ৰমে পক্ষপদ (S), সাধ্যপদ (P) আৰু হেতুপদ (M) বুজাইছে। নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদক সাধ্যপদ (P) আৰু সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য পদক পক্ষপদ (S) বোলা হয়। আনহাতে, যি পদ আশ্রয়বচন দুয়োটাতে উপস্থিত থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত নাথাকে, তাক হেতুপদ বা মধ্যপদ (M) বোলা হয়।

এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ত মুঠ তিনিটা বচন থাকে—

  1. সাধ্যাশ্রয় বচন (সাধ্যপদ থকা বচন)
  2. পক্ষাশ্রয় বচন (পক্ষপদ থকা বচন)
  3. সিদ্ধান্ত 

৪। নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ ছয়টা নিয়ম উল্লেখ কৰা। 

উত্তৰঃ এটা ন্যায় বৈধ নে অবৈধ, সেয়া নিৰ্ণয় কৰিবলৈ এৰিষ্টটল আৰু অন্যান্য তর্কবিদে কিছুমান নিয়ম নিৰ্ধাৰণ কৰিছে। যদি এই নিয়মসমূহৰ যিকোনো এটা লংঘন হয়, তেন্তে ন্যায়টো অবৈধ বুলি গণ্য হ’ব; আৰু যদি এটাও নিয়ম ভঙা নাযায়, তেন্তে ন্যায়টো বৈধ হ’ব।

(ক) প্ৰথম নিয়মঃ প্রত্যেক বৈধ ন্যায়ত তিনিটা, আৰু কেৱল তিনিটা পদ থাকিব লাগিব, আৰু প্ৰতিটো পদেই সমগ্ৰ যুক্তিত একেই অৰ্থত ব্যৱহৃত হ’ব লাগিব।

(খ) দ্বিতীয় নিয়মঃ এটা বৈধ নিৰপেক্ষ ন্যায়ত হেতুপদটো দুয়োটা আশ্রয়বচনত অন্তত এবাৰ হলেও ব্যাপ্ত হ’ব লাগিব। যদি কোনো এটা আশ্রয়বচনত হেতুপদটো ব্যাপ্ত নহয়, তেন্তে ন্যায়টো অবৈধ হ’ব।

(গ) তৃতীয় নিয়মঃ সিদ্ধান্তত ব্যাপ্ত হোৱা যিকোনো পদেই আশ্রয়বচনতো ব্যাপ্ত হ’ব লাগিব। সিদ্ধান্তত যদি কোনো পদ ব্যাপ্ত হৈ থাকে কিন্তু আশ্রয়বচনত অব্যাপ্ত হয়, তেন্তে সেই ন্যায়টো অবৈধ হ’ব। ইয়াৰ অৰ্থ এই যে, সেই সিদ্ধান্তটো আশ্রয়বচন দুটাৰ পৰা অনিবার্যভাৱে নিঃসৃত নহয়।

(ঘ) চতুৰ্থ নিয়মঃ দুটা নঞাৰ্থক আশ্রয়বচনৰ পৰা কোনো সিদ্ধান্ত আহৰণ কৰা নাযায়। নঞাৰ্থক বচন (E) আৰু (O) শ্রেণী অন্তর্ভুক্তিক অস্বীকাৰ কৰে, অৰ্থাৎ এটা শ্ৰেণীৰ কেতবোৰ বা সকলো আন এটা শ্ৰেণীৰ সমগ্ৰতাৰ বাহিৰত থাকে। সেয়ে যদি দুয়োটা আশ্রয়বচনেই নঞাৰ্থক হয়, তেন্তে বৈধ সিদ্ধান্ত নিঃসৃত কৰা সম্ভৱ নহয়।

(ঙ) পঞ্চম নিয়মঃ যদি কোনো এটা আশ্রয়বচন নঞাৰ্থক হয়, তেন্তে সিদ্ধান্তটোও অনিবার্যভাৱে নঞাৰ্থক হ’ব লাগিব। সদর্থক সিদ্ধান্ত তেতিয়াহে সম্ভৱ, যেতিয়া দুয়োটা আশ্রয়বচনেই সদর্থক হয়।

(চ) ষষ্ঠ নিয়মঃ যদি দুয়োটা আশ্রয়বচনেই সার্বিক হয়, তেন্তে সিদ্ধান্তটো বিশেষ বচন হ’ব নোৱাৰে। যদিও এই নিয়মটো পৰম্পৰাগত এৰিষ্টটলীয় নিৰপেক্ষ ন্যায়ত স্পষ্ট দেখা নাযায়, কিয়নো তাত অস্তিত্বমূলক তাৎপৰ্য্যৰ ওপৰত বিশেষ মনোযোগ দিয়া হোৱা নাছিল। 

৫। আদর্শ নিৰপেক্ষ ন্যায় কি? চমুকৈ উত্তৰ দিয়া। 

উত্তৰঃ এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ত মুঠ তিনিটা নিৰপেক্ষ বচন থাকে, যাৰ প্ৰথম দুটাক আধাৰ বচন বা আশ্রয়বচন বোলা হয়। আধাৰ বচনৰ সহায়ত যি বচন প্ৰমাণিত হয়, তাক সিদ্ধান্ত বোলা হয়। নিৰপেক্ষ ন্যায়ত তিনিটা পদ থাকে আৰু প্ৰতিটো পদ একে অৰ্থত দুবাৰকৈ ব্যৱহৃত হয়। এই তিনিটা পদ হৈছে— সাধ্যপদ, পক্ষপদ আৰু হেতুপদ।

  • সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদক সাধ্যপদ বোলা হয়।
  • সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য পদক পক্ষপদ বোলা হয়।
  • যি পদ দুয়োটা আধাৰ বচনতে থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত নাথাকে, তাক হেতুপদ বা মধ্যপদ বোলা হয়।

    উদাহৰণঃ
সকলো গ্ৰীক হৈছে মানুহ। 

৬। সংস্থানৰ ধাৰণাটো সংক্ষেপে ব্যাখ্যা কৰা। 

উত্তৰঃ এটা ন্যায়ত হেতুপদটো সদায় দুয়োটা আশ্রয়বচনত উপস্থিত থাকে, কিন্তু সকলো ন্যায়ত ইয়াৰ অৱস্থান একে নহয়। দুয়োটা আশ্রয়বচনত হেতুপদটোৰ অৱস্থানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ন্যায়ৰ বিভিন্ন ৰূপ দেখা যায়, যাক ন্যায়ৰ সংস্থান বোলা হয়। সংস্থান মানে ন্যায়ত হেতুপদৰ অৱস্থানক বুজায়। সেয়ে, এটা ন্যায়ৰ সংস্থান হৈছে— আশ্রয়বচনত হেতুপদৰ অৱস্থান অনুসৰি নিৰ্ধাৰিত ন্যায়ৰ প্ৰকাৰ।

    দুয়োটা আশ্রয়বচনত হেতুপদৰ চাৰিটা সম্ভাৱ্য অৱস্থান থাকে, আৰু সেই অনুসৰি ন্যায়ৰ চাৰিটা সংস্থান দেখা যায় —

  1. প্ৰথম সংস্থান — হেতুপদ সাধ্যাশ্রয় বচনত উদ্দেশ্য আৰু পক্ষাশ্রয় বচনত বিধেয়।
  2. দ্বিতীয় সংস্থান — হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বচনত বিধেয়।
  3. তৃতীয় সংস্থান — হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বচনত উদ্দেশ্য।
  4. চতুৰ্থ সংস্থান — হেতুপদ সাধ্যাশ্রয় বচনত বিধেয় আৰু পক্ষাশ্রয় বচনত উদ্দেশ্য।

৭। নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ সংস্থান আৰু বিন্যাসৰ বিষয়ে চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা। 

উত্তৰঃ ন্যায়ত মধ্য হেতুপদ অৱস্থান দুইটা আশ্ৰয় বচনত কেনেধৰণে থাকে তাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি চাৰি ধৰণৰ সংস্থান  জন্ম লয়। প্রতিটো সংস্থানত মধ্য হেতুপদৰ বিষয়  বা প্ৰধান হিচাপে অৱস্থান ভিন্ন হয়:

প্ৰথম সংস্থান

আৰোপ:

  •  M–P
  • S–M
  •  S–P

উদাহৰণ (AAA বিন্যাস):

  • সকলো মানুহ (S) হৈছে মৃত্যুজনক (P)।
  • সকলো ব্যক্তি (S) হৈছে মানুহ (M)।
  • ∴ সকলো ব্যক্তি মৃত্যুজনক (P)।

    এইখন সংস্থানত মধ্য হেতুপদটো হৈছে predicate হিচাপে প্ৰধান আশ্ৰয় বচনত (Major) আৰু subject হিচাপে উপৰ আশ্ৰয় বচনত (Minor) — যেনে তুমি “MP” আৰু তলত “SM” দিছিলা। এই বিন্যাস (AAA-1) শুদ্ধ আৰু বৈধ।

দ্বিতীয় সংস্থান 

আৰোপ:

  •  P–M
  • S–M
  • S–P

ব্যাখ্যা:
    মধ্য হেতুপদটো দুয়োটা আশ্ৰয় বচনত predicate হিচাপে থাকে। এই সংস্থানত সকলো “P” হৈছে “M” আৰু সকলো “S” হৈছে “M” পৰা “S–P” লৈ গতি স্বাভাবিকতে নোহোৱা (সেইটো উপসংহাৰটো বৈধ নহয়) — এইটোৱে সবসময় শুদ্ধ নহয়, বিন্যাস আৰু মনোভাবৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

তৃতীয় সংস্থান

আৰোপ:

  • M–P
  •  M–S
  •  S–P

ব্যাখ্যা:
    মধ্য হেতুপদটো দুয়োটা আশ্ৰয় বচনত subject হিচাপে থাকে। উপসংহাৰসমূহৰ ভাও: “সৱ M হৈছে P।” আৰু “সৱ M হৈছে S।” পৰা “সৱ S হৈছে P।” এইটো শুদ্ধ হ’বলৈ বিশেষ শর্ত লাগে (স্বাভাবিকতে এই ধৰণৰ বিন্যাসত আবশ্যক ভেদৰ ওপৰত দৃষ্টি দিব লাগে)।

চতুৰ্থ সংস্থান

আৰোপ:

  • P–M
  • M–S
  • S–P

ব্যাখ্যা:
    এতিয়া মধ্য হেতুপদটো প্রথম আশ্ৰয় বচনত predicate (P–M) আমি আৰু দ second আশ্ৰয় বচনত subject (M–S) হিচাপে আছে। এই চতুৰ্থ সংস্থানটোত কিছুমান বৈধ বিন্যাস (যেনে AEE-4, EIO-4 ইত্যাদি) পাওয়া যায়, কিন্তু “AAA-4” সদায় শুদ্ধ নহয় — mood আৰু figure একেলগে বিবেচনা কৰিব লাগে।

    বিন্যাস বুলি কোৱা হয় তিনিটা বৰ্ণৰ দ্বাৰা — দুটা আশ্ৰয় বচনৰ গুণ (A, E, I, O) আৰু উপসংহাৰৰ গুণ — আৰু তাতোসংগত figure (সংস্থান) যোগ কৰি ন্যায়ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।

উদাহৰণ:

  • “AAA-1” বাবে:
    •  সকলো M হৈছে P 
    • সকলো S হৈছে M 
    • সকলো S হৈছে P  

৮। মূৰ্তিৰ ধাৰণাটো চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা। 

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ মূৰ্তি ন্যায়ত থকা বচনসমূহৰ আকাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। উপৰোক্ত উদাহৰণত তিনিটেই বচন ‘A’ বচন, অৰ্থাৎ দুয়োটা আধাৰ বচন আৰু সিদ্ধান্তই ‘A’ ধৰণৰ। সেয়েহে ন্যায় অনুমানটোৰ মূৰ্তি হ’ব AAA।

    আকৌ, ন্যায়ৰ মূৰ্তিয়ে সম্পূৰ্ণ ৰূপে ন্যায়ৰ আকাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰে। কিন্তু দুটা ন্যায়ৰ মূৰ্তি একে হলেও সংস্থান ভিন্ন হ’ব পাৰে, ফলত তেঁওলোকৰ আকাৰো ভিন্ন হ’ব। 

৯। ভেন চিত্র কি? 

উত্তৰঃ ভেন্‌ চিত্ৰ হৈছে বৃত্তৰ অভিযোজনৰ মাধ্যমেৰে বস্তু আৰু বস্তুৰ সমষ্টিসমূহৰ মাজত থকা সম্বন্ধৰ এক দৃশ্যমান ব্যাখ্যা। পৰিসংখ্যা বিজ্ঞান, কম্পিউটাৰ বিজ্ঞান, ভাষাবিজ্ঞান, তৰ্কবিজ্ঞান আৰু সম্ভাৱনাতত্ত্ব আদিৰ দৰে বহু ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ ব্যৱহাৰ দেখা যায়। মৌলিকভাৱে ইয়াক প্রাথমিক সংহতি তত্ত্ব শিকাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। তদুপৰি সম্ভাৱনাতত্ত্ব, পৰিসংখ্যা বিজ্ঞান আৰু কম্পিউটাৰ বিজ্ঞানত সৰল সংহতি-সম্পৰ্কীয় ধাৰণা স্পষ্ট কৰিবলৈও ভেন্‌ চিত্ৰ এক অত্যন্ত কার্যকৰী উপায়। 

১০। ভেন্‌ চিত্র, বা সংহতি চিত্ৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। 

উত্তৰঃ ভেন্‌ চিত্ৰ, যাক সংহতি চিত্ৰ হিচাপেও জনা যায়, ইয়াৰ ইতিহাস ১৮৮০ চনত আৰম্ভ হয়। সেই বছৰত বৃটিছ তৰ্কবিদ আৰু দাৰ্শনিক জন ভেন (John Venn)-এ তেওঁৰ গৱেষণা-পত্ৰ "On the Diagrammatic and Mechanical Representation of Propositions and Reasonings"ত প্ৰথমবাৰৰ বাবে ইয়াক পৰিচয় কৰায়। এই গৱেষণা-পত্ৰখন Philosophical Magazine and Journal of Scienceত প্ৰকাশিত হৈছিল।জন ভেনে নিজে “ভেন্‌ চিত্ৰ” শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰা নাছিল; তেওঁ এই আৱিষ্কাৰক Eulerian Circles বুলি উল্লেখ কৰিছিল। “ভেন্‌ চিত্ৰ” শব্দবন্ধটো প্ৰথম ব্যৱহাৰ কৰিছিল ক্লেৰেঞ্চ ইৰভিং লিউইছ (Clarence Irving Lewis)-এ ১৯১৮ চনত তেওঁৰ গ্ৰন্থ "A Survey of Symbolic Logic"ত। সেই সময়ত জন ভেনে ইয়াক ‘ইউলাৰীয় বৃত্ত’ ৰূপে বৰ্ণনা কৰিছিল, কাৰণ ১৮শ শতিকাত নিওনাৰ্ড ইউলাৰ (Leonhard Euler)-এ আৱিষ্কৃত ইউলাৰ চিত্ৰৰ সৈতে ইয়াৰ মিল আছিল। যদিও, কিছু গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশত ভেন্‌ চিত্ৰ ইউলাৰীয় বৃত্তৰ ব্যৱহাৰৰ পৰা পৃথক। 

১১। হেতুপদৰ অৱস্থিতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ কি কি সংস্থান আছে? 

উত্তৰঃ হেতুপদৰ অৱস্থিতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ চাৰিধৰণৰ সংস্থান দেখা যায়—

  1. প্ৰথম সংস্থান: হেতুপদটো সাধ্য আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্যৰ স্থানত আৰু পক্ষ আশ্রয় বচনত বিধেয়ৰ স্থানত থাকে।
  2. দ্বিতীয় সংস্থান: হেতুপদটো উভয় আশ্রয় বচনৰ বিধেয়ৰ স্থানত থাকে।
  3. তৃতীয় সংস্থান: হেতুপদটো দুয়োটা আশ্রয় বচনতেই উদ্দেশ্যৰ স্থানত থাকে।
  4. চতুৰ্থ সংস্থান: হেতুপদটো সাধ্য আশ্রয় বচনৰ বিধেয় আৰু পক্ষ আশ্রয় বচনৰ উদ্দেশ্যৰ স্থানত থাকে। 

১২। ন্যায়ৰ নিয়মসমূহ কি কি? 

উত্তৰঃ ন্যায়ৰ নিয়মসমূহ হৈছে—

  1. প্ৰথম নিয়ম: এটা বৈধ নিৰপেক্ষ ন্যায়ত মুঠ তিনিটা পদ থাকিব লাগিব আৰু এই তিনিটা পদেই সমান অৰ্থত ব্যৱহাৰ হ’ব লাগিব।
  2. দ্বিতীয় নিয়ম: এটা বৈধ নিৰপেক্ষ ন্যায়ত হেতুপদটো দুয়োটা আশ্রয় বচনত অন্তত এবাৰ হলেও ব্যাপ্ত হ’ব লাগিব।
  3. তৃতীয় নিয়ম: যিকোনো পদ আশ্রয় বচনত ব্যাপ্ত নোহোৱাকৈ সিদ্ধান্তত ব্যাপ্ত হ’ব নোৱাৰে।
  4. চতুৰ্থ নিয়ম: দুটা নঞাৰ্থক আশ্রয় বচনৰ পৰা কোনো সিদ্ধান্ত নিঃসৃত কৰিব নোৱাৰি।
  5. পঞ্চম নিয়ম: যদি যিকোনো এটা আশ্রয় বচন নঞাৰ্থক হয়, তেন্তে সিদ্ধান্তো নঞাৰ্থক হ’ব লাগিব।
  6. ষষ্ঠ নিয়ম: যদি দুয়োটা আশ্রয় বচন সাৰ্বিক বচন হয়, তেন্তে সিদ্ধান্ত কেতিয়াও বিশেষ বচন হ’ব নোৱাৰে।

 ▶ ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:

১। নিৰপেক্ষ ন্যায় সম্পর্কে বহলাই আলোচনা কৰা। 

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায় হৈছে এনে এক নিগমনাত্মক অনুমান, যাৰ দুটা আশ্রয় বচন আৰু এটা সিদ্ধান্ত বচন থাকে, আৰু এই তিনিওটায়ে নিৰপেক্ষ বচন। উদাহৰণ:

সকল মানুহ হয় মৰণশীল। 

সকল ভাৰতীয় হয় মানুহ। 

∴ সকল ভাৰতীয় হয় মৰণশীল।

    ই হৈছে এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ উদাহৰণ। এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ত মাত্ৰ তিনিটা বচন আৰু তিনিটা পদ থাকে। উপৰোক্ত নিৰপেক্ষ ন্যায়টোক প্ৰতীকাত্মক ৰূপত লিখি পোৱা যায়—

সকল M হয় P 

সকল S হয় M 

∴ সকল S হয় P

ইয়াত—

  • S = পক্ষপদ (Subject term)
  • P = সাধ্যপদ (Predicate term)
  • M = হেতুপদ বা মধ্যপদ (Middle term)

সংজ্ঞা:

  • সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদক সাধ্যপদ (P) বোলা হয়।
  • সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য পদক পক্ষপদ (S) বোলা হয়।
  • যিটো পদ দুয়োটা আশ্রয় বচনত উপস্থিত থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত নাথাকে, তাক হেতুপদ বা মধ্যপদ (M) বোলা হয়।

নিৰপেক্ষ ন্যায়ত থাকে—

  1. সাধ্য আশ্রয় বচন: য’ত সাধ্যপদ থাকে।
  2. পক্ষ আশ্রয় বচন: য’ত পক্ষপদ থাকে।
  3. সিদ্ধান্ত বচন: চূড়ান্ত নিগমন।

উদাহৰণ:

সকল M হয় P → সাধ্য আশ্রয় বচন  

সকল S হয় M → পক্ষ আশ্রয় বচন  

∴ সকল S হয় P  → সিদ্ধান্ত

    এই উদাহৰণৰ পৰা স্পষ্ট যে এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ত প্ৰথমে সাধ্য আশ্রয় বচন, তাৰ পিছত পক্ষ আশ্রয় বচন আৰু একেবাৰে শেষত সিদ্ধান্ত আহে।

প্ৰধান বৈশিষ্ট্য:
এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ত সন্নিবিষ্ট তিনিওটা বচনেই নিৰপেক্ষ বচন হয়।

উদাহৰণ:

সকল মানুহ হয় মৰণশীল। 

এৰিষ্টটল হয় মানুহ। 

∴ এৰিষ্টটল হয় মৰণশীল।

এইবোৰ নিৰপেক্ষ বচন সাৰ্বিক সদর্থক বচন হিচাপে গণ্য হয়। 

২। ন্যায়ৰ সংস্থানসমূহ বর্ণনা কৰা। 

উত্তৰঃ আশ্রয়বাক্য দুটাত হেতুপদৰ অৱস্থান অনুযায়ী নিৰ্ধাৰিত ন্যায়ৰ আকাৰক ন্যায়ৰ সংস্থান বোলা হয়।

    প্ৰত্যেক ন্যায়তেই দুটা আশ্রয়বাক্য থাকে—সাধ্যবচন আৰু পক্ষবচন। হেতুপদটো দুয়োটা আশ্রয়বাক্যতেই এবাৰকৈ উপস্থিত হয়। সাধ্যবচনত হেতুপদটো সাধ্যপদৰ লগত যুক্ত থাকে আৰু পক্ষবচনত পক্ষপদৰ লগত যুক্ত থাকে। হেতুপদটো কেতিয়াবা উদ্দেশ্য আৰু কেতিয়াবা বিধেয় ৰূপে ব্যৱহাৰ হোৱাত চাৰি ধৰণৰ ৰূপ গঠিত হয়, যাক সংস্থান বোলা হয়। সেয়ে হেতুপদৰ অৱস্থানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ন্যায়ৰ চাৰি প্ৰকাৰৰ সংস্থান পোৱা যায়—

(a) প্ৰথম সংস্থান

    যি ন্যায়ত হেতুপদ সাধ্য আশ্রয়বাক্যত উদ্দেশ্যপদ আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্যত বিধেয়পদ হিচাপে থাকে, তাক ন্যায়ৰ প্ৰথম সংস্থান বোলে।

উদাহৰণ:

A – সকলো মানুহ (M) হয় মৰণশীল (P)     → সাধ্য আশ্রয়বাক্য 

A – সকলো অসমীয়া (S) হয় মানুহ (M)     → পক্ষ আশ্রয়বাক্য 

∴ A – সকলো অসমীয়া (S) হয় মৰণশীল (P)  → সিদ্ধান্ত

(b) দ্বিতীয় সংস্থান

    যি ন্যায়ত হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যতেই বিধেয়পদ হিচাপে থাকে, তাক ন্যায়ৰ দ্বিতীয় সংস্থান বোলে।

উদাহৰণ:

A – সকলো সুখী ব্যক্তি (P) হয় ধার্মিক (M) 

E – তেওঁ (S) নহয় ধার্মিক (M) 

∴ E – তেওঁ (S) নহয় সুখী ব্যক্তি (P)

(c) তৃতীয় সংস্থান

    যি ন্যায়ত হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যতেই উদ্দেশ্যপদ হিচাপে থাকে, তাক ন্যায়ৰ তৃতীয় সংস্থান বোলে।

উদাহৰণ:

A – সকলো কুকুৰ (M) হয় চতুস্পদী (P) 

I – কিছুমান কুকুৰ (M) হয় পোহনীয়া (S) 

∴ I – কিছুমান পোহনীয়া (S) হয় চতুস্পদী (P)

(d) চতুৰ্থ সংস্থান

    যি ন্যায়ত হেতুপদ সাধ্যবচনত বিধেয় আৰু পক্ষবচনত উদ্দেশ্য হিচাপে থাকে, তাক ন্যায়ৰ চতুৰ্থ সংস্থান বোলে।

উদাহৰণ:

E – কোনো কবি (P) নহয় মূৰ্খ (M) 

I – কিছুমান মূৰ্খ (M) হয় ভাৰতীয় (S) 

∴ O – কিছুমান ভাৰতীয় (S) নহয় কবি (P) 

৩। সংস্থান কি? সঠিক প্রতীকাত্মক আকাৰৰ সৈতে ন্যায়ৰ সংস্থানসমূহ বর্ণনা কৰা। 

উত্তৰঃ এটা ন্যায়ত হেতুপদটো দুয়োটা আশ্রয় বচনতেই উপস্থিত থাকে, কিন্তু সকলো ন্যায়তেই ইয়াৰ অৱস্থান একে নহয়। দুয়োটা আশ্রয় বচনত হেতুপদৰ অৱস্থানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ন্যায়ৰ বিভিন্ন ৰূপ পোৱা যায়, যাক ন্যায়ৰ সংস্থান বোলা হয়।

    সংস্থান মূলত ন্যায়ত হেতুপদৰ অৱস্থানক সূচায়। সেয়ে, এটা ন্যায়ৰ সংস্থান হৈছে আশ্রয় বচনত হেতুপদৰ অৱস্থানৰ দ্বাৰা নিৰ্ণীত ন্যায়ৰ ধৰণ। দুয়োটা আশ্রয় বচনত হেতুপদৰ চাৰিটা সম্ভাৱ্য অৱস্থান আছে, আৰু সেই অনুসাৰে ন্যায়ৰ চাৰিটা সংস্থান দেখা যায়—

  1. প্ৰথম সংস্থান: সাধ্য আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্য আৰু পক্ষ আশ্রয় বচনত বিধেয়।
  2. দ্বিতীয় সংস্থান: দুয়োটা আশ্রয় বচনতেই বিধেয়।
  3. তৃতীয় সংস্থান: দুয়োটা আশ্রয় বচনতেই উদ্দেশ্য।
  4. চতুৰ্থ সংস্থান: সাধ্য আশ্রয় বচনত বিধেয় আৰু পক্ষ আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্য।

এই চাৰিটা সংস্থানক চিত্ৰ আকাৰে প্ৰকাশ কৰিব পাৰি।

    ন্যায়ৰ মূৰ্তি বা আকৃতি আৰু সংস্থান মিলি নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ আকাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰে। তৰ্কবিজ্ঞানত বচন চাৰিপ্ৰকাৰ—A, E, I, O। একেটা ন্যায় অনুমানত দুটা আধাৰ বচন থাকে, সেয়ে প্ৰতিটো সংস্থানত 16 টাকৈ সম্ভাব্য মূৰ্তি পোৱা যায়। চাৰিটা সংস্থানৰ বাবে—16 × 4 = 64 সম্ভাব্য মূৰ্তি আকৌ, প্ৰতিটো 64 মূৰ্তিৰ চাৰিটাকৈ আকাৰ হ’ব পাৰে, সেয়ে— 64 × 4 = 256 মূৰ্তি বা বিন্যাস এই 256 টাৰ কিছুমান বৈধ আৰু কিছুমান অবৈধ।

৪। নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ সংস্থান আৰু বিন্যাস বুলিলে কি বুজা? 

উত্তৰঃ ন্যায়ৰ সংস্থানৰ দ্বাৰা আমি এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ আশ্রয় বচনত থকা হেতুপদৰ অৱস্থানক বুজো। হেতুপদৰ অৱস্থানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ চাৰি প্ৰকাৰৰ সংস্থান দেখা যায়—

প্ৰথম সংস্থান

   M P 

   S M 

∴ S P

প্ৰথম সংস্থানত হেতুপদ সাধ্য আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্য আৰু পক্ষ আশ্রয় বচনত বিধেয়ৰ স্থানত থাকে।

দ্বিতীয় সংস্থান

   P M 

   S M 

∴ S P

দ্বিতীয় সংস্থানত হেতুপদ সাধ্য আশ্রয় বচন আৰু পক্ষ আশ্রয় বচন উভয়তেই বিধেয়ৰ স্থানত থাকে।

তৃতীয় সংস্থান

   M P 

   M S 

∴ S P

তৃতীয় সংস্থানত হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয় বচনতেই উদ্দেশ্যৰ স্থানত থাকে।

চতুৰ্থ সংস্থান

   P M 

   M S 

∴ S P

চতুৰ্থ সংস্থানত হেতুপদ সাধ্য আশ্রয় বচনত বিধেয় আৰু পক্ষ আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্যৰ স্থানত থাকে।

ন্যায়ৰ বিন্যাস
    প্ৰত্যেক ন্যায়ৰ এটা বিন্যাস থাকে। ন্যায়ৰ বিন্যাস বুলিলে আশ্রয় বচন আৰু সিদ্ধান্তৰ শৃঙ্খলাবদ্ধ আকাৰক বুজা যায়। ন্যায়ৰ বিন্যাসক S, P আৰু M এই তিনিটা বৰ্ণৰ দ্বাৰা প্ৰকাশ কৰা হয়।

উদাহৰণ:
প্ৰথম সংস্থানৰ AAA বিন্যাস—

সকল M হয় P 

সকল S হয় M 

∴ সকল S হয় P

৫। হেতুপদ কাক বোলে? নিৰপেক্ষ ন্যায়ত হেতুপদৰ ভূমিকা কি? 

উত্তৰঃ  যি পদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত উপস্থিত থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত নাথাকে তাক হেতুপদ বা মধ্যপদ বোলে।

উদাহৰণস্বৰূপে—

   সকলো মানুহ মৰণশীল।   (সাধ্য আশ্রয়বাক্য) 

   এৰিষ্টটল এজন মানুহ।    (পক্ষ আশ্রয়বাক্য) 

∴ এৰিষ্টটল মৰণশীল।       (সিদ্ধান্ত) 

    উপৰোক্ত ন্যায়ত “মানুহ” পদটো দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত উপস্থিত থাকিও সিদ্ধান্তত নাথাকে। এই “মানুহ” পদটোৱেই হেতুপদ।

    ন্যায়ত হেতুপদৰ ভূমিকা অতি গুৰুত্বপূর্ণ। ন্যায়ৰ উদ্দেশ্য হ’ল সাধ্যপদ আৰু পক্ষপদৰ মাজত সম্পর্ক প্ৰতিষ্ঠা কৰা। সাধ্য আশ্রয়বাক্যত হেতুপদ সাধ্যপদৰ লগত যুক্ত হয় আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্যত হেতুপদ পক্ষপদৰ লগত যুক্ত হয়। এইদৰে, হেতুপদে সাধ্যপদ আৰু পক্ষপদ দুয়োটাৰ সৈতে সম্পর্ক স্থাপন কৰি তেওলোকৰ মাজত সম্বন্ধ প্ৰতিষ্ঠা কৰে।

    পক্ষপদৰ ক্ষেত্ৰত সাধ্যপদ স্বীকাৰ বা অস্বীকাৰ কৰাৰ ফলত সাধ্যপদ আৰু পক্ষপদৰ মাজত সম্পর্ক স্থাপিত হয়, আৰু এই সম্পর্ক স্থাপিত হোৱাৰ পাছত হেতুপদৰ প্ৰয়োজন নাথাকে। সেইবাবে হেতুপদ সিদ্ধান্তৰ পৰা লুপ্ত হৈ যায়। এইদৰে, হেতুপদ বা মধ্যপদৰ মধ্যস্থতাত সাধ্যপদ আৰু পক্ষপদৰ মাজত সম্বন্ধৰ জ্ঞানকেই ন্যায় বুলি কোৱা হয়। 

৬। মূৰ্তিৰ ধাৰণা বুলি ক'লে কি বুজা? চমুকৈ উত্তৰ দিয়া। 

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ মূর্তি নিৰ্ধাৰণ মূলত তিনিটা বচনৰ ধৰণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে—পক্ষ আশ্রয়বাক্য, সাধ্য আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত। এই তিনিটা বচনে কিমান সদর্থক (A), কিমান নাখণ্ডনাত্মক (I), কিমান খণ্ডনাত্মক (E, O) তাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ন্যায়ৰ মূর্তি নিৰ্ধাৰিত হয়।

উদাহৰণস্বৰূপে:

   সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।       → A বচন 

   এৰিষ্টটল এজন মানুহ।          → A বচন 

∴ এৰিষ্টটল হয় মৰণশীল।         → A বচন 

এই ন্যায় অনুমানটোৰ মূর্তি হ’ব AAA।

কিন্তু কেৱল মূৰ্তি জানিলেই ন্যায়টোৰ আকাৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপে জনা নাযায়। কাৰণ এটা ন্যায়ৰ মূৰ্তি একে হ’লেও তাৰ হেতুপদ (M)ৰ অবস্থান ভিন্ন হোৱাৰ বাবে দুটা ন্যায়ৰ আকাৰ পৃথক হ’ব পাৰে।

তলত দিয়া দুটা উদাহৰণ চাওঁ:

(১)

   সকলো দার্শনিক হয় বুদ্ধিজীৱী।     → A 

   কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় বুদ্ধিজীৱী।   → I 

∴ কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় দার্শনিক।     → I 

এই ন্যায়ত—

  • সাধ্যপদ (P) = দার্শনিক
  • পক্ষপদ (S) = বৈজ্ঞানিক
  • হেতুপদ (M) = বুদ্ধিজীৱী

 এই ন্যায়টোৰ ৰূপ:

   সকলো P হয় M 

   কিছুমান S হয় M 

∴ কিছুমান S হয় P 

(২)

    সকলো বৈজ্ঞানিক হয় দার্শনিক।      → A 

   কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় গণিতজ্ঞ।     → I 

∴ কিছুমান গণিতজ্ঞ হয় দার্শনিক।      → I 

এই ন্যায়ত—

  • সাধ্যপদ (P) = দার্শনিক
  • পক্ষপদ (S) = গণিতজ্ঞ
  • হেতুপদ (M) = বৈজ্ঞানিক

এইটো ৰূপ হ’ব:

   সকলো M হয় P 

   কিছুমান M হয় S 

∴ কিছুমান S হয় P 

এতিয়া লক্ষ্য কৰা যায়, দুয়োটা ন্যায়ৰ মূর্তি AII হ’লেও, হেতুপদ (M) ৰ স্থান বিভিন্ন।

  • প্ৰথম ন্যায়ত হেতুপদ বিধেয় ৰূপে আছে।
  • দ্বিতীয় ন্যায়ত হেতুপদ উদ্দেশ্য  ৰূপে আছে।

এই ভিন্নতাৰ ফলত দুয়োটা ন্যায়ৰ আকাৰ পৃথক।

    কেৱল ন্যায়ৰ মূৰ্তি জানিলেই ন্যায়টোৰ আকাৰ সম্পূৰ্ণৰূপে বুজা নাযায়। এজন নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ আকাৰ বুজিবলৈ তাৰ মূৰ্তি (form)ৰ লগতে সংস্থান (structure) — অৰ্থাৎ হেতুপদৰ অৱস্থানো জানিব লাগিব। সেই বাবে কোৱা হয়— ন্যায়ৰ মূৰ্তি ইয়াৰ আকাৰ নিৰ্ণয় কৰিবলৈ যথেষ্ট নহয়; মূৰ্তি আৰু সংস্থান মিলিয়েই ন্যায়ৰ আকাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰে। 

৭। ন্যায় অনুমানৰ মূৰ্তি ব্যাখ্যা কৰা। 

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায়ত থকা বচনসমূহৰ ধৰণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ন্যায়ৰ মূৰ্তি নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। সাধ্য আশ্রয়বাক্য, পক্ষ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত—এই তিনিটা বাক্য যদি ‘A’ বচন হয় (অর্থাৎ সকলো ধৰণৰ সদর্থক বাক্য), তেন্তে সেই ন্যায়ৰ মূৰ্তি হ’ব AAA।

উদাহৰণঃ

   সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।    → A 

   এৰিষ্টটল এজন মানুহ।       → A 

∴ এৰিষ্টটল হয় মৰণশীল।      → A 

এই ন্যায় অনুমানটোৰ মূৰ্তি হৈছে: AAA।

 মূৰ্তি AII হোৱা দুইটা উদাহৰণ:

(১)

   সকলো দার্শনিক হয় বুদ্ধিজীৱী।        → A 

   কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় বুদ্ধিজীৱী।      → I 

∴ কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় দার্শনিক।        → I 

  • সাধ্যপদ (P) = দার্শনিক
  • পক্ষপদ (S) = বৈজ্ঞানিক
  • হেতুপদ (M) = বুদ্ধিজীৱী

এই ন্যায়টোৰ আকাৰ হ’বঃ

   সকলো P হয় M 

   কিছুমান S হয় M 

∴ কিছুমান S হয় P 

এতিয়া লক্ষ্য কৰক—হেতুপদ (M) দুয়োটা আধাৰ বচনত বিধেয়  হিচাপে আছে।

(২)

   সকলো বৈজ্ঞানিক হয় দার্শনিক।         → A 

   কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় গণিতজ্ঞ।        → I 

∴ কিছুমান গণিতজ্ঞ হয় দার্শনিক।         → I 

  • সাধ্যপদ (P) = দার্শনিক
  • পক্ষপদ (S) = গণিতজ্ঞ
  • হেতুপদ (M) = বৈজ্ঞানিক

এই ন্যায়টোৰ আকাৰ হ’বঃ

   সকলো M হয় P 

   কিছুমান M হয় S 

∴ কিছুমান S হয় P 

এই ক্ষেত্ৰত হেতুপদ (M) দুয়োটা বচনত উদ্দেশ্য  হিচাপে আছে।

সাৰাংশঃ

  • দুয়োটা ন্যায়ৰ মূৰ্তি AII হ’লেও,
  • হেতুপদৰ অৱস্থান পৃথক হোৱাৰ বাবে,
  • আকাৰ পৃথক হয়।

    সেই বাবে কোৱা হয় ন্যায়ৰ মূৰ্তি কেৱল অংশত ন্যায়ৰ আকাৰ নিৰ্ণয় কৰে। সম্পূৰ্ণ ৰূপত আকাৰ জানিবলৈ মূৰ্তি আৰু সংস্থান উভয়ৰ জ্ঞান প্ৰয়োজন। 

৮। নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ সংস্থান আৰু বিন্যাস বুলিলে কি বুজা? 

উত্তৰঃ  ন্যায়ৰ সংস্থান বুলি বুজোৱা হয় — এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ আশ্রয় বচনবোৰত হেতুপদ  অৱস্থান। হেতুপদৰ এই স্থানাভাসৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নিৰপেক্ষ ন্যায়ক চাৰি প্ৰকাৰৰ সংস্থানত বিভাজন কৰা হয়। এই সংস্থানসমূহে ন্যায়ৰ আকাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰে।

প্রথম সংস্থান:

    MP 

    SM 

∴  SP 

  • হেতুপদ (M) → সাধ্য আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্য, পক্ষ আশ্রয় বচনত বিধেয়।
  • উদাহৰণ:
  • সকলো মানুহ (M) হয় নশ্বৰ (P)। 
  • সকলোৰ পৰা সকলো (S) হৈছে মানুহ (M)। 
  • ∴ সকলো (S) হয় নশ্বৰ (P)। 

দ্বিতীয় সংস্থান :

    PM 

    SM 

∴  SP 

  • হেতুপদ (M) → সাধ্য আৰু পক্ষ, দুয়ো আশ্রয় বচনত বিধেয়।
  • উদাহৰণ:
  • সকলো দাৰ্শনিক (P) হয় বুদ্ধিজীৱী (M)। 
  • কিছুমান বৈজ্ঞানিক (S) হয় বুদ্ধিজীৱী (M)। 
  • ∴ কিছুমান বৈজ্ঞানিক (S) হয় দাৰ্শনিক (P)। 

তৃতীয় সংস্থান  : 

    MP 

    MS 

∴  SP 

  • হেতুপদ (M) → দুয়ো আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্য।
  • উদাহৰণ:
  • সকলো বুদ্ধিজীৱী (M) হয় জ্ঞানী (P)। 
  • কিছুমান বুদ্ধিজীৱী (M) হয় শিক্ষক (S)। 
  • ∴ কিছুমান শিক্ষক (S) হয় জ্ঞানী (P)। 

চতুর্থ সংস্থান : 

    PM 

    MS 

∴  SP 

  • হেতুপদ (M) → সাধ্য আশ্রয় বচনত বিধেয়, পক্ষ আশ্রয় বচনত উদ্দেশ্য।
  • উদাহৰণ:
  • সকলো বিজ্ঞানী (P) হয় জ্ঞানী (M)। 
  • কিছুমান জ্ঞানী (M) হয় অধ্যাপক (S)। 
  • ∴ কিছুমান অধ্যাপক (S) হয় বিজ্ঞানী (P)। 

ন্যায়ৰ বিন্যাস (Syllogistic Schema):

প্ৰত্যেক ন্যায়ৰ এটি নিৰ্দিষ্ট বিন্যাস  থাকে, যি ন্যায়ৰ তিনিখন বাক্যৰ স্থানপৰ্য্যায়ৰ এক ধাৰাবাহিক বিন্যাস। সাধ্যপদ (P), পক্ষপদ (S) আৰু হেতুপদ (M) — এই তিনিটা পদৰ স্থান অনুসৰি বিন্যাস SPM, MPS আদি ৰূপত লিখা হয়।

উদাহৰণ:

প্ৰথম সংস্থানৰ AAA বিন্যাস:

    সকলো M হয় P 

    সকলো S হয় M 

∴  সকলো S হয় P 

এইটো প্ৰথম সংস্থানৰ AAA মূর্তি থকা বিন্যাস।

সাৰাংশ:

  • ন্যায়ৰ সংস্থান বুজিবলৈ হেতুপদ ক’ত থাকে — এইটো জানিব লাগিব।
  • চাৰিটা সংস্থানৰ মাজত এই হেতুপদৰ স্থানেই প্ৰধান পাৰ্থক্য।
  • ন্যায়ৰ মূর্তি (A, E, I, O) আৰু সংস্থান মিলিয়েই ন্যায়ৰ আকাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰে। 

৯। মূৰ্তিৰ ধাৰণা বুলি ক'লে কি বুজা? চমুকৈ উত্তৰ দিয়া। নাইবা ন্যায় অনুমানৰ মূর্তি ব্যাখ্যা কৰা। 

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায়ত থকা বচনসমূহৰ ধৰণ (A, E, I, O) অনুসৰি তাৰ মূর্তি নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। সাধ্য আশ্রয় বচন, পক্ষ আশ্রয় বচন আৰু সিদ্ধান্ত—এই তিনিটা বচন যদি ‘A’ বচন হয় (অর্থাৎ সকলো সদর্থক), তেন্তে সেই ন্যায়ৰ মূৰ্তি হ’ব AAA।

উদাহৰণঃ

   সকলো মানুহ হয় নশ্বৰ।         → A 

   সকলোৰ পৰা সকলো মানুহ।      → A 

∴ সকলো হয় নশ্বৰ।              → A  

⇒ এই ন্যায়টোৰ মূৰ্তি হ’ল AAA।

একেই মূর্তি, কিন্তু ভিন্ন আকাৰ কেৱল মূৰ্তি (AII, EIO আদি) জানিলেই ন্যায়টোৰ আকাৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপে বুজা নাযায়।কাৰণ, হেতুপদ ক’ত অৱস্থিত—সেয়া জানিব নালাগিলে ন্যায়ৰ সংস্থান বুজা নাযায়। ফলস্বৰূপে, আকাৰ ভিন্ন হ’ব পাৰে। তলত একেই মূর্তি (AII) থকা দুটা ভিন্ন ন্যায়ৰ তুলনা দিয়া হৈছে—

(ক) উদাহৰণঃ

   সকলো দাৰ্শনিক হয় বুদ্ধিজীৱী।      → A 

   কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় বুদ্ধিজীৱী।   → I 

∴ কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় দাৰ্শনিক।    → I 

  • সাধ্যপদ (P) = দাৰ্শনিক
  • পক্ষপদ (S) = বৈজ্ঞানিক
  • হেতুপদ (M) = বুদ্ধিজীৱী

এই ন্যায়ৰ আকাৰ:

   সকলো P হয় M 

   কিছুমান S হয় M 

∴ কিছুমান S হয় P 

হেতুপদ  দুয়োটা আশ্রয় বচনত বিধেয় হিচাপে আছে।

(খ) উদাহৰণঃ

   সকলো বৈজ্ঞানিক হয় দাৰ্শনিক।       → A 

   কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় গণিতজ্ঞ।      → I 

∴ কিছুমান গণিতজ্ঞ হয় দাৰ্শনিক।      → I 

  • সাধ্যপদ (P) = দাৰ্শনিক
  • পক্ষপদ (S) = গণিতজ্ঞ
  • হেতুপদ (M) = বৈজ্ঞানিক

এই ন্যায়ৰ আকাৰ:

   সকলো M হয় P 

   কিছুমান M হয় S 

∴ কিছুমান S হয় P 

এই ক্ষেত্ৰত হেতুপদ দুয়োটা বচনত উদ্দেশ্য হিচাপে আছে।

সাৰাংশঃ

  • (ক) আৰু (খ) ন্যায় দুটাৰ মূৰ্তি একে—AII।
  • কিন্তু হেতুপদৰ স্থান পৃথক হোৱাৰ ফলত আকাৰ পৃথক।
  • এইবাবে কোৱা হয়— ন্যায়ৰ মূৰ্তি কেৱল আংশিকভাবে আকাৰ নিৰ্ণয় কৰে। সম্পূৰ্ণ আকাৰ জানিবলৈ মূৰ্তি আৰু সংস্থান  দুয়োটাই জানিব লাগিব।

 

১০। ন্যায়ৰ নিয়মাবলী (Rules of Syllogism) বিষয়ে আলোচনা কৰা। 

উত্তৰঃ ন্যায়ৰ সংস্থানৰ দ্বাৰা আমি এটা নিৰপেক্ষ ন্যায়ত হেতুপদ ক’ত অৱস্থিত আছে সেয়া বুজো। হেতুপদৰ এই অৱস্থান অনুসৰি নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ চাৰিটা সংস্থান পোৱা যায়। সেই অনুসৰি:

প্ৰথম সংস্থান:

        MP 

        SM 

     ∴ SP 

    এই সংস্থানত হেতুপদ (M) সাধ্য আশ্ৰয় বচনত উদ্দেশ্যৰ  আৰু পক্ষ আশ্ৰয় বচনত বিধেয়ৰ  স্থানত থাকে।

দ্বিতীয় সংস্থান:

        PM 

        SM 

     ∴ SP 

    ইয়াত হেতুপদ (M) সাধ্য আৰু পক্ষ উভয় আশ্ৰয় বচনত বিধেয়ৰ স্থানত থাকে।

তৃতীয় সংস্থানঃ

        MP 

        MS 

     ∴ SP 

    এই সংস্থানত হেতুপদ (M) সাধ্য আৰু পক্ষ উভয় আশ্ৰয় বচনত উদ্দেশ্যৰ স্থানত থাকে।

চতুৰ্থ সংস্থান:

        PM 

        MS 

     ∴ SP 

    ইয়াত হেতুপদ (M) সাধ্য আশ্ৰয় বচনত বিধেয় আৰু পক্ষ আশ্ৰয় বচনত উদ্দেশ্যৰ স্থানত থাকে।এইবোৰ সংস্থানে এটা ন্যায়ত হেতুপদৰ স্থান কিমান গুৰুত্বপূৰ্ণ সেয়া স্পষ্ট কৰে।

    ন্যায়ৰ বিন্যাস আৰু মূৰ্তি ন্যায়ত সাধ্য, পক্ষ, হেতু—এই তিনিটা উপাদান থাকে। সেই উপাদানসমূহৰ সংযোগ শৃংখলাক ন্যায়ৰ বিন্যাস বোলে। ইয়াক S (Subject), P (Predicate), আৰু M (Middle Term) বুলিও চিনাকি কৰা হয়। বচনৰ স্বৰূপ (A, E, I, O) অনুসৰি ন্যায়ৰ মূৰ্তি নিৰ্ধাৰণ হয়। উদাহৰণস্বৰূপে:

        সকলো M হয় P   → A (সাধ্য বচন)

        সকলো S হয় M   → A (পক্ষ বচন)

     ∴  সকলো S হয় P   → A (সিদ্ধান্ত)

        →  মূৰ্তি = AAA

    মূৰ্তি আৰু আকাৰৰ পাৰ্থক্য মাত্ৰ মূৰ্তি (যেনেঃ AAA, AII, ইত্যাদি) ন্যায়ৰ সম্পূৰ্ণ গঠন (আকাৰ) জনাব নোৱাৰে। দুটা ন্যায়ৰ মূৰ্তি একে হ’লেও সংস্থান বা হেতুপদৰ অৱস্থান পৃথক হোৱাৰ বাবে সেই ন্যায়বোৰৰ আকাৰ ভিন্ন হ’ব পাৰে। এই দুটা উদাহৰণ:

(ক)

  • সকলো দার্শনিক হয় বুদ্ধিজীৱী। → A
  • কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় বুদ্ধিজীৱী। → I
  • ∴ কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় দার্শনিক। → I

মূৰ্তি = AII

সংস্থান:

        P → M 

        S → M 

     ∴ S → P 

(খ)

  • সকলো বৈজ্ঞানিক হয় দার্শনিক। → A
  • কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় গণিতজ্ঞ। → I
  • ∴ কিছুমান গণিতজ্ঞ হয় দার্শনিক। → I

মূৰ্তি = AII

সংস্থান:

        M → P 

        M → S 

     ∴ S → P 

বিশ্লেষণ:
    দুয়োটা ন্যায়ৰ মূৰ্তি একে (AII) হ’লেও সংস্থান পৃথক। প্ৰথমটোত হেতুপদ দুয়োটা বচনত বিধেয়, দ্বিতীয়টোত হেতুপদ দুয়োটা বচনত উদ্দেশ্য। সেয়ে, ন্যায়ৰ আকাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ কেৱল মূৰ্তি জানিলেই নহয়—সংস্থানো জানিব লাগিব।

উপসংহাৰ:
    ন্যায়ৰ সম্পূৰ্ণ আকাৰ বুজিবলৈ মাত্ৰ মূৰ্তি জানিলেই নহয়, হেতুপদৰ সংস্থানো  অত্যাৱশ্যক। সেয়ে, ন্যায়ৰ আকাৰ = মূৰ্তি + সংস্থান। 

১১। ন্যায়ৰ মূৰ্তি (Mood of Syllogism) বুলি ক'লে কি বুজা? মূৰ্তিৰ সংখ্যা নিৰূপণ কৰা। 

উত্তৰঃ 'মূর্তি' (মুড) শব্দটো ন্যায়ৰ ক্ষেত্ৰত মূলত আশ্রয়বাক্য তথা যুক্তিবাক্য দুটা আৰু সিদ্ধান্ত বচনৰ গুণ (affirmative/negative) আৰু পৰিমাণ (universal/particular) অনুসৰি ন্যায়ৰ আকাৰ বা ৰূপ বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

'মূর্তি' শব্দৰ তিনিধৰণৰ অৰ্থঃ

১. সাধাৰণ অৰ্থত (In a narrow sense): ন্যায়ত থকা দুটা আশ্রয়বাক্যৰ গুণ আৰু পৰিমাণ অনুসৰি গঠিত যি বিভিন্ন আকাৰ পোৱা যায়, তাক মূর্তি বোলা হয়।
➤ এই ক্ষেত্ৰত সিদ্ধান্তৰ গুণ-পৰিমাণ গ্ৰহণ কৰা নহয়।

২. ব্যাপক অৰ্থত (In a broad sense): আশ্রয়বাক্য ২টা আৰু সিদ্ধান্ত ১টা — এই ৩টা বচনৰ গুণ-পৰিমাণ অনুসৰি গঠিত সম্পূর্ণ ন্যায়ৰ আকাৰক মূর্তি বোলে।
➤ এই অৰ্থত মূর্তিৰ সংখ্যা অধিক হয়।

৩. সংকীর্ণ অৰ্থত (In a restricted sense): কেৱল বৈধ (valid) মূর্তিবোৰকহে মূর্তি বুলি কোৱা হয়।

মূৰ্তিৰ সংখ্যা (Number of Moods):

(a) সাধাৰণ অৰ্থত মূৰ্তিৰ সংখ্যা = 64

  • বচনৰ ৪টা গুণ-পৰিমাণ: A (সাৰ্বজনীন ধর্মাত্মক), E (সাৰ্বজনীন নঞর্থক), I (বিশেষ ধর্মাত্মক), O (বিশেষ নঞর্থক)।
  • এই ৪টা ব্যৱহাৰ কৰি প্ৰত্যেক সংস্থানত ১৬টা মূর্তি সম্ভৱ হয় (যেনে: AA, AE, AI... OO)।
  • যিহেতু ৪টা সংস্থান থাকে (MP-SM⇒SP, PM-MS⇒PS, PS-MS⇒PM, MS-PS⇒PM),
    সেয়া হ’লে →16 মূর্তি × 4 সংস্থান = 64 মূর্তি

এই ৬৪টা মূর্তিত সিদ্ধান্তৰ গুণ-পৰিমাণ গ্ৰহণ কৰা হোৱা নাই।

(b) ব্যাপক অৰ্থত মূৰ্তিৰ সংখ্যা = 256

  • এই ক্ষেত্ৰত আশ্রয়বাক্য ২টা আৰু সিদ্ধান্ত ১টা — তিনোটাই বচনৰ গুণ আৰু পৰিমাণ গ্ৰহণ কৰা হয়।
  • প্রত্যেক সংস্থানে ১৬টা সম্ভাব্য আশ্রয়বাক্য (AA, AE,... OO)
  • আৰু সিদ্ধান্ত বচনো AEIO-ৰ যিকোনো এটা হব পাৰে।
  • সেয়ে: 16 আশ্রয়বাক্যৰ মূর্তি × 4 সিদ্ধান্তৰ প্ৰকাৰ = 64 × 4 = 256 মূর্তি

(c) সংকীর্ণ অৰ্থত মূৰ্তিৰ সংখ্যা = 19 (বৈধ মূর্তি)

  • সম্ভাব্য ৬৪টা মূৰ্তিৰ ভিতৰত কেৱল ১৯টা মূর্তি যুক্তিসংগত বা বৈধ বুলি গণ্য হয়।
  • বাকী মূৰ্তিসমূহ যুক্তি-বিৰুদ্ধ (invalid) বুলি বিবেচিত।

অবৈধ মূর্তি কিয় বেছি?

  1. II, IO, OI, OO → দুয়োটা বিশেষ বচন → সিদ্ধান্ত সম্ভৱ নহয়।
  2. EE, EO, OE → দুয়োটা নঞর্থক বচন → সিদ্ধান্ত সম্ভৱ নহয়।
  3. IE → বিশেষ সাধ্যবচন + নঞর্থক পক্ষবচন → সিদ্ধান্ত সম্ভৱ নহয়।

সেয়ে বৈধ মূর্তিসমূহ হ'ল: AA, AE, AI, AO, EA, EI, IA, OA, আদি ১৯টা। 

১২। ভেন্‌ চিত্র কি? ভেন্ চিত্ৰৰ দ্বাৰা মানবিশিষ্ট নিৰপেক্ষ বচন চাৰিটাক কেনেকৈ উপস্থাপন কৰিব পাৰি ব্যাখ্যা কৰা

উত্তৰঃ  ভেন্ চিত্ৰ হৈছে বৃত্তৰ সহায়ত বিভিন্ন বস্তু বা সমষ্টিৰ মাজত থকা সম্পর্ক আৰু সংগতি দৃশ্যত ব্যাখ্যা কৰাৰ এখন পদ্ধতি। ই তৰ্ক বিজ্ঞানত **সম্মত বচন চাৰিটা (A, E, I, O)**ৰ ধাৰণাসমূহ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ ব্যৱহৃত হয়।

১. A বচন (সার্বজনীন সদর্থক বচন)

বচন: "সকলো S হয় P"

প্ৰতীকীকৰণ:

All S are P → SPA
অথবা SP = Ø (Sৰ Pৰ বাহিৰৰ অংশ শূন্য)

চিত্র ব্যাখ্যা:

  • S বৃত্তটো সম্পূৰ্ণৰূপে P বৃত্তৰ ভিতৰত থাকে।
  • ই বুজায় যে S-ৰ সকলো সদস্য P-ৰো সদস্য।

চিত্ৰত:
S বৃত্তৰ বাহিৰত থকা অংশ গাঢ় কৰা হয় (সেয়া শূন্য বুলি প্ৰকাশ কৰিবলৈ)।

২. E বচন (সার্বজনীন নঞর্থক বচন)

বচন: "কোনো S নহয় P"

প্ৰতীকীকৰণ:

No S is P → SPE
অথবা S ∩ P = Ø

চিত্র ব্যাখ্যা:

  • S আৰু P বৃত্ত দুটি একেবাৰে পৃথক (একেটা অংশো একেলগ নাথাকে)।
  • ই বুজায় যে Sৰ কোনো সদস্যেই Pৰ অন্তৰ্গত নহয়।

চিত্ৰত:
S আৰু P বৃত্তৰ সংযোগ অংশ গাঢ় কৰা হয় (কাৰণ সেই অংশ শূন্য)।

৩. I বচন (বিশেষ সদর্থক বচন)

বচন: "কিছুমান S হয় P"

প্ৰতীকীকৰণ:

Some S are P → SPI
অথবা S ∩ P ≠ Ø

চিত্র ব্যাখ্যা:

  • S আৰু P বৃত্তৰ মাজত এক অংশ একেলগ থাকে (অন্ততপক্ষে এটা সদস্য S আৰু P দুয়োত অন্তর্গত)।

চিত্ৰত:
S আৰু Pৰ সংযোগ অংশত ‘×’ দিয়া হয়, যি বুজায়: এটা সদস্য যি S আৰু P দুয়ো।

৪. O বচন (বিশেষ নঞর্থক বচন)

বচন: "কিছুমান S নহয় P"

প্ৰতীকীকৰণ:

Some S are not P → SPO
অথবা S ∩ (not P) ≠ Ø

চিত্র ব্যাখ্যা:

  • ই বুজায় যে কমেও এটা S সদস্য আছে যি P-ৰ সদস্য নহয়।

চিত্ৰত:
S বৃত্তৰ যি অংশটো P বৃত্তৰ বাহিৰত থাকে, তাত ‘×’ বহুৱোৱা হয়।
এই ‘×’-টোৱে ইঙ্গিত কৰে যে এটা সদস্য আছে যি S কিন্তু P নহয়। 

১৩। ভেন্ চিত্র কৌশল কি? উপযুক্ত উদাহৰণেৰে সৈতে ন্যায়ৰ বৈধতা প্ৰমাণৰ বাবে এই কৌশলটো আলোচনা কৰা। 

উত্তৰঃ ভেন্ চিত্ৰ হৈছে যুক্তি, সংহতি আৰু বচনসমূহৰ মাজত থকা সম্বন্ধবোৰ চিত্ৰ ৰূপত দেখুৱাব পৰা এক কৌশল। তর্ক বিজ্ঞান, গণিত, ভাষা বিজ্ঞান, কম্পিউটাৰ বিজ্ঞান আদি নানা ক্ষেত্ৰত ই প্ৰয়োগ হয়।

নিৰপেক্ষ ন্যায়ত ভেন্ চিত্ৰ কিদৰে ব্যৱহাৰ হয়?

  1. তিনিটা বৃত্ত আঁকা হয় – যিহেতু নিৰপেক্ষ ন্যায়ত তিনিটা পদ থাকে (পক্ষপদ S, সাধ্যপদ P আৰু হেতুপদ M), সেয়ে তিনিটা উপৰা-উপৰি বৃত্ত আঁকিব লাগে।
  2. বৃত্তসমূহ নামকৰণ – পক্ষপদক S, সাধ্যপদক P, আৰু হেতুপদক M হিচাপে চিহ্নিত কৰা হয়।
  3. আশ্ৰয় বচনসমূহ আঁকা হয় – সিদ্ধান্তটো আঁকা নহয়, মাত্ৰ পৰীক্ষা কৰা হয়।
  4. সিদ্ধান্তটো যাচাই – সিদ্ধান্তটো আশ্ৰয় বচনবোৰৰ দ্বাৰা অনিবার্য হয় নে নহয় চাব লাগে।

ভেন্ চিত্ৰত ৮টা সম্ভাব্য ক্ষেত্ৰ

 

ক্ষেত্ৰ

বৰ্ণনা

SPM

বৈজ্ঞানিক, দাৰ্শনিক আৰু লেখক সকলো

SP–M

বৈজ্ঞানিক আৰু দাৰ্শনিক, কিন্তু লেখক নহয়

S–PM

দাৰ্শনিক আৰু লেখক, কিন্তু বৈজ্ঞানিক নহয়

SP–M–

বৈজ্ঞানিক, দাৰ্শনিক নহয়, লেখক নহয়

–SPM

লেখক, বৈজ্ঞানিক নহয়, দাৰ্শনিক নহয়

S–P–M

দাৰ্শনিক, বৈজ্ঞানিক নহয়, লেখক নহয়

–S–PM

কেৱল লেখক আৰু দাৰ্শনিক

–S–P–M                      

বাহিৰৰ সকলো, কোনোটো শ্ৰেণীতেই নোহোৱা

A, E, I, O বচনৰ ভেন্ চিত্ৰ ব্যাখ্যা

  • A-বচন (সার্বিক সদর্থক): "সকলো S হয় P" → S বৃত্তৰ Pৰ বাহিৰৰ অংশ গাঢ় কৰা হয়।
  • E-বচন (সার্বিক নঞার্থক): "কোনো S নহয় P" → S আৰু Pৰ উপৰা-উপৰি অংশ গাঢ় কৰা হয়।
  • I-বচন (বিশেষ সদর্থক): "কিছুমান S হয় P" → S আৰু Pৰ উপৰা-উপৰি অংশত 'X' বহুওৱা হয়।
  • O-বচন (বিশেষ নঞার্থক): "কিছুমান S নহয় P" → S বৃত্তৰ সেই অংশত 'X' বহুওৱা হয়, যি Pৰ বাহিৰত।

উদাহৰণ – ১ (বৈধ ন্যায়)

যুক্তি:

  1. সকলো লেখক হয় দাৰ্শনিক → A বচন → M–P অংশ গাঢ় (MP– = O)
  2. সকলো বৈজ্ঞানিক হয় লেখক → A বচন → S–M অংশ গাঢ় (SM– = O)

সিদ্ধান্ত: সকলো বৈজ্ঞানিক হয় দাৰ্শনিক → A বচন → SP– = O

ভেন্ চিত্ৰত :

  • প্ৰথমে, লেখক (M) আৰু দাৰ্শনিক (P) – M বৃত্তৰ Pৰ বাহিৰৰ অংশ গাঢ়
  • তাৰপিছত, বৈজ্ঞানিক (S) আৰু লেখক (M) – S বৃত্তৰ Mৰ বাহিৰৰ অংশ গাঢ়
  • এতিয়া, সিদ্ধান্ত: Sৰ কোনো অংশ Pৰ বাহিৰত আছে নে নাই? → গাঢ় অংশত পৰে = সিদ্ধান্তটো অনিবার্য

উদাহৰণ – ২ (বৈধ ন্যায়)

যুক্তি:

  1. সকলো মানুহ হয় সৎ → A বচন → MP– = O
  2. কিছুমান মানুহ হয় বৈজ্ঞানিক → I বচন → MS ≠ ∅ → S আৰু Mৰ উপৰা-উপৰি অংশত 'X'

সিদ্ধান্ত: কিছুমান বৈজ্ঞানিক হয় সৎ → I বচন → SP ≠ ∅ → S আৰু Pৰ উপৰা-উপৰি অংশত 'X'

ভেন্ চিত্ৰত :

  • সাধ্য বচনত Mৰ Pৰ বাহিৰৰ অংশ গাঢ়
  • পক্ষ বচনত M আৰু Sৰ উপৰা-উপৰি অংশত 'X'
  • এতিয়া, সিদ্ধান্তটো যাচাই কৰোঁ: X কি S আৰু Pৰ উপৰা-উপৰি অংশত পৰিছে? → হয়

উপসংহাৰ

ভেন্ চিত্ৰৰ দ্বাৰা:

  • তিনিটা বৃত্ত আঁকি যুক্তি চিত্ৰিত হয়
  • গাঢ়তাৰ প্ৰতিফলন বা X বহুৱাই বচনবোৰ চিত্ৰিত হয়
  • সিদ্ধান্তটো আশ্ৰয় বচনবোৰৰ দ্বাৰা অনিবার্য নে নহয় → সেয়া বৈধতা নিৰ্ধাৰণ কৰে

এই কৌশল নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ বৈধতা পৰীক্ষা কৰিবলৈ এক শক্তিশালী মাধ্যম।

 

 

 

 

Type- Bhabani Bora