Chapter 2
নিৰপেক্ষ বচন আৰু অমাধ্যম অনুমান
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। বচনৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ বচন হৈছে বিচাৰমূলক বা তর্কমূলক চিন্তাৰ প্ৰাথমিক
একক। এটা বচনে সাধাৰণতে দুটা পদৰ মাজত থকা নিৰ্দিষ্ট সম্বন্ধ বা সম্পর্কক ব্যক্ত
কৰে। ই কোনো বস্তু, গুণ, কাম, ব্যক্তি
আদি বিষয়ক এক তথ্য, দাবী বা অভিমত
প্ৰদান কৰে যাক সত্য (সঁচা) বা মিথ্যা (মিছা) হিচাপে মূল্যায়ন কৰিব পাৰি।
উদাহৰণস্বৰূপে:
"সকলো কাউৰী হয়।"
এই বচনটোত "সকলো" (সৰ্বসাধাৰণ পদ) আৰু
"কাউৰী" (বিশেষ গুণসূচক পদ) এই দুটা পদৰ মাজত এটা নিৰ্দিষ্ট সম্বন্ধ আছে
— সেয়ে এইটো এক বচন।
২। এৰিষ্টটলৰ মতে বচন মানে কি?
উত্তৰঃ এৰিষ্টটলৰ মতে, বচন হৈছে
এনে এক উক্তি বা বক্তব্য, য’ত
কোনো এটা বিষয় সন্দর্ভত সদর্থক (affirmative) বা নঞর্থক (negative) ৰূপত
কিবা কথা প্ৰকাশ কৰা হয়। আনহাতে, এইধৰণৰ
উক্তি একে সময়তে সত্য (সঁচা) বা মিথ্যা (মিছা) হিচাপেও বিবেচিত হ’ব পাৰে। সেয়েহে,
বচন হৈছে যুক্তিত ব্যৱহৃত এক মৌলিক আৰু
গুৰুত্বপূর্ণ একক।
৩। আধুনিক
তর্কবিদৰ মতে বচন মানে কি?
৪। সৰল বচনৰ
ভাগকেইটা কি কি?
(১) উদ্দেশ্য-পদবিহীন বচন,
(২) উদ্দেশ্য-বিধেয়
আকাৰৰ বচন,
(৩) সম্বন্ধাত্মক
বচন, আৰু
(৪) শ্ৰেণী
সদস্যতা বচন।
৫। আটাইতকৈ সৰলতম বচনটো কি?
উত্তৰঃ উদ্দেশ্য-পদ
বিহীন বচন হৈছে সকলোতকৈ
সৰল আৰু মৌলিক বচন।
৬। উদ্দেশ্য-বিধেয় আকাৰৰ বচন কাক বোলে?
উত্তৰঃ যি বচনত কোনো
বস্তু বা ব্যক্তিৰ গুণ, বৈশিষ্ট্য বা
অৱস্থাৰ বিষয়ে কোৱা হয়, সেইবোৰক উদ্দেশ্য-বিধেয় আকাৰৰ বচন বুলি জনা যায়।
৭। প্রাথমিক বচন কেই প্ৰকাৰৰ?
উত্তৰঃ প্ৰাথমিক বচন
মূলতঃ দুটা ভাগত বিভক্ত — সৰল
বচন আৰু যৌগিক বচন।
৮। সৰল বচন কাক বোলে?
উত্তৰঃ যি বচন কেৱল
এটা উক্তিৰে গঠিত, তাক সৰল বচন বোলে। সৰল বচনত একমাত্ৰ উক্তি এটাহে থাকে।
৯। সৰল বচনৰ
ভাগকেইটা কি কি?
(১)
উদ্দেশ্যপদবিহীন বচন,
(২) উদ্দেশ্য-বিধেয় আকাৰৰ বচন,
(৩) সম্বন্ধাত্মক বচন, আৰু
(৪) শ্ৰেণী-সদস্যতা বচন।
১০। বৈকল্পিক
বচন কাক বোলে?
১১। বচনাত্মক
তর্কবিজ্ঞানত কি কি বচনৰ উল্লেখ কৰা হয়?
১২। যৌগিক বচন
কি?
১৩। সামান্য
বচন কি?
১৪।
অস্তিত্বমূলক বচন কি?
১৫। নিৰপেক্ষ
বচনৰ প্ৰকাৰ চাৰিটা কি কি?
(ক) সার্বিক
সদর্থক বচন,
(খ) সার্বিক নঞর্থক বচন,
(গ) বিশেষ সদর্থক বচন, আৰু
(ঘ) বিশেষ নঞর্থক বচন।
১৬। বচনৰ
চতুৰ্বর্গীয় শ্রেণীবিভাজন বুলিলে কি বুজা?
(ক) সার্বিক
সদর্থক (A),
(খ) সার্বিক নঞর্থক (E),
(গ) বিশেষ সদর্থক (I),
(ঘ) বিশেষ নঞর্থক (O)।
এই চাৰি
প্ৰকাৰৰ বচনৰ ভিত্তিত যি শ্ৰেণীবিভাজন কৰা হয়, তাক বোলা হয় বচনৰ
চতুবর্গীয় শ্রেণীবিভাজন।
১৭। বিৰোধিতাৰ
বৰ্গক্ষেত্র কি?
১৮। পদ কি?
১৯। সামান্য পদ
বুলিলে কি বুজা?
২০। বিশিষ্ট পদ
পদ কি?
২১। অর্থযুক্ত
বিশিষ্ট পদবুলিলে কি বুজা?
২২। 'পদৰ ব্যপ্ততা'ৰ আলোচ্য বিষয় কি?
২৩। পদৰ
ব্যপ্ততা বা অব্যপ্ততা বুলিলে কি বুজা?
২৪। এটা বিশেষ
সদর্থক বা I বচনত কি পদ
ব্যাপ্ত?
২৫। বচন এটা
নঞর্থক হ'লে কি পদ
ব্যপ্ত হয়?
২৬। 'কোনো উদ্ভিদ সর্বভোজী নহয়', এই বচনটোক দুয়োটা পদ ব্যপ্ত হয় নে?
২৭। এটা
উদ্দেশ্য পদ ব্যাপ্ত বচনৰ উদাহৰণ দিয়া।
২৮। সামান্য
বচনত উদ্দেশ্য পদৰ সম্পূৰ্ণ বাচ্যার্থ / লক্ষণার্থ বিবেচনা কৰা হয়।
২৯। অমাধ্যম
অনুমান কাক বোলে?
৩০। মাধ্যম
অনুমান কাক বোলে?
৩১। সমবর্তন
কাক বোলে?
৩২। প্রতিবর্তন
কাক বোলে?
৩৩। সমবিবর্তন
(Contraposition) কি?
চমু
প্রশ্নোত্তৰ:
২। পদব
ব্যাপ্যতা মানে কি বুজা চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।
- ব্যাপ্ত পদ: “সকলো ৰাজহাঁহ বগা” — এই বচনত
‘ৰাজহাঁহ’ পদটোক ইয়াৰ সমগ্ৰ বাচ্যাৰ্থত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। গতিকে, ‘ৰাজহাঁহ’ হৈছে ব্যাপ্ত পদ।
- অব্যাপ্ত পদ: “কিছুমান বিজ্ঞানী দাৰ্শনিক” —
ইয়াত ‘বিজ্ঞানী’ পদটোক কেৱল আংশিকভাবে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। গতিকে, ইয়াত ‘বিজ্ঞানী’ হৈছে অব্যাপ্ত
পদ।
সাৰাংশত,
পদৰ ব্যাপ্যতা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয় তাত থকা বস্তুবোৰ
সম্পূর্ণভাৱে ধৰা হৈছে নে আংশিকভাৱে তাৰ ওপৰত।
৩। 'সকলো পদেই শব্দ কিন্তু যিকোনো শব্দ পদ নহয়'-
আলোচনা কৰা।
শব্দ
আৰু পদ দুয়োটাই অৰ্থযুক্ত বৰ্ণ বা বৰ্ণসমষ্টিৰে গঠিত। তথাপি, সকলো শব্দ পদ নহয়, কাৰণ সকলো শব্দে উদ্দেশ্য বা বিধেয়ৰ ভূমিকা পালন নকৰে। যেনে —
"এজন" এটা অৰ্থযুক্ত
শব্দ হলেও, নিজে নিজে
উদ্দেশ্য বা বিধেয়ৰূপে ব্যৱহৃত হ’ব নোৱাৰে, সেয়ে এইটো পদ নহয়। কিন্তু সকলো পদ–অবশ্যেই শব্দ বা শব্দ সমষ্টি হয়।
৪। সামান্য
বচনত কেৱল 'উদ্দেশ্য'
পদেই ব্যাপ্ত। এই উক্তিটো সত্যনে?
নহয় যদি উদাহৰণসহ বুজাই লিখা।
৫। এটা
নির্দিষ্ট বিশিষ্ট পদযুক্ত A বচনত
কেবল উদ্দেশ্য ব্যপ্ত হয় নে? নহয়
যদি কিয়?
উদাহৰণ
স্বৰূপে:
“সকলো মানুহ হৈছে বুদ্ধিবৃত্তি-সম্পন্ন প্ৰাণী।” (A
বচন) ইয়াত “সকলো মানুহ” উদ্দেশ্য পদটো সম্পূৰ্ণভাবে ধৰা হৈছে (ব্যপ্ত),
আৰু “বুদ্ধিবৃত্তি-সম্পন্ন প্ৰাণী” পদটোও সকলো
মানুহৰ ক্ষেত্ৰত সমানভাৱে ব্যৱহাৰ হৈছে (ব্যপ্ত)। সেয়ে, এই বচনত উদ্দেশ্য আৰু বিধেয় দুয়োটাই ব্যপ্ত।
৬। 'নঞর্থক বচনত দুয়োটা পদেই ব্যাপ্ত' উদাহৰণ সহ বুজাই লিখা।
৭। উদাহৰণসহ
বুজাই লিখা।
(খ) ০ বচনত কেবল
বিধেয়হে ব্যপ্ত।
এই বচনত—
- উদ্দেশ্য পদ হ’ল ‘মানুহ’। ইয়াত ‘কিছুমান’
বুলি কোৱা হৈছে, অৰ্থাৎ
সকলো মানুহৰ বিষয়ে নহয়, কেৱল
এজন বা কেইজন মানুহৰ কথা কোৱা হৈছে। সেয়ে উদ্দেশ্য পদ ‘মানুহ’ অব্যপ্ত।
- বিধেয় পদ হ’ল ‘জ্ঞানী’। এই খিনিতে কোৱা
হৈছে যে, কিছুমান
মানুহ জ্ঞানী
নহয়, অৰ্থাৎ
‘জ্ঞানী’ হোৱাৰ গুণ সেই কিছুমান মানুহৰ ক্ষেত্ৰত অস্বীকাৰ কৰা হৈছে। সেয়ে এই
গুণটোৰ ক্ষেত্ৰত সকলো
জ্ঞানীৰ বিষয়ে কথা কোৱা হৈছে, কাৰণ
‘জ্ঞানী’ গুণটো কিছুমান ‘মানুহ’ৰ পৰা বাদ দিয়া হৈছে। এইদৰে, বিধেয় পদ ‘জ্ঞানী’ ব্যপ্ত।
(গ) । বচনত এটাও
পদ ব্যাপ্ত নহয়।
৮। বচনৰ
বিৰোধিতা মানে কি বুজা?
৯।
চতুর্বর্গীয়বিৰোধৰ সংজ্ঞা দিয়া।
১০। বচনৰ
চতুৰ্বর্গীয়বিৰোধীতাৰ ওপৰত এটা চমুটোকা লিখা।
ইয়াৰ
বিপৰীতে, অস্তিত্বমূলক তাৎপৰ্য্যৰ দৃষ্টিকোণত,
বচনটোৰ সত্যতা মূলত উদ্দেশ্য পদ (S) ৰ অস্তিত্বৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। অৰ্থাৎ, যদি উদ্দেশ্য পদৰ কোনো সদস্য বাস্তৱতে নাথাকে,
তেন্তে বচনটো সত্য বুলি ধৰা হয়। কিন্তু যদি
উদ্দেশ্য পদৰ সদস্য থাকে, তেন্তে
বচনটো অসত্য বুলি গণ্য কৰা হয়।
১১।
অস্তিত্বমূলক তাৎপৰ্য্যৰ ওপৰত এটি চমুটোকা লিখা।
১২। সার্বিক
বচনসমূহে অস্তিত্বমূলক তাৎপর্য দাবী কৰেনে চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ অস্তিত্বমূলক তাৎপৰ্য্য বুলিলে আমি বুজোঁ যে এটা বচনে কোনো সত্ত্বা বা বস্তুৰ বাস্তৱ অস্তিত্বক প্ৰকাশ কৰে। এই তাৎপৰ্য্যটো মূলত বচনৰ উদ্দেশ্য পদৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত হয়—অর্থাৎ, বচনত যি শ্ৰেণী বা বিষয়ৰ কথা উল্লেখ থাকে, তাতে কোনো বাস্তৱ সদস্য আছে নে নাই, তাকেই এই অস্তিত্বমূলক তাৎপৰ্য্যয়ে নির্দেশ কৰে। প্ৰসিদ্ধ তর্কবিদ জর্জ বুলে কৈছে যে, সার্বজনীন বচন ‘A’ (সকলো S হ'ল P) আৰু ‘E’ (কোনো S নহয় P)ৰ অস্তিত্বমূলক তাৎপৰ্য্য নাই। বুলৰ মতে, এই বচন দুটিয়ে কেৱল যৌক্তিক সম্পর্ক প্ৰকাশ কৰে, বস্তু বা বিষয়ৰ অস্তিত্বৰ বিষয়ে কোনো দাবী নকৰে। সেয়ে, এই বচনবোৰ অস্তিত্বমূলকভাৱে নঞর্থক বুলি ধৰা হয়। ইয়াৰ বিপৰীতে, বিশেষ বচন ‘I’ (কিছুমান S হ'ল P) আৰু ‘O’ (কিছুমান S নহয় P) বচনে এই উদ্দেশ্য পদত সূচিত বস্তু বা বিষয়ৰ অস্তিত্বৰ দাবী কৰে। সেয়েহে এই বচনকেইটাক অস্তিত্বমূলক বচন হিচাপে গণ্য কৰা হয়। আধুনিক তর্কবিজ্ঞানত এই বিশেষ বচনবোৰত অস্তিত্বমূলক তাৎপৰ্য্যৰ উপস্থিতি থাকিলেও, সার্বজনীন বচনত সেই ধৰণৰ দাবী দেখা নাযায়। এইদৰে, সাধাৰণীকৰণ আৰু অস্তিত্বমূলক তাৎপৰ্য্যৰ দৃষ্টিৰে চাই চালিলে দেখা যায় যে, ‘A’ আৰু ‘E’ বচন ‘I’ আৰু ‘O’ বচনৰ পৰা পৃথক। এই পৃথকতাৰ ফলতেই চতুৰ্বৰ্গীয় বচনসমূহৰ ভিতৰত থকা বিৰোধীতা (opposition) বুজাৰ ক্ষেত্ৰত অস্তিত্বমূলক দৃষ্টিভংগীৰ বিশেষ গুৰুত্ব থাকে।
১৩। বিশেষ
বচনসমূহে অস্তিত্বমূলক তাৎপর্য্য দাবী কৰেনে চমু উত্তৰ দিয়া।
১৪। নিগমন
অনুমান কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি? উদাহৰণৰ
সহায়ত ব্যাখ্যা কৰা।
(ক) অমাধ্যম অনুমান (Immediate
Inference): যি নিগমন
অনুমানত সিদ্ধান্ত মাত্ৰ এটা
আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবার্যভাৱে
আহৰণ কৰা হয়, তাক অমাধ্যম
অনুমান বোলা হয়। উদাহৰণঃ
- সকলো মানুহ মৰণশীল। (A)
(আশ্রয়বাক্য)
- ∴
কিছুমান
মৰণশীল জীৱ হয় মানুহ। (I) (সিদ্ধান্ত)
এই নিগমনত এটা মাত্র আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত আহৰণ কৰা হৈছে, সেয়ে এইটো অমাধ্যম অনুমান।
(খ) মাধ্যম অনুমান (Mediate Inference): যি নিগমন অনুমানত দুটা বা ততোধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত অনিবার্যভাৱে আহৰণ কৰা হয়, তাক মাধ্যম অনুমান বোলে। উদাহৰণঃ
- সকলো মানুহ মৰণশীল। (A)
(আশ্রয়বাক্য)
- সকলো দাৰ্শনিক মানুহ। (A)
(আশ্রয়বাক্য)
- ∴
সকলো
দাৰ্শনিক মৰণশীল। (A) (সিদ্ধান্ত)
এই ক্ষেত্ৰত
দুটা আশ্রয়বাক্যৰ সহায়ত সিদ্ধান্ত আহৰণ কৰা হৈছে, সেয়ে ই মাধ্যম
অনুমান।
১৫। অমাধ্যম
অনুমান কি?
উত্তৰঃ যি নিগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত মাত্ৰ এটা
আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবার্যভাৱে নিৰ্গত হয়, আৰু
য’ত মাধ্যম হিচাপে অন্য কোনো বাক্য বা হেতুৰ সহায় লোৱা নহয়, তাক অমাধ্যম অনুমান বোলে। এই অনুমানত মাত্ৰ দুটা বচন থাকে—একটি হ’ল
আশ্রয়বাক্য আৰু আনটো হ’ল
সিদ্ধান্ত।
উদাহৰণঃ
A – সকলো অসমীয়া হয়
ভাৰতীয়। (আশ্রয়বাক্য)
∴ I – কিছুমান
ভাৰতীয় হয় অসমীয়া। (সিদ্ধান্ত)
এই অনুমানটো
অমাধ্যম অনুমান, কাৰণ—
- ইয়াত সিদ্ধান্তটো মাত্ৰ এটা
আশ্রয়বাক্যৰ পৰা নিঃসৃত হৈছে, কোনো
মাধ্যম বাক্য ব্যৱহৃত হোৱা নাই।
- সিদ্ধান্তটো আশ্রয়বাক্যতকৈ কম
ব্যাপক — অৰ্থাৎ, সকলো
অসমীয়া ভাৰতীয় বুলি কোৱা হৈছে, কিন্তু
সিদ্ধান্তত কেৱল "কিছুমান ভাৰতীয়"কেই বুলি কোৱা হৈছে।
সেয়ে
এই অনুমানটো অমাধ্যম নিগমন অনুমানৰ এটা যথোপযুক্ত উদাহৰণ।
১৬। অমাধ্যম
অনুমান কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰঃ অমাধ্যম অনুমানৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰ পোৱা যায়। এই
অনুমানসমূহত সিদ্ধান্ত মাত্ৰ এটাৰেই আশ্রয়ত নিৰ্মিত হয়, অৰ্থাৎ ইয়াত কোনো মাধ্যম বাক্যৰ প্ৰয়োজন নহয়। এই ধৰণৰ অনুমানবোৰ
যুক্তিবিদ্যায় গুৰুত্বপূর্ণ স্থান দখল কৰি আছে। তলত অমাধ্যম অনুমানৰ মুখ্য
প্ৰকাৰসমূহ উল্লেখ কৰা হ’ল—
- সমাবর্তন (Conversion):
মূল বচনৰ বিষয়বস্তু আৰুpredicate স্থান সলনি কৰাৰ ফলত যি সিদ্ধান্ত আহে তাক সমাবর্তিত সিদ্ধান্ত বোলা হয়। - প্ৰতিবর্তন (Obversion):
মূল বচনৰ গুণ বা বিধি পৰিবর্তন কৰি আৰু predicate ৰ বিমুখ ধাৰণা (complement) লোৱাৰ দ্বাৰা যি সিদ্ধান্ত আহে তাক প্ৰতিবর্তিত সিদ্ধান্ত বোলা হয়। - পৰিপ্ৰতিবৰ্তন (Contraposition):
মূল বচনৰ বিষয় আৰু predicate স্থান সলনি কৰি দুয়োটাৰেই বিমুখ ধাৰণা লোৱাৰ ফলত যি সিদ্ধান্ত আহে তাক পৰিপ্ৰতিবর্তিত সিদ্ধান্ত বোলা হয়। - বিপৰীবৰ্তন (Inversion):
মূল বচনৰ বিষয়বস্তুক নিৰাকৰণ কৰি বা সংশোধন কৰি যি সিদ্ধান্ত আহে তাক বিপৰীবৰ্তিত সিদ্ধান্ত বোলা হয়। - নিশ্চিতি ভিত্তিক অনুমান (Model
Consequence):
য’ত মূল বচনৰ ধাৰণাৰ ভিতৰত লগ লগাই নিশ্চিতভাৱে এক সিদ্ধান্ত কৰা হয়। - সম্বন্ধৰ পৰিবৰ্তন (Change
of Relation):
য’ত মূল বচনত থকা ধাৰণাৰ ভিতৰত থকা সম্বন্ধটো সলনি কৰি যি নতুন সিদ্ধান্ত আহে। - যোজিত বিশেষানুমান (Inference
by Added Determinants):
মূল বচনত নতুন উপসৰ্গ বা বিশেষণ যুক্ত কৰি যি সিদ্ধান্ত আহে তাক এই ধৰণৰ অনুমান বোলা হয়। - মিশ্ৰ ধাৰণানুমান (Inference
by Complex Conception):
মূল বচনৰ ধাৰণাবোৰক মিলাই এক জটিল ধাৰণাত পৰিণত কৰি যি সিদ্ধান্ত আহে তাক মিশ্ৰ ধাৰণানুমান বোলা হয়।
১৭। অমাধ্যম
আৰু মাধ্যম অনুমানৰ সম্বন্ধটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অমাধ্যম আৰু
মাধ্যম অনুমানৰ মাজত কিছুমান গুৰুত্বপূর্ণ সাদৃশ্য আৰু পাৰ্থক্য বিদ্যমান।
সাদৃশ্যসমূহ হ'ল—
সাদৃশ্যসমূহ:
(ক) অমাধ্যম আৰু
মাধ্যম অনুমান দুয়োটাই নিগমনমূলক (Deductive) অনুমান। সেইবাবে, এই
দুয়ো অনুমানত সিদ্ধান্তটো আশ্রয়বাক্য(সমূহ)ৰ পৰা অনিবার্যভাৱে নিঃসৃত হয়।
(খ) এই দুয়ো
ধৰণৰ অনুমানত সিদ্ধান্ত কেতিয়াও আশ্রয়বাক্য(সমূহ)তকৈ অধিক ব্যাপক বা বিস্তৃত হ’ব
নোৱাৰে।
(গ) অমাধ্যম আৰু
মাধ্যম অনুমান দুয়োটাতেই অনুমানৰ আকাৰগত (Formal) বৈধতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়। বচনবোৰৰ বস্তুগত সত্যতা (Material
Truth) অপেক্ষা আকাৰগত গঠন (Form) অনুসৰি অনুমান বৈধ হ’ব।
পার্থক্যসমূহ:
(ক) অমাধ্যম
অনুমানত কেৱল এটা আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত আহে, অৰ্থাৎ ই একবাক্যৰ নিগমন (Immediate Inference)। কিন্তু
মাধ্যম অনুমানত একাধিক আশ্রয়বাক্য থাকে, যাৰ
পৰা সিদ্ধান্ত আহে, অৰ্থাৎ ই
বহু-বাক্যৰ নিগমন (Mediate Inference)।
(খ) অমাধ্যম
অনুমানৰ ব্যৱহাৰ ক্ষেত্ৰ সীমিত। সেইবাবে কিছুমান তর্কবিদে ইয়াক ‘প্রকৃত অনুমান’
হিচাপে গণ্য নকৰে। কিন্তু মাধ্যম অনুমানৰ প্ৰয়োগ ক্ষেত্ৰ বহল আৰু ই যুক্তিতত্ত্বৰ
মুখ্য অৱলম্বন।
(গ) অমাধ্যম
অনুমান সাধাৰণতে আকাৰ (Form) নিৰ্ভৰ
কৌশল হিচাপে বিবেচিত হয়, আৰু
ইয়াত মাধ্যম পদৰ উপস্থিতি নাথাকে; কিন্তু
মাধ্যম অনুমানত মাধ্যমপদ (Middle
Term) থাকে, যি আশ্রয়বাক্য দুটা যুক্ত কৰি সিদ্ধান্তত সহায় কৰে।
১৮। অমাধ্যম
অনুমানৰ প্ৰধান ভাগ দুটা কি কি?
উত্তৰঃ অমাধ্যম
অনুমানৰ দুটা প্রধান ভাগ দুটা হ'ল।
(ক)
সমবর্তন আৰু (খ) প্রতিবর্তন।
১৯। সমবর্তন
কাক বোলে? সমবৰ্তনৰ
নিয়মবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ সমবর্তন বোলে তেনে ধৰণৰ অমাধ্যম অনুমান, য'ত আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য আৰু বিধেয়ৰ স্থান
বিধিসন্মতভাৱে পৰিৱর্তন কৰি সিদ্ধান্ত প্ৰস্তুত কৰা হয়। এই ৰূপান্তৰ সম্পূর্ণ
নিয়মপূৰ্বক আৰু যৌক্তিকভাৱে বৈধ হয়। উদাহৰণস্বৰূপে:
আশ্রয়বাক্য:
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল। (A) → সমবর্তনয় বচন
সমবর্তন অনুসৰি
সিদ্ধান্ত:
কিছুমান মৰণশীল প্ৰাণী হয় মানুহ। (A)
→ সমবর্তীত বচন
সমবর্তনৰ
নিয়মাৱলী:
(১) আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধান্তত বিধেয় হয়।
(২) আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয় সিদ্ধান্তত উদ্দেশ্য হয়।
(৩) আশ্রয়বাক্য
সদর্থক হ’লে সিদ্ধান্তো সদর্থক হ’ব; নঞর্থক
হ’লে সিদ্ধান্তো নঞর্থক হ’ব। অৰ্থাৎ গুণৰ (affirmative/negative) কোনো পৰিৱৰ্তন নহয়।
(৪) আশ্রয়বাক্যত
যি পদ ব্যাপ্ত নহয়,
সিদ্ধান্তত সেই পদটো ব্যাপ্ত হ’ব
নোৱাৰে।
২০। '০' বচনৰ সমবর্তন বৈধ হ'বনে?
উত্তৰঃ ‘O’ বচনৰ কোনো বৈধ
সমবর্তন সম্ভৱ নহয়। এই
বিষয়ে উদাহৰণৰে বিশ্লেষণ কৰি চাওঁ, কিয় 'O'
বচনৰ বৈধ সমবর্তন সম্ভৱ নহয়। উদাহৰণ:
- O বচন (সমবর্তনীয়): কিছুমান মানুহ নহয় জ্ঞানী।
- সমবর্তিত: কিছুমান জ্ঞানী নহয় মানুহ।
প্ৰথমটো
বচনটো অর্থগতভাৱে সত্য হ’ব পাৰে। কিন্তু দ্বিতীয়টো বচনটো মিছা হ’ব পাৰে।
বিশ্লেষণ:
- সমবর্তনৰ নিয়ম অনুসৰি—
(১) আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধান্তত বিধেয় হয়।
(২) আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয় সিদ্ধান্তত উদ্দেশ্য হয়।
(৩) গুণ পৰিৱৰ্তন নহয়।
(৪) অব্যাপ্ত পদ সিদ্ধান্তত ব্যাপ্ত হ’ব নোৱাৰে।
উদাহৰণত:
‘মানুহ’ শব্দটো
সমবর্তনীয় বচনত অব্যাপ্ত হিচাপে আছে, কিন্তু সমবর্তিত বচনত সেইটো ব্যাপ্ত ৰূপত
দেখা গৈছে।
২১। নিষেধমূলক
সমবর্তন কাক বোলে?
উত্তৰঃ ‘O’ বচন (কিছুমান S
নহয় P)ৰ কোনো
বৈধ সমবর্তন নহয়, কাৰণ তাৰ লগত
যুক্ত যিকোনো সম্ভাব্য সমবর্তিত বচনৰ অৰ্থগত অসঙ্গতি দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে–
সমবর্তনীয় বচনঃ O
– কিছুমান মানুহ নহয় জ্ঞানী।
সমবর্তিত বচনঃ O
– কিছুমান জ্ঞানী নহয় মানুহ।
ইয়াত
সমবর্তনীয় বচনটো সত্য হ'লেও সমবর্তিত
বচনটো স্পষ্টভাৱে মিছা। সমবর্তনীয় বচনৰ উদ্দেশ্য পদ “মানুহ” অব্যাপ্ত,
অথচ সমবর্তিত বচনত “মানুহ” পদটো
ব্যাপ্ত ৰূপত ব্যৱহৃত হৈছে। এই দৃষ্টান্তত সমবর্তনৰ মূল নিয়মৰ উলংঘন ঘটিছে। এই
সমস্যাৰ সমাধান বিচাৰি হবছ (Hobbes) আদি
কিছুমান তর্কবিদে "নিষেধমূলক
সমবর্তন" নামে এক বিকল্প
পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰিছে। এই পদ্ধতিত, O বচনৰ
সংযোজকৰ পৰা ‘ন’ (নিষেধ) চিনটো আঁতৰাই, সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদৰ লগত সংযুক্ত কৰি নতুন বচন গঠন কৰা হয়। যেনে –
মূল বচন (O): কিছুমান মানুহ নহয় সুখী।
এই বচনটোক নিষেধমূলক সমবর্তন কৰি, তলতকৈ ৰূপান্তৰ কৰা হয়ঃ কিছুমান
মানুহ হয় অসুখী। (I)
∴ কিছুমান অসুখী হয় মানুহ। (I)
এই
সমবর্তিত বচনটো ৰূপত ‘I’ ধৰণৰ হ'লেও ইয়াত মূল সমবর্তন নিয়মৰ সৈতে স্পষ্টৰূপে অসঙ্গতি দেখা যায়—
- মূল বচনৰ বিধেয় পদ (সুখী) সমবর্তীত বচনত উদ্দেশ্য পদ (অসুখী) হিচাপে পৰিগণিত হৈছে।
- লগতে, মূল O বচন নিষেধাত্মক (negative) হ’লেও, সমবর্তিত বচনটো সমর্থক (affirmative) ৰূপত ব্যক্ত হৈছে।
এই
সকলো কাৰণত, এই ধৰণৰ বিশেষধমূলক (artificial) সমবর্তন যুক্তিৰ
দৃষ্টিকোণৰ পৰা বৈধ বুলি
গ্ৰহণযোগ্য নহয়। সেইবাবে,
যুক্তিত ‘O’ বচনৰ সঠিক বা
বিধিসম্মত সমবর্তন সম্ভৱ নহয়।
২২। সমবৰ্তনৰ
প্ৰকাৰবোৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সমবৰ্তন মূলতঃ
দুটা প্ৰকাৰৰ হয়—
(ক) সৰল সমবৰ্তন আৰু
(খ) অসৰল
সমবৰ্তন।
(ক) সৰল
সমবৰ্তন: যেতিয়া
সমবর্তনীয় বচন আৰু সমবর্তিত বচনৰ পৰিমাণ (সার্বিক বা বিশেষ) একে থাকে, তেতিয়াহে তাক সৰল সমবৰ্তন বোলে।
অর্থাৎ:
- যদি সমবর্তনীয় বচন সার্বিক হয়, তেন্তে সমবর্তিত বচনটোও সার্বিক হ’ব।
- আৰু যদি সমবর্তনীয় বচন বিশেষ, তেন্তে সমবর্তিত বচনটোও বিশেষ হ’ব।
(খ) অসৰল
সমবৰ্তন: যেতিয়া
সমবর্তনীয় বচন আৰু সমবর্তিত বচনৰ পৰিমাণ এক নহয়, অৰ্থাৎ পৰিমাণৰ পৰিবৰ্তন ঘটে, তেতিয়া
তাক অসৰল সমবৰ্তন বোলে।অর্থাৎ:
- যদি সমবর্তনীয় বচন সার্বিক হয়, তেন্তে সমবর্তিত বচন বিশেষ হ’ব।
- আৰু যদি সমবর্তনীয় বচন বিশেষ হয়, তেন্তে সমবর্তিত বচন সার্বিক হ’ব।
২৩। নিষেধ
সমবর্তন বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ 'O' বচনৰ কোনো বৈধ
সমবর্তন সম্ভৱ নহয়। এই কথা
আমি উদাহৰণৰ সহায়ত পৰীক্ষা কৰি চাওঁ:
- মূল 'O' বচন:
O - কিছুমান মানুহ নহয় জ্ঞানী – (সমবর্তনীয় বচন) - তাৰ সমবর্তিত ৰূপ হব:
O - কিছুমান জ্ঞানী নহয় মানুহ – (সমবর্তিত বচন)
এতিয়া লক্ষ্য
কৰোঁ: সমবর্তনীয় বচনটো সত্য হ'লেও,
সমবর্তিত বচনটো স্পষ্টভাৱে মিছা, কাৰণ...
- সমবর্তনীয় বচনত 'মানুহ' শব্দটো অব্যাপ্ত (particular) ৰূপত ব্যৱহৃত হৈছে,
- কিন্তু সমবর্তিত বচনত সেইটো ব্যাপ্ত (universal) ৰূপত ধৰা হৈছে।
এইটোতেই পদৰ ব্যাপ্ততা সংক্রান্ত দোষ (error of
distribution) ঘটে, যাৰ ফলত যুক্তিৰ মান্যতা ভংগ হয়।
বিকল্প সমবর্তন
প্ৰচেষ্টা:
কিছুমান
তর্কবিদে এই সমস্যাটো এৰি যাবলৈ তলৰ দৰে চেষ্টা কৰিছে—
- প্ৰথমে মূল 'O' বচনৰ বিধেয়টো নঞাৰ্থক ৰূপত বদল কৰি ‘I’ বচনত ৰূপান্তৰ কৰে:
- O
- কিছুমান
মানুহ নহয় সাধু
- I
- কিছুমান
মানুহ হয় অসাধু
- তাৰপিছত সমবর্তন কৰে:
- I
- কিছুমান
অসাধু হয় মানুহ
কিন্তু এই
সমবর্তন বৈধ নহয়,
কাৰণ—
- এই অনুমানত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ গুণ
(quality) এক নহয়,
- লগতে সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয়ৰ বিপৰীত পদ।
এইদৰে, এই অনুমানত সমবর্তনৰ মূল নিয়মবোৰ ভংগ হৈছে।
উপসংহাৰ:
এই সকলো কাৰণতে
‘O’ বচনৰ কোনো বৈধ সমবর্তন সম্ভৱ নহয়, আৰু ইয়াক
সৰলভাৱে সমবৰ্তন কৰা যুক্তিসংগত
নহয়।
২৪। প্রতিবর্তন
কাক বোলে? প্রতিবৰ্তনৰ
নিয়মবোৰ লিখা।
উত্তৰঃ প্ৰতিবর্তন (Obversion) হ'ল
অমাধ্যম অনুমানৰ এটা প্ৰকাৰ য'ত
প্রদত্ত বচনৰ অৰ্থ একেবাৰে অক্ষুণ্ণ ৰাখি কেৱল গুণ (Quality) পৰিবৰ্তন
কৰি নতুন এটা বচন গঠন কৰা হয়। ইয়াত সদর্থক বচনক নঞর্থক, বা নঞর্থক বচনক সদর্থক কৰি দিয়াৰ লগতে বিধেয় পদৰ বিৰুদ্ধ অৰ্থ ব্যৱহাৰ
কৰা হয়।উদাহৰণ:
প্ৰতিবৰ্তনীয়
বচন :
সকলো ধনীব্যক্তি হয় শিক্ষিত ব্যক্তি। (A)
প্ৰতিবৰ্তিত
বচন :
কোনো ধনীব্যক্তি নহয় অশিক্ষিত ব্যক্তি। (E)
প্ৰতিবর্তনৰ নিয়মাৱলী
- বিধেয় পদ উদ্দেশ্য পদত পৰিণত হয় —
মূল বচনৰ বিধেয় পদ ("শিক্ষিত ব্যক্তি") প্ৰতিবৰ্তিত বচনত উদ্দেশ্য পদ হয়। - বিধেয় পদৰ বিৰুদ্ধ অৰ্থ ব্যৱহাৰ
হয় —
"শিক্ষিত ব্যক্তি"ৰ বিৰুদ্ধ অৰ্থ "অশিক্ষিত ব্যক্তি" ব্যৱহাৰ হয়। - গুণৰ পৰিবৰ্তন —
সদর্থক (Affirmative) বচন নঞর্থক (Negative) হয় আৰু নঞর্থক বচন সদর্থক হয়। - পৰিমাণ একে থাকে —
মূল বচন সার্বিক (A/E) হ’লে প্ৰতিবৰ্তিত বচনো সার্বিক, মূল বচন বিশেষ (I/O) হ’লে প্ৰতিবৰ্তিত বচনো বিশেষ হয়।
২৫।
পৰিপ্ৰতিবৰ্তন (Contraposition) কি?
পৰিপ্ৰতিবৰ্তনৰ নিয়মসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ
