Chapter 4
[a] বাস্তববাদ
[b] ভাৱবাদ
[c] পৰমব্ৰহ্মবাদ
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। বাস্তৱবাদ কি?
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদ হৈছে তেনে এটা দার্শনিক মতবাদ যাৰ মতে, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ মননিৰপেক্ষ তথা স্বতন্ত্র অস্তিত্ব থাকে। এই মতে, বিষয়বস্তুবোৰে মানৱৰ চিন্তা, অনুভৱ বা জ্ঞানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰাকৈ নিজ নিজ অস্তিত্ব বজাই ৰাখে। বাস্তৱবাদ অনুসৰি, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু আমাৰ মানসিক ধাৰণাৰ পৰা স্বতন্ত্ৰভাৱে বাস্তৱ জগতত বিদ্যমান।
২। বাস্তববাদৰ যিকোনো এটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদ মতে, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু আৰু জ্ঞানৰ মাজত থকা সম্বন্ধটো বাহ্যিক হয়, আন্তৰিক নহয়। অৰ্থাৎ, বিষয়বস্তুবোৰে জ্ঞান বা মানসিক প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা পৃথকভাবে অস্তিত্ব ৰাখে, আৰু জ্ঞান সেই বস্তুসমূহক কেবল চিনে বা প্ৰতিফলিত কৰে। বিষয়বস্তু জ্ঞানৰ দ্বাৰা নিৰ্মিত নহয়, সেয়া জ্ঞানৰ বাহিৰত থকা এক স্বতন্ত্র বাস্তৱতা।
৩। বাস্তৱবাদৰ সমৰ্থক চাৰিজন দার্শনিকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ জন লক, বাৰ্ট্ৰাণ্ড ৰাছেল, জি. ই. মূৰ, আৰু চি. ডি. আলেকজেণ্ডাৰ — এইসকল দাৰ্শনিক বাস্তৱবাদ মতবাদৰ সমৰ্থক হিচাপে পৰিচিত। তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুবোৰ মানৱ মনৰ পৰা স্বতন্ত্ৰভাৱে বাস্তৱভাৱে অস্তিত্বশীল।
৪। কোন মতবাদ অনুসৰি জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতা মনৰ পৰা স্বতন্ত্র?
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদ মতবাদ অনুসৰি জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতা মনৰ পৰা স্বতন্ত্র।
৫। বাস্তৱবাদৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞানৰদ্বাৰা নিৰূপিত হয় নে?
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞানৰদ্বাৰা নিৰূপিত নহয়।
৬। 'গুৱাহাটী চিৰিয়াখানা কোনো লোকে নেদেখিলেও ইয়াৰ অস্তিত্ব আছে'- কথাষাৰ কোনটো মতবাদৰ লগত জড়িত?
উত্তৰ: কথাষাৰ বাস্তৱবাদ মতবাদৰ লগত জড়িত।
৭। বাস্তৱবাদৰ যিকোনো এটা প্ৰকাৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: বাস্তৱবাদৰ যিকোনো এটা প্ৰকাৰ হল - সৰলবাদ।
৮। বিজ্ঞানসম্মত বাস্তববাদ এটা বাস্তববাদৰ প্ৰকাৰ হয় নে?
উত্তৰঃ বিজ্ঞানসম্মত বাস্তববাদ এটা বাস্তববাদৰ প্ৰকাৰ হয়।
৯। যিকোনো দুজন বাস্তববাদী দার্শনিকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ দুজন বাস্তববাদী দার্শনিকৰ নাম হল- জন লক, হোল্ট।
১০। বাস্তৱবাদৰ যিকোনো এটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদ অনুসৰি, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ স্বতন্ত্র আৰু মননিৰপেক্ষ অস্তিত্ব থাকে। ই মানৱ মন বা চেতনাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে; বিষয়বস্তুবোৰে নিজৰ অস্তিত্ব নিজে বজাই ৰাখে, মনৰ উপস্থিতি বা অনুপস্থিতিৰ পৰাও সেয়া প্রভাৱিত নহয়।
১১। বিজ্ঞানসম্মত বাস্তববাদৰ প্ৰৱৰ্তক কোন?
উত্তৰঃ বিজ্ঞানসম্মত বাস্তববাদৰ প্ৰৱৰ্তক হল- জন লক।
১২। বাস্তৱবাদৰ মতে জ্ঞাতা মন আৰু বাহ্যিক বস্তুৰ মাজৰ সম্পর্ক বাহ্যিক নে?
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদৰ মতে জ্ঞাতা মন আৰু বাহ্যিক বস্তুৰ মাজৰ সম্পর্ক বাহ্যিক।
১৩। লকৰ মতে মুখ্য বা প্রাথমিক গুণ জ্ঞাতাৰ মননিৰ্ভৰশীল হয়নে?
উত্তৰঃ লকৰ মতে মুখ্য বা প্রাথমিক গুণ জ্ঞাতাৰ মননিৰ্ভৰশীল নহয়।
১৪। লকৰ মতে আকস্মিক বা গৌণ গুণ বস্তুনিৰ্ভৰশীল হয়নে?
উত্তৰঃ লকৰ মতে আকস্মিক বা গৌণ গুণ বস্তুনিৰ্ভৰশীল নহয়।
১৫। লকৰ মতে মুখ্য গুণবোৰ বস্তুনিৰ্ভৰশীলনে?
উত্তৰঃ লকৰ মতে মুখ্য গুণবোৰ বস্তুনিৰ্ভৰশীল হয়।
১৬। লকৰ মতে গৌণ গুণবোৰ ব্যক্তি মননিৰ্ভৰশীলনে?
উত্তৰঃ লকৰ মতে গৌণ গুণবোৰ ব্যক্তি মননিৰ্ভৰশীল হয়।
১৭। 'বস্তুৰ আকাৰ'- লকৰ মতেই কোন প্ৰকাৰৰ গুণ?
উত্তৰ: মুখ্য গুণ।
১৮। 'বস্তুৰ সোৱাদ'- লকৰ মতেই কোন প্ৰকাৰৰ গুণৰ উদাহৰণ?
উত্তৰ: 'বস্তুৰ সোৱাদ'- লকৰ মতেই গৌণ প্ৰকাৰৰ গুণৰ উদাহৰণ।
১৯। লকৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুক ইন্দ্ৰিয়যোগে পোনপটীয়াকৈ জানিব পাৰোনে?
উত্তৰ: লকৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুক ইন্দ্ৰিয়যোগে পোনপটীয়াকৈ জানিব নোৱাৰো।
২০। সৰল বাস্তৱবাদৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুক ইন্দ্রিয়যোগে পোনপটীয়াকৈ জানিব পাৰোনে?
উত্তৰ: সৰল বাস্তৱবাদৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুক ইন্দ্রিয়যোগে পোনপটীয়াকৈ জানিব পাৰো।
২১। সৰল বাস্তৱবাদৰ মতে স্বপ্নাৱস্থাত প্রত্যক্ষ কৰা বস্তুৰ অস্তিত্ব থাকেনে?
উত্তৰঃ সৰল বাস্তৱবাদৰ মতে স্বপ্নাৱস্থাত প্রত্যক্ষ কৰা বস্তুৰ অস্তিত্ব থাকে।
২২। বিজ্ঞানসম্মত বাস্তববাদৰ মতে স্বপ্ন অৱস্থাত প্রত্যক্ষ কৰা বস্তুৰ অস্তিত্ব থাকেনে?
উত্তৰ: বিজ্ঞানসন্মত বাস্তৱবাদৰ লগত জড়িত।
উত্তৰ: বাস্তৱবাদৰ যিকোনো এটা বৈশিষ্ট্য হল- বাস্তৱবাদে মনৰ ওপৰত কমকৈ গুৰুত্ব দিয়ে।
২৫। সৰল বাস্তববাদৰ যিকোনো এটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ সৰল বাস্তৱবাদ মতে, বিভিন্ন বস্তুৰে
গঠিত এখন স্বতন্ত্র আৰু বাস্তৱ বাহ্যিক জগতৰ অস্তিত্ব আছে। এই মতবাদ অনুসৰি,
এই বাহ্যিক জগত
মানৱৰ মন বা চেতনাৰ পৰা নিৰ্ভৰশীল নহয় আৰু ই নিজে নিজে বিদ্যমান।
২৬। বিজ্ঞানসম্মত বাস্তৱবাদৰ এটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ জ্ঞেয় বস্তু জ্ঞাতাৰ সৈতে সম্পূর্ণভাবে নহয়, কেৱল আংশিকভাৱে জড়িত। অৰ্থাৎ, বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ উপস্থিতিত সম্পূর্ণ নিৰ্ভৰশীল নহয়; সেয়া নিজস্ব স্বতন্ত্রতা ৰক্ষা কৰি জ্ঞাতাৰ পৰা আংশিকভাৱে মাত্ৰ সম্পৰ্কিত।
২৭। মুখ্য গুণ আৰু গৌণ গুণৰ যিকোনো এটা পার্থক্য লিখা।
উত্তৰঃ মুখ্য গুণবোৰ বস্তুৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল, অৰ্থাৎ এই গুণবোৰ বস্তুৰ নিজস্ব বৈশিষ্ট্য হিচাপে থাকিব পাৰে। আনহাতে, গৌণ গুণবোৰ ব্যক্তিনির্ভৰশীল, অৰ্থাৎ এই গুণবোৰ পৰ্যবেক্ষক ব্যক্তিৰ অনুভূতি বা অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
২৮। সৰল বাস্তৱবাদৰ সমৰ্থক এজন দার্শনিকৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: সৰল বাস্তৱবাদৰ সমৰ্থক এজন দার্শনিকৰ নাম হল- এৰিষ্টটল।
২৯। মুখ্য গুণ পৰিবৰ্তনশীল হয়নে?
উত্তৰঃ মুখ্য গুণ পৰিবৰ্তনশীল নহয়।
৩০। গৌণ গুণবোৰ স্থায়ীনে?
উত্তৰঃ গৌণ গুণবোৰ স্থায়ী নহয়।
৩১। ভাববাদ কি?
উত্তৰঃ ভাববাদ হৈছে তেনে এক দাৰ্শনিক মতবাদ, যাৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ স্বতন্ত্র আৰু মননিৰপেক্ষ কোনো অস্তিত্ব নাই। এই মতবাদ অনুসৰি, সকলো বস্তুৰ অস্তিত্ব মন বা চেতনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল — অৰ্থাৎ, বস্তুবোৰ কেৱল জ্ঞাতাৰ চিন্তা, অনুভৱ বা অভিজ্ঞতাৰ জৰিয়তেই অস্তিত্ব লাভ কৰে।
৩২। ভাববাদৰ সমৰ্থক চাৰিজন দার্শনিকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ ভাববাদৰ সমৰ্থক চাৰিজন দার্শনিকৰ নাম হল- প্লেটো, বার্কলি, কান্ট, হেগেল।
৩৩। কোন মতবাদ অনুসৰি জ্ঞান বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ মন সাপেক্ষ?
উত্তৰঃ ভাববাদ মতবাদ অনুসৰি জ্ঞান বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ মন সাপেক্ষ।
৩৪। ভাববাদৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞানৰ দ্বাৰা নিৰূপিত হয়নে?
উত্তৰঃ ভাববাদৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞানৰ দ্বাৰা নিৰূপিত হয়।
৩৫। ভাববাদ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব আছেনে?
উত্তৰ: ভাববাদ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব নাই।
৩৬। ভাববাদে মনৰ প্ৰাধান্যতা স্বীকাৰ কৰেনে?
উত্তৰঃ ভাববাদে মনৰ প্ৰাধান্যতা স্বীকাৰ কৰে।
৩৭। ভাববাদৰ কোনো এটা প্ৰকাৰৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ আত্মনিষ্ঠ ভাববাদ।
৩৮। যি কোনো দুজন ভাববাদী দার্শনিকৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ দুজন ভাববাদী দার্শনিকৰ নাম হল- জর্জ বার্কলি, উইলিয়াম হেগেল।
৩৯। বস্তুগত ভাববাদ ভাববাদৰ এটা প্ৰকাৰ হয়নে?
উত্তৰঃ বস্তুগত ভাববাদ ভাববাদৰ এটা প্ৰকাৰ হয়।
৪০। ভাববাদৰ যিকোনো এটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ভাববাদৰ মতে, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল, ই মননিৰপেক্ষ নহয়। অৰ্থাৎ, বস্তুবোৰৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ চেতনা বা মানসিক অভিজ্ঞতাৰ সৈতে অঙ্গাঅঙ্গিভাৱে জড়িত থাকে।
৪১। আত্মগত ভাববাদৰ প্ৰৱৰ্তক কোন?
উত্তৰঃ আত্মগত ভাববাদৰ প্ৰৱৰ্তক হল - জর্জ বার্কলি।
৪২। অবভাসমূলক ভাববাদৰ প্ৰৱৰ্তক কোন?
উত্তৰঃ অবভাসমূলক ভাববাদৰ প্ৰৱৰ্তক - ইমানুৱেল কান্ট।
৪৩। বস্তুগত ভাববাদৰ প্ৰৱৰ্তক কোন?
উত্তৰঃ বস্তুগত ভাববাদৰ প্ৰৱৰ্তক হল- উইলিয়াম হেগেল।
৪৪। ভাববাদ মতে জ্ঞাতা মন আৰু বাহ্যিক বস্তুৰ মাজৰ সম্পৰ্ক আন্তৰিকনে বাহ্যিক?
উত্তৰ: ভাববাদ মতে জ্ঞাতা মন আৰু বাহ্যিক বস্তুৰ মাজৰ সম্পৰ্ক আন্তৰিক।
৪৫। এজন পৰম্পৰাগত ভাববাদী দার্শনিকৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: এজন পৰম্পৰাগত ভাববাদী দার্শনিকৰ নাম হল - প্লেটো।
৪৬। মন বা আত্মাই পৰমসত্তা বুলি কোৱা দার্শনিক মতবাদটোৰ নাম কি?
উত্তৰঃ মন বা আত্মাই পৰমসত্তা বুলি কোৱা দার্শনিক মতবাদটোৰ নাম - ভাববাদ।
৪৭। আত্মগত ভাববাদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ আত্মগত ভাববাদ হৈছে ভাববাদৰ এটা শাখা, যাৰ মতে মনৰ ধাৰণা বা প্রত্যয়বোৰেই একমাত্ৰ পৰম সত্তা। এই মতবাদ অনুসৰি, পুৰ্ণ জগতখনক কেৱল জ্ঞাতাৰ মনৰ ধাৰণা বা চিন্তাৰূপে উপলব্ধি কৰিব পাৰি — অৰ্থাৎ, জগতৰ অস্তিত্ব মনৰ বাহিৰে নহয়, ই মনৰ ভিতৰতে সীমাবদ্ধ।
৪৮। বস্তুগত ভাববাদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ বস্তুগত ভাববাদ হৈছে ভাববাদৰ এটা প্ৰকাৰ, যাৰ মতে এটা গতিশীল, শক্তিমান আৰু আধ্যাত্মিক সত্তাই পৰমসত্তা হিচাপে বিদ্যমান। এই মতবাদ অনুসৰি, সকলো বস্তু বা জগতৰ উৎস আৰু আধাৰ হৈছে এই আধ্যাত্মিক শক্তি বা চেতনা, যাৰ দ্বাৰা সকলো অস্তিত্বৰ সৃষ্টি আৰু নিয়ন্ত্ৰণ হয়।
৪৯। শুদ্ধ উত্তৰটো বাছনি কৰা:
(a) বাস্তববাদ অনুসৰি জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব আছে/নাই।
উত্তৰঃ আছে।
(b) বাস্তৱবাদ অনুসৰি জ্ঞানৰদ্বাৰা জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব নিৰূপিত হয়/নহয়।
উত্তৰঃ নহয়।
(c) বাস্তৱবাদ অনুসৰি জ্ঞাতা মন আৰু জ্ঞেয় বস্তুৰ মাজৰ সম্পৰ্ক বাহ্যিক/আন্তৰিক।
উত্তৰঃ বাহ্যিক।
(d) বাস্তৱবাদ মতে, কোনো মনে প্রত্যক্ষ নকৰিলে বস্তুৰ অস্তিত্ব থাকে/নাথাকে।
উত্তৰঃ থাকে।
(e) বাস্তৱবাদ মতে আমাৰ মনে বস্তুৰ অস্তিত্ব নিয়ন্ত্ৰণ কৰে/নকৰে।
উত্তৰ: নকৰে।
(f) ভাববাদ অনুসৰি জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব আছে/নাই।
উত্তৰঃ নাই।
(g) ভাববাদ অনুসৰি জ্ঞানৰদ্বাৰা জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব নিৰূপিত হয়/নহয়।
উত্তৰঃ হয়।
(h) ভাববাদে মনৰ প্রাধান্যতা স্বীকাৰ কৰে নকৰে।
উত্তৰঃ কৰে।
(i) ভাববাদ অনুসৰি জ্ঞাতা মন আৰু জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ মাজৰ সম্পৰ্ক আন্তৰিক/বাহ্যিক।
উত্তৰ: আন্তৰিক।
(ⅰ) ভাববাদ অনুসৰি জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতা মনৰ প্ৰত্যক্ষ অবিহনে থাকে/নাথাকে।
উত্তৰ: নাথাকে।
(k) ভাববাদৰ মতে আমাৰ মনে বস্তুৰ অস্তিত্ব নিয়ন্ত্ৰণ কৰে/নকৰে।
উত্তৰঃ কৰে।
(l) প্লেটো এজন ভাববাদী দার্শনিক হয়/নহয়।
(m) বার্কলি এজন ভাববাদী দার্শনিক হয়/নহয়।
উত্তৰঃ হয়।
(n) হেগেল এজন ভাববাদী দার্শনিক হয়/নহয়।
উত্তৰঃ হয়।
(০) কাল্ট এজন ভাববাদী দার্শনিক হয়/নহয়।
উত্তৰঃ হয়।
৫০। খালী ঠাই পূৰণ কৰাঃ
উত্তৰঃ আছে।
(b) বাস্তববাদ মতে জ্ঞানৰ দ্বাৰা বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব নিৰূপিত ।
উত্তৰঃ নহয়।
(c) বাস্তববাদ অনুসৰি জ্ঞাতা মন আৰু জ্ঞেয় বস্তুৰ মাজৰ সম্পৰ্ক ।
উত্তৰঃ বাহ্যিক।
উত্তৰঃ থাকে।
(e) বাস্তববাদ মতে আমাৰ মনে বাহ্যিক বস্তুৰ অস্তিত্ব নিয়ন্ত্রণ ।
উত্তৰ: নকৰে।
(f) বাস্তৱবাদৰ মতে আমাৰ মনে বস্তুৰ অস্তিত্ব সৃষ্টি ।
উত্তৰ: নকৰে।
(g) ভাববাদৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ ।
উত্তৰঃ কৰে।
(h) ভাববাদৰ মতে জ্ঞানৰদ্বাৰা বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব নিৰূপিত ।
উত্তৰঃ হয়।
(i) ভাববাদৰ মতে জ্ঞাতা মন আৰু জ্ঞেয় বস্তুৰ মাজৰ সম্পৰ্ক ।
উত্তৰ: আন্তৰিক।
উত্তৰ: নাথাকে।
(k) ভাববাদৰ মতে আমাৰ মনে বাহ্যিক বস্তুৰ অস্তিত্ব নিয়ন্ত্রণ ।
উত্তৰঃ কৰে।
(ত) ভাববাদৰ মতে আমাৰ মনৰ ধাৰণাকে বাহ্যিক বস্তু হিচাপে যায়।
উত্তৰ: প্রত্যক্ষ।
(m) প্লেটো এজন দার্শনিক।
উত্তৰঃ ভাববাদী।
(n) বার্কলি এজন দার্শনিক।
উত্তৰঃ ভাববাদী।
(০) কাল্ট এজন দার্শনিক।
উত্তৰঃ ভাববাদী।
(p) হেগেল এজন দার্শনিক।
উত্তৰঃ ভাববাদী।
১। বাস্তৱবাদৰ যিকোনো তিনিটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদৰ তিনিটা মুখ্য বৈশিষ্ট্য হ'ল—
(১) জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ মননিৰপেক্ষ আৰু স্বতন্ত্র
অস্তিত্ব থাকে। অৰ্থাৎ, বস্তুবোৰৰ অস্তিত্ব মানৱ মন বা চেতনাৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল নহয়; সেয়া নিজে নিজেই বিদ্যমান।
(২) জ্ঞান আৰু জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ মাজত থকা সম্পৰ্ক
বাহ্যিক হয়, আন্তৰিক নহয়। বিষয়বস্তু জ্ঞানৰ দ্বাৰা সৃষ্টি নহয়; জ্ঞান কেবল সেই
বস্তুবোৰ চিনে বা প্রতিফলিত কৰে।
(৩) জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ অস্তিত্ব কোনো ব্যক্তিয়ে সেয়া
জনা বা নজনাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। অৰ্থাৎ, বিষয়বস্তু জানিব পৰা
গেলেও সেয়া বাস্তবভাৱে অস্তিত্বশীল থাকে।
২। বাস্তৱবাদৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদৰ মুখ্য চাৰিখন শাখা হ’ল—
(১) সৰল বাস্তৱবাদ (বা লৌকিক বাস্তৱবাদ): এই
মতবাদ অনুসৰি, বাহ্যিক জগতৰ বস্তুবোৰ মনৰ পৰা স্বতন্ত্ৰভাৱে বিদ্যমান থাকে আৰু যি দৰে দেখা
যায়, সেয়াই সঁচা।
(২) বিজ্ঞানসম্মত বাস্তৱবাদ: এই মতবাদ বিজ্ঞানৰ
তত্ত্ব আৰু পৰ্যবেক্ষণৰ আধাৰত বস্তুৰ মননিৰপেক্ষ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰে।
(৩) নব্য বাস্তৱবাদ: ই নতুন চিন্তাৰ আলোকে
বাস্তৱবাদক আধুনিক ৰূপত ব্যাখ্যা দিয়ে, আৰু বিষয়বস্তু perception ৰ সৈতে কেনেদৰে সম্পৰ্কিত,
সেয়া বিশ্লেষণ কৰে।
(৪) নব্য সবিচাৰ বাস্তৱবাদ: এই মতবাদত বস্তুৰ
অস্তিত্ব আৰু জ্ঞানৰ মাজত সম্পৰ্কক নৈতিকতা, মানৱ মূল্যবোধ আৰু সবিচাৰৰ
প্ৰেক্ষাপটত বিশ্লেষণ কৰা হয়।
৩। ভাববাদৰ বিষয়ে কি জানা লিখা।
উত্তৰঃ ভাববাদ (বা আদর্শবাদ) হৈছে জ্ঞানৰ
বিষয়বস্তু আৰু তাৰ প্ৰকৃতি নিৰ্ধাৰণ কৰা এক দাৰ্শনিক মতবাদ। এই মতবাদ অনুসৰি,
জ্ঞান হৈছে জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয় বস্তুৰ মাজত থকা সম্পর্ক। ভাববাদৰ মূল ধাৰণা
হৈছে— যি বস্তু মননিৰপেক্ষ, তাৰ কোনো জ্ঞান সম্ভৱ নহয়। অৰ্থাৎ, যিবোৰ বস্তুৰ সৈতে মনৰ কোনো সম্পৰ্ক নাই, সেইবোৰক জনাটো অসম্ভৱ। সেয়ে, সকলো বস্তুই মন বা
চেতনা অথবা মনৰ ধাৰণাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। এই মতে, মন বা আত্মাই হৈছে পৰম সত্তা, আৰু সকল বস্তু সেই মনৰ ভিতৰতে অৱস্থিত। মনৰ বাহিৰে কোনো বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব নাই। ডেকাৰ্টৰ মতে, সকলো বস্তুক সংশয় কৰা সম্ভৱ হলেও, আত্মা বা মনক সংশয় কৰা যায় না। সেয়ে তেওঁৰ মতে,
আত্মাই হৈছে চৰম
সত্য।
এই পৰম সত্তাৰ ব্যাখ্যাত বিভিন্ন দাৰ্শনিকৰ
দৃষ্টিভংগীৰ পাৰ্থক্যৰ আধাৰত ভাববাদক বিভিন্ন শাখালৈ বিভক্ত কৰা হৈছে। তন্মধ্যে
উল্লেখযোগ্য হৈছে—
- প্লেটোৰ ভাববাদ
- লাইবনিজৰ চিৎপৰমাণুবাদ
- জৰ্জ বার্কলিৰ আত্মগত ভাববাদ
- হেগেলৰ বস্তুগত ভাববাদ
এই সকলো শাখাই ভাববাদৰ মূল তত্ত্ব—চেতনা বা মনৰ
আধিপত্য—অক্ষুণ্ণ ৰাখি, নিজৰ নিজস্ব দৃষ্টিকোণত জগত আৰু জ্ঞান ব্যাখ্যা কৰে।
৪। ভাববাদৰ চাৰিটা সাধাৰণ বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ভাববাদ অনুসৰি, জগতৰ মূল সত্তা হ'ল চিন্তা, ধাৰণা বা আত্মা—না যে বস্তু বা
বস্তুৰ অস্তিত্ব। এই মতে, আত্মাৰ ঐক্য, মনৰ প্ৰাধান্য বস্তুৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্বপূর্ণ। বস্তুবোৰ কেবল মন বা চেতনাৰ
উপবস্তু বা প্ৰতিফলনহে। তলত ভাববাদৰ সাধাৰণ
বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা হৈছে—
(১) ভাববাদৰ মতে, বস্তুতকৈ মনৰ প্ৰাধান্য
অধিক। জগতখন বস্তুৰ দ্বাৰা নহয়, চেতনা বা মনৰ দ্বাৰাহে নিয়ন্ত্রিত হয়।
(২) ভাববাদীসকল বিশ্বাস কৰে যে, এখন উদ্দেশ্যপূর্ণ (purposeful)
জগত আছে, যাৰ সত্য স্বৰূপটো আধ্যাত্মিক। ই বস্তুগত নহয়, আত্মিক।
(৩) ভাববাদ মানৱ অস্তিত্বৰ
গুৰুত্ব স্বীকাৰ কৰে। এই মতে, বিশ্বৰ নিয়মবোৰ মানৱ
বৌদ্ধিকতা আৰু নৈতিক দাবীসমূহৰ সৈতে সঙ্গতিপূর্ণ।
(৪) ভাববাদ অনুসৰি, ঈশ্বৰ জগতৰ পৰা পৃথক নহয়;
ঈশ্বৰ জগতৰ ভিতৰতে অন্তৰ্নিহিত মূল সুত্ৰ হিচাপে বিদ্যমান।
ঈশ্বৰক বিশ্বৰ প্ৰক্ৰিয়াত, সমাজৰ বিকাশত আৰু বিশেষকৈ
মানৱ অন্তৰত উপলব্ধি কৰা যায়।
৫। আত্মগত ভাববাদ সম্বন্ধে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ বাৰ্কলি এক প্রখ্যাত ভাববাদী দাৰ্শনিক। তেওঁৰ
মতে, জগতৰ সকলো বস্তুই ব্যক্তি-বিশেষৰ মন আৰু তাৰ ধাৰণাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। মন বা
আত্মাৰ বাহিৰে কোনো বস্তুৰ অস্তিত্ব থাকিব পাৰে বুলি আমি নিশ্চিতভাৱে ক’ব নোৱাৰো।
বস্তুৰ অস্তিত্ব মানে হৈছে—সেয়া কোনোবাই অনুভৱ কৰিছে বা ধাৰণা কৰিছে। সেয়েহে তেওঁৰ
প্ৰসিদ্ধ উক্তি: "Esse est percipi"—
অৰ্থাৎ
"অস্তিত্ব মানেই হৈছে প্রত্যক্ষ হোৱা"।
বাৰ্কলিয়ে জন লকক সমালোচনা কৰে, বিশেষকৈ লকৰ
প্ৰতীকবাদ বা "representational theory of perception"। লকে কৈছিল যে আমি
বস্তুবোৰক পৰোক্ষভাৱে জানো—ইন্দ্ৰিয়ৰ মাধ্যমে বস্তুর এক প্ৰতিচ্ছবি বা ‘ধাৰণা’
আমাদের মনত সৃষ্ট হয়। কিন্তু বাৰ্কলিৰ মতে, যদি বস্তুৰ সত্য ৰূপ
কেতিয়াও জানিব নোৱাৰো, তেন্তে তেনে এটা অজ্ঞাত 'বস্তু' (unknown substance) আছে বুলি ধৰি লোৱাৰো
কোনো যুক্তি নাই। তেওঁ কৈছে—যি বস্তু আমি কেতিয়াও নাজানো, তাৰ অস্তিত্ব ধৰা এক অসাৰ
অনুমান।
বাৰ্কলিৰ মতে, সকলো গুণ—যেনে ৰূপ, বৰ্ণ, গন্ধ, স্বাদ, গতি, আয়তন
আদি—ব্যক্তিনিৰ্ভৰশীল। এই গুণবোৰ একেলগ হৈ যি বস্তু গঠন কৰে, সেয়া আদৌ বাহ্যিক
বাস্তবতা নহয়, বৰঞ্চ আমাৰ মনৰ ধাৰণাহে। গতিকে বস্তুবোৰ মানসিক গঠন; বাস্তৱত কোনো বাহ্যিক,
ধ্রুব বস্তু নাই।
বাৰ্কলি বুজায় যে কেবল সেই বস্তুহে অস্তিত্ব
ৰাখে, যি বস্তু আমি বা কোনো আত্মাই অনুভৱ কৰে। যদি কোনো বস্তু আমি অনুভৱ কৰিব নোৱাৰো,
তেনেহলে তাৰ
অস্তিত্বৰ কোনো প্ৰমাণ নাই। বস্তুৰ অস্তিত্ব ধাৰণাৰ ওপৰত নির্ভৰশীল।
৬। আত্মগত ভাববাদৰ চাৰিটা সাধাৰণ বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ আত্মগত ভাববাদৰ চাৰিখন মূল বৈশিষ্ট্যঃ
(১) অস্তিত্ব ধাৰণাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল: আত্মগত ভাববাদ
অনুসৰি, কোনো বস্তুৰ অস্তিত্ব মাত্ৰ তেতিয়াহে স্বীকৃত হ’ব, যেতিয়া সেয়া আত্মা বা
চেতনাই প্রত্যক্ষ কৰে। যদি কোনো বস্তু মনৰ দ্বাৰা অনুভৱ কৰা হোৱা নাই, তেন্তে তাৰ
অস্তিত্বো নাই। এই দৃষ্টিভংগীৰ মূল উক্তি হৈছে: "Esse
est percipi" — অস্তিত্ব মানেই হৈছে অনুভূত হওঁতা।
(২) বস্তুবোৰ ভাবগত হলেও বাস্তৱ: এই মতবাদ অনুসৰি
বাহ্যিক বস্তুবোৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল, সেয়ে সিহঁত ভাবগত (mental) হলেও বাস্তৱ (real)। বস্তু মানে হ'ল—জ্ঞাতা (subject)
আৰু জ্ঞেয় (object)-ৰ মাজৰ সম্পৰ্ক।
বস্তুবোৰ স্বতন্ত্ৰভাবে নহয়, আত্মাৰ অভিজ্ঞতাৰ অংশ হিচাপে অস্তিত্বশীল।
(৩) সকলো গুণেই ব্যক্তিনির্ভৰশীল: আত্মগত ভাববাদে জন
লকৰ মুখ্য (primary) আৰু গৌণ (secondary) গুণৰ মাজত কৰা বিভাজন অস্বীকাৰ কৰে। এই মত
অনুসৰি, সকলো গুণেই ব্যক্তিনিষ্ঠ— ৰূপ, বৰ্ণ, আকাৰ, গতি, আয়তন আদি সকলো গুণ ব্যক্তিৰ অভিজ্ঞতা আৰু ধাৰণাৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
(৪) অজ্ঞাত দ্ৰব্যৰ ধাৰণাৰ অস্বীকাৰ: লকে বস্তুবোৰৰ গুণৰ
আধাৰ স্বৰূপে যি অজ্ঞাত দ্ৰব্য (unknown substance) ধাৰণা কৰিছিল,
আত্মগত ভাববাদে সেই
ধাৰণাক সম্পূর্ণভাৱে অস্বীকাৰ কৰে। বার্কলিয়ে যুক্তি দিয়ে যে যদি কোনো বস্তু
কেতিয়াও অনুভৱ কৰা নাযায়, তেনেহলে সেই বস্তু আছে বুলি ক’ব নোৱাৰি।
৭। বস্তুগত ভাববাদ সম্বন্ধে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ বস্তুগত ভাববাদী দার্শনিক হেগেলৰ মতে, বিশ্ব-প্ৰকৃতি হৈছে এটা পৰম সত্তা বা পৰম আত্মাৰ অভিব্যক্তি। এই পৰম সত্তাই জগতৰ নানা স্তৰৰ
বস্তুসমূহৰ জৰিয়তে নিজকে বিভিন্ন ৰূপত প্ৰকাশ কৰিছে। জগত কেবল বিচ্ছিন্ন বস্তুৰ
সমষ্টি নহয়; ই এক সমগ্র বা সামগ্ৰিক
প্ৰক্ৰিয়া।
১. পৰম সত্তাৰ প্রকাশঃ স্তৰভিত্তিক অভিব্যক্তিঃ হেগেলৰ মতে, পৰম সত্তাৰ
আত্মপ্রকাশ বিভিন্ন স্তৰত হয়—
- ভৌতিক স্তৰ: ইয়াত সত্তাৰ
স্বৰূপ কম পৰিমাণে প্ৰকাশ পায়।
- প্ৰাণ বা জীৱ স্তৰ: ইয়াত স্বৰূপ
কিছু বেছি প্ৰকাশ পায়।
- চেতনা বা আত্মচেতন স্তৰ: ইয়াত পৰম
সত্তাই নিজক অধিক সজ্ঞানে প্ৰকাশ কৰে।
এই তিনিটা স্তৰে পৰম সত্তাৰ পূৰ্ণ বিকাশ সাধিত
হয়। এই বিকাশ এক উন্নয়নশীল প্রক্রিয়া, য'ত পৰম সত্তাই স্ব-উন্মোচন (self-realization)
কৰে।
২. জগতৰ একত্ব আৰু সমগ্ৰতাঃ হেগেল বিশ্বাস কৰে যে,
বিশ্ব জগত এক সামগ্রিক এককতা বা একত্ব।
- যিদৰে আমাৰ চিন্তাত থকা ধাৰণাবোৰৰ মাজত আন্তৰিক সম্পর্ক থাকে,
- ঠিক তেনেদৰে জগতৰ বস্তুবোৰৰ মাজতো অন্তঃসম্পর্ক (inner unity) থাকে।
তেওঁৰ মতে, চিন্তা আৰু সত্তা—এই দুয়ো একে বস্তু।
অৰ্থাৎ চিন্তা কৰা মানেই সত্যত চিন্তনযোগ্য জগতক উপলব্ধি কৰা।
৩. দ্বন্দ্ববাদ আৰু মূর্ত একত্বঃ হেগেলৰ দর্শনত দ্বন্দ্ববাদ (dialectic) এটা মুখ্য প্ৰক্ৰিয়া।
- এই দ্বন্দ্ব হয় — বিমূর্ত একত্ব আৰু বিচ্ছিন্ন বহুত্বৰ মাজত।
- এই সংঘাত বা দ্বন্দ্বৰ মাজতেই গঠিত হয় মূর্ত একত্ব—যি এক হৈ বহু হ'ব পাৰে,
আৰু বহু হৈ এক হ'ব পাৰে।
এই দ্বন্দ্বৰ জৰিয়তে জগতৰ বিকাশ ঘটে।
- হেগেলৰ মতে, বিচ্ছিন্নতা বা পৃথকীকৰণ অলীক বা মিথ্যা।
- বাস্তৱতা হ’ল ঐক্যৰ মাজেৰে বিকাশ হোৱা বহুৰূপতা।
৪. হেগেল বনাম শংকৰ বা ব্রেডলিঃ শংকৰাচাৰ্য বা
ব্রেডলিৰ দৰে দাৰ্শনিকসকল য’ত বহুৰূপ জগতক অলীক (illusion)
বুলি গণ্য কৰে,
হেগেল তাত দ্বিমত
প্ৰকাশ কৰে। তেওঁৰ মতে, বহুত্বৰ জগত অলীক নহয়; বৰঞ্চ এই বহুৰূপতাৰে পৰম সত্তাৰ একত্ব প্ৰকাশ পায়।
৮। বস্তুগত ভাববাদৰ সাধাৰণ বৈশিষ্ট্যবোৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বস্তুগত ভাববাদৰ সাধাৰণ বৈশিষ্ট্যসমূহঃ
(১) পৰম সত্তাত বিশ্বাস: বস্তুগত ভাববাদ অনুসৰি,
সমগ্ৰ বিশ্ব এক পৰম সত্তাৰ অভিব্যক্তি। এই পৰম সত্তাই প্ৰকৃতিৰ নানা
স্তৰৰ—যেনে ভৌতিক, জীৱ, আৰু চেতনৰ—বস্তুসমূহৰ জৰিয়তে নিজকে প্ৰকাশ কৰে। সেয়েহে জগত কেবল ভিন্ন বস্তুৰ
সমষ্টি নহয়, ই এক বিকাশশীল ঐক্য।
(২) জড়-চেতনা সমন্বয়: এই দৰ্শনত পৰম সত্তা কেবল চৈতন্য বা জড় বস্তুৰূপে সীমিত নহয়। ই
হৈছে জড় আৰু চেতনা উভয়ৰ সমন্বয়ে গঠিত এক সামগ্রিক
সত্তা, যি সকলো স্তৰৰ বাস্তবতাক অন্তৰ্ভুক্ত কৰে।
(৩) একত্বৰ ভিতৰত বহুত্ব: পৰম সত্তা হৈছে ভেদৰ মাজত অভেদ, বৈচিত্র্যৰ মাজত ঐক্য, আৰু বহুত্বৰ মাজত একত্ব। হেগেলৰ মতে, বিশ্ব জগতৰ বাহ্যিক
বিচ্ছিন্নতা সত্ত্বেও তাৰ অন্তৰত এক আন্তঃসংযুক্ত একত্ব বিদ্যমান থাকে।
(৪) গতি আৰু বিকাশশীলতা: বস্তুগত ভাববাদৰ পৰম সত্তা
হৈছে এক গতিশীল, চলমান প্রক্রিয়া। এই প্রক্রিয়াত ৰূপান্তৰ, পৰিৱৰ্তন, আৰু ক্রমবিকাশ সংঘটিত হয়। বিশ্ব জগত কোনো স্থিৰ সত্তা নহয়;
ই সদায় বিকশিত,
পৰিবৰ্তনশীল আৰু
গতিময়।
৯। অবভাসবাদ বা প্রপঞ্চবাদ কি?
উত্তৰঃ অৱভাসবাদৰ প্ৰৱৰ্তক জাৰ্মান দাৰ্শনিক ইমানুৱেল কান্ট। তেওঁৰ মতে, আমি যিখন জগতক জানো সেইখন আচল জগত (noumenal world) নহয়, ই হ'ল অবভাসৰ জগত (phenomenal
world) — অৰ্থাৎ বুদ্ধি আৰু ইন্দ্ৰিয়ৰ সহযোগত গঠন হোৱা জ্ঞানৰ জগত। কান্টৰ মতে জ্ঞান হ'বলৈ ইন্দ্ৰিয়-অভিজ্ঞতা আৰু বুদ্ধি উভয়ৰেই প্ৰয়োজন।
- অভিজ্ঞতাই দিয়ে জ্ঞানৰ উপাদান,
- বুদ্ধিয়ে দিয়ে জ্ঞানৰ আকাৰ বা গঠন।
ইন্দ্ৰিয়ৰ সহায়ত আমি বাহ্যজগতৰ পৰা সংবেদন (sensations)
লাভ কৰো। এই
সংবেদনবোৰ আমাৰ মনে দেশ (space) আৰু কাল (time)ৰদৰে অনুভৱৰ আকাৰসমূহৰ
ভিতৰত সজাই লয়। তাৰ পিছত, এই দেশ-কালত স্থাপন কৰা সংবেদনবোৰক বুদ্ধিয়ে দ্রব্য, গুণ, কাৰ্য-কাৰণ ইত্যাদি ১২টা পূৰ্বতঃ সিদ্ধ (a priori) প্ৰত্যয়ৰ সহায়ত গঠিত কৰে।
ফলত, জ্ঞান অৰ্জন হয়।
কিন্তু এই জ্ঞান বা বস্তুৰ ধাৰণাটো আচল বস্তুৰ (noumenon) নয়, অৱভাসৰ (phenomenon)। বস্তুৰ নিজা সত্তা বা
স্বৰূপ আমি জানিব নোৱাৰো, কিয়নো আমাৰ বুদ্ধি আৰু
ইন্দ্ৰিয়ৰ গঠন অনুসৰি জগতটোৱে সজাই লৈছে, নিজে নিজে নহয়।
কান্ট মতে, অতীন্দ্রিয় জগত (noumenal
world) — যিটো বাস্তৱ জগত বা বস্তুৰ আসল স্বৰূপ — অজ্ঞাত আৰু অজ্ঞেয় (unknowable)। এই জগত আমাৰ জ্ঞানৰ
সীমাৰ বাহিৰত থাকে। এই অনুসৰি, আমাৰ সকলো জ্ঞান কেৱল অভিজ্ঞতাৰ জগতৰ ওপৰত
সীমাবদ্ধ থাকে।
সমালোচনা:
(১) দ্বৈতবাদ: কান্টৰ তত্বত অবভাসিক জগত আৰু অতীন্দ্রিয় জগতৰ মাজত এক
কঠোৰ বিভাজন (dualism) দেখা যায়। এই দৃষ্টিভংগী বিৰোধী বুলি সমালোচিত, কাৰণ—
- যদি অতীন্দ্রিয় জগত সম্পূৰ্ণ অজ্ঞেয় হয়, তেন্তে আমি
কেনেদৰে জানো যে সেই জগত আছে?
- যদি সেয়া সংবেদনৰ উৎস হয়, তেন্তে তাৰ বিষয়ে একো তথ্য নোপোৱাৰ কথা
অস্বাভাবিক।
(২) আত্মবিৰোধিতা: কান্টে কয় যে অতীন্দ্রিয় জগত অজ্ঞেয়, অথচ সেয়াই সংবেদনৰ উৎস বুলি স্বীকাৰ কৰে। এই
কথাত এক ধৰণৰ আত্মবিৰোধিতা দেখা যায়।
(৩) হেগেলৰ সমালোচনা: দাৰ্শনিক হেগেল এই দ্বৈতবাদ মানি নলয়। তেওঁৰ মতে, অভিনব জগত (অৱভাস) আৰু আচল জগত
(সত্তা)ৰ মাজত কোনো আসল ব্যৱধান নাই।
- হেগেলে কয় — সত্তাই অৱভাসৰ
মাজেদি নিজকে প্ৰকাশ কৰে,
- গতিকে এই দুয়ো জগত মূলত একে।
১০। 'প্রত্যক্ষতে ইতি বিদ্যতে' বা 'প্রত্যক্ষতে বস্তু বিদ্যমান' বোলা উক্তিটোৰ এটি চমু ব্যাখ্যা দিয়া।
উত্তৰঃ "প্রত্যক্ষতে ইতি বিদ্যতে" — বাৰ্কলিৰ আত্মনিষ্ঠ ভাববাদ "Esse
est percipi" — অৰ্থাৎ "অস্তিত্ব মানে হৈছে প্রত্যক্ষ হওঁক" — এই উক্তিটো জৰ্জ বাৰ্কলিৰ আত্মনিষ্ঠ ভাববাদ (Subjective Idealism)-ৰ মূল আধাৰ। অসমীয়া ৰূপত এই
বচনক “প্রত্যক্ষতে ইতি বিদ্যতে” বুলি কোৱা হয়।
বাৰ্কলিৰ মতে, কোনো বস্তুৰ অস্তিত্ব তেতিয়াহে সম্ভৱ, যেতিয়া সেয়া কোনোবাই প্রত্যক্ষ কৰে। সেয়ে, বস্তুবোৰৰ অস্তিত্ব ব্যক্তি-বিশেষৰ ধাৰণা বা জ্ঞানেৰে নিৰ্ধাৰিত হয়। ই হৈছে
আত্মনিষ্ঠ ভাববাদৰ মূল কথা। বাৰ্কলি বিশ্বাস কৰে যে—
- আমি যি বস্তুবোৰ জানো, সেইবোৰ আমাৰ মনৰ ধাৰণামাত্র।
- যিকোনো বস্তুৰ গুণ — ৰূপ, বৰ্ণ, গোন্ধ, গতি, আয়তন আদি
— সববোৰেই ব্যক্তিগত
অনুভৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
- আমি কেৱল গুণবোৰহে প্রত্যক্ষ কৰো, দ্রব্য বা বস্তুৰ
আত্মা কোনোদিনো প্রত্যক্ষ কৰিব নোৱাৰো।
- গতিকে গুণবোৰৰ অন্তৰালত কোনো স্বতন্ত্ৰ দ্ৰব্য
আছে বুলি ধৰা অযুক্তিকৰ।
উদাহৰণস্বৰূপে, “গছ আছে” বুলিলে বাৰ্কলিৰ মতে
তাৰ অৰ্থ হ’ব — কোনোবাই গছটো দেখা নাইবা স্পৰ্শ কৰিছে। যদি একো ব্যক্তি বা
সত্তাই গছটো নেদেখে, তেন্তে গছটোৰ অস্তিত্বও নাথাকে। বাৰ্কলি যিহেতু মন আৰু তাৰ ধাৰণাৰ
বাহিৰে একো জানিব নোৱাৰো বুলি কয়, সেয়ে—
- বাহ্যিক জগত বা বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব তেওঁ অস্বীকাৰ কৰে।
- আমাৰ জ্ঞান ধাৰণাৰ জগতৰ ভিতৰতে সীমাবদ্ধ।
- যিবোৰ বস্তু আমি "প্ৰত্যক্ষ" কৰিছো বুলি ভাবো, সেয়া বাস্তৱতে কেৱল মনত গঠন হোৱা ধাৰণাহে।
এই মতে বাৰ্কলিয়ে ধাৰণাকেই বস্তুৰ মূল
সত্তা বুলি অভিহিত কৰিছে। বস্তু মানেই যি ধাৰণা বা
অনুভৱ কৰা হয়, আৰু যাক অনুভৱ কৰা নহয়, তাৰ অস্তিত্ব নাই।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। বাস্তববাদ কি? বাস্তৱবাদৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ মাজৰ সম্পর্কই জ্ঞান। জ্ঞেয় বস্তুৰ প্রকৃতি সম্পৰ্কে দৰ্শনত এটা গুৰুত্বপূর্ণ প্ৰশ্ন উঠিছে—এই
বস্তুসমূহ কি সত্যই স্বতন্ত্রভাৱে অস্তিত্বশীল, নে কেৱল জ্ঞাতাৰ মানসিক
অনুধাৱনৰ ফল? এই সমস্যা সমাধানৰ প্ৰয়াসত দৰ্শনত দুই প্ৰধান ধাৰাৰ উৎপত্তি ঘটিছে—বাস্তৱবাদ (Realism)
আৰু ভাববাদ (Idealism)।
বাস্তৱবাদ অনুসৰি, জ্ঞেয় বস্তুসমূহ
সম্পূৰ্ণৰূপে জ্ঞাতাৰ মনৰ পৰা স্বতন্ত্রভাৱে অস্তিত্বশীল। যিসকল দাৰ্শনিকে এই
ধাৰণাক সমৰ্থন কৰে, তেওঁলোকক বাস্তৱবাদী দার্শনিক বুলি কোৱা হয়। তেওঁলোকৰ মতে, জ্ঞানৰ বস্তু (Object
of Knowledge) মানসিক গঠন নহয়, ই বাস্তৱিকভাবে অস্তিত্ব থকা বস্তু। যেনে: আমেৰিকাৰ কথা লওঁ—কলম্বাছে 1492
চনত আমেৰিকা
আৱিষ্কাৰ কৰাৰ আগতেও আমেৰিকা আছিল, যদিও তেতিয়ালৈকে বহুতে তাৰ অস্তিত্ব সম্পৰ্কে
নাজানিছিল। অর্থাৎ, বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়; জ্ঞান বস্তুৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল।
বাস্তৱবাদী মতবাদৰ মূল কথাবোৰ হ'ল:
- স্বতন্ত্র বস্তুৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ: বাস্তৱবাদে মনৰ
পৰা স্বতন্ত্রভাৱে এখন বাহ্য জগতৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰে। এই জগত বিভিন্ন
বস্তুৰে গঠিত, যাৰ অস্তিত্ব মনৰ অস্তিত্বত নিৰ্ভৰ নকৰে।
- জ্ঞেয় বস্তুৰ প্ৰাধান্য: জ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত জ্ঞাতাতকৈ জ্ঞেয় বস্তুৰ
অধিক প্ৰাধান্য দিয়া হয়। বস্তুৰ জ্ঞান সম্ভৱ হয় কাৰণ বস্তুবোৰ বাস্তৱতে
বিদ্যমান।
- মনক বস্তুৰ সৈতে সমতুল্য ধৰা: বাস্তৱবাদীসকলে
মন বা চিন্তাকো বস্তুৰ দৰে এটা বস্তু হিচাপে ভাবে। মন কোনো বিশেষ ক্ষমতাৰ
বাহক নহয়, ই অন্য বস্তুবোৰৰ দৰে জগতৰ এটা অংগ।
- বিজ্ঞানসম্মত দৃষ্টিভংগী: বাস্তৱবাদ আধুনিক বিজ্ঞানৰ বিষয়নিষ্ঠ
দৃষ্টিভংগীক সমৰ্থন কৰে। বিজ্ঞান যি পদ্ধতিগত আৰু বস্তুগত দৃষ্টিৰে জগতক
ব্যাখ্যা কৰে, বাস্তৱবাদেও সেই দিশে বিশ্বাস কৰে।
- সাধাৰণতকৈ বিশেষতাত গুৰুত্ব: বাস্তৱবাদে সাধাৰণ ধাৰণাৰ পৰিৱৰ্তে,
বাস্তৱ বস্তুবোৰৰ বিশেষ বৈশিষ্ট্যৰ অধ্যয়নক অধিক
গুৰুত্ব দিয়ে।
- সামগ্ৰিক দৃষ্টিভংগী: বাস্তৱবাদ কেৱল দাৰ্শনিক পৰিসৰৰ ভিতৰতে
সীমাবদ্ধ নহয়। এই দৃষ্টিভংগীয়ে ধৰ্ম, সাহিত্য, শিক্ষা,
কলা আদি বহু ক্ষেত্রতে গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ
কৰিছে।
বাস্তৱবাদ হ'ল এনে এক দাৰ্শনিক
দৃষ্টিভংগী, যি অনুসৰি জ্ঞানৰ বস্তুসমূহ বাস্তৱ, ইন্দ্ৰিয়গ্রাহ্য আৰু স্বতন্ত্রভাৱে অস্তিত্বশীল।
জ্ঞান হ'ল সেই বস্তুসমূহৰ উপলব্ধি, কিন্তু এই উপলব্ধিৰ অস্তিত্ব বস্তুবোৰৰ বাস্তৱ
অস্তিত্বক নস্যাৎ নকৰে।
২। বাস্তৱবাদৰ চমু ব্যাখ্যা দিয়া। বাস্তববাদৰ সাধাৰণ বৈশিষ্ট্যবোৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদ (Realism) হৈছে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু আৰু
তাৰ প্রকৃতিৰ ওপৰত আধাৰিত দাৰ্শনিক মতবাদ। এই মতবাদ অনুসৰি, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু বা জ্ঞেয়
বস্তু সম্পূৰ্ণৰূপে স্বতন্ত্র আৰু ই মন বা জ্ঞাতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। যেনেকৈ
কলম্বাছে আৱিষ্কাৰ কৰাৰ আগতেও আমেৰিকা আছিল, ঠিক তেনেদৰে কোনো বস্তুৰ
অস্তিত্ব জানো বা নাজানো, তাত কোনো পাৰ্থক্য নাই—ই স্বতন্ত্ৰভাৱে থাকে।
বাস্তৱবাদ মতে, যদি কোনো জ্ঞেয় বস্তুৰ
নিজস্ব, স্বতন্ত্র সত্তা নাথাকে, তেন্তে কোনো জ্ঞানই সম্ভৱ নহয়। জ্ঞান সদায়
বস্তুৰ ওপৰত আধাৰিত হয়, কিন্তু বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। সেয়েহে, জ্ঞান আৰু জ্ঞেয়
বস্তুৰ মাজত কোনো অন্তৰ্নিহিত বা অভ্যন্তৰীণ সম্পৰ্ক নাই; ইহঁতৰ সম্পৰ্ক সম্পূৰ্ণ
বাহ্যিক। যদিও সকলো বাস্তৱবাদী দার্শনিক জ্ঞানৰ বস্তুসমূহৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব
স্বীকাৰ কৰে, তথাপি মতভেদৰ বাবে বাস্তৱবাদৰ বিভিন্ন শাখাৰ সৃষ্টি হৈছে, যেনে:
- সৰল বাস্তৱবাদ,
- বিজ্ঞানসন্মত বাস্তৱবাদ,
- নব্যবিচাৰমূলক বাস্তৱবাদ।
সকলো বাস্তৱবাদী মতবাদে ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য
বস্তুসমূহৰ সৈতে গঠিত বাহ্য জগতখনক মনৰ পৰা স্বতন্ত্ৰ ৰূপে গ্ৰহণ কৰে। এই মতে,
বিশ্বৰ সকলো বস্তু
আমাৰ মনৰ বাহিৰত বাস্তৱভাৱে অস্তিত্বশীল। মনৰ কাৰ্য হ'ল সেই বস্তুবোৰৰ সৈতে সংযোগ
স্থাপন কৰা—নয় যে সেই বস্তুবোৰক সৃষ্টি কৰা।
বাস্তৱবাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ:
(১) স্বতন্ত্র বস্তুৰ অস্তিত্ব: বাস্তৱবাদ অনুসৰি,
জ্ঞানৰ
বিষয়বস্তুবোৰৰ নিজা অস্তিত্ব আছে। এই অস্তিত্ব জ্ঞান বা জ্ঞাতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।
বস্তুবোৰ নিজস্ব গুণসহ বাহ্য জগতত থাকে।
(২) মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে: জ্ঞান আহৰণত মন ভূমিকা পালন
কৰে, কিন্তু বাস্তৱ বস্তুসমূহৰ অস্তিত্ব মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। বস্তুবোৰ মনৰ লগত
কোনো সম্পৰ্ক নথকাকৈও থাকে।
(৩) জ্ঞান-বস্তুৰ সম্পৰ্ক বাহ্যিক: জ্ঞান আৰু জ্ঞানৰ
বিষয়বস্তুৰ মাজত কোনো অন্তৰ্নিহিত সম্পৰ্ক নাই। জ্ঞান বস্তুৰ পৰা উদ্ভূত নহয়,
আৰু বস্তু জ্ঞানৰ
দ্বাৰা সৃষ্ট নহয়। সম্পৰ্কটো মাথোঁ বাহ্যিক।
(৪) জ্ঞানৰ দ্বাৰা বস্তু নিৰূপিত নহয়: জ্ঞানৰে দ্বাৰা কোনো
বস্তুৰ অস্তিত্ব প্ৰমাণ হয় বুলি বাস্তৱবাদ নাভাৱে। উদাহৰণস্বৰূপে, যদি কোনোবাই
গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয় দেখা নাই, তেও ইয়াৰ অস্তিত্ব অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰে।
বিশ্ববিদ্যালয়টো তেও জানক বা নাজানক, আছে।
(৫) মনৰ বাহিৰত এখন স্বতন্ত্র জগত: বাস্তৱবাদ অনুসৰি
মনৰ বাহিৰত এখন বস্তুময় স্বতন্ত্র জগত আছে। এই জগতখন মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে,
আৰু ই মানৱ
অভিজ্ঞতাৰ বাহিৰতো বাস্তৱভাৱে থাকে।
৩। বাস্তৱবাদ কি? ইয়াৰ বিভিন্ন ভাগবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ মাজৰ সম্পৰ্কই জ্ঞান গঠন কৰে। কিন্তু এই জ্ঞান কিদৰে সম্ভৱ হয়? জ্ঞেয় বস্তুবোৰৰ প্ৰকৃতি কি? আমি যিবোৰ বস্তু
জানো, সেইবোৰ জ্ঞাতাৰ মনত নিৰ্ভৰশীল নে মনৰ বাহিৰত স্বতন্ত্ৰভাৱে থাকে? এই প্রশ্নসমূহৰ
সমাধান বিচাৰি দৰ্শনত দুই প্ৰধান শ্ৰেণীৰ দার্শনিকৰ জন্ম হৈছে — বাস্তৱবাদী (Realists) আৰু ভাববাদী (Idealists)।
বাস্তৱবাদ (Realism) অনুসৰি, জ্ঞেয় বস্তুবোৰ
জ্ঞাতাৰ মনৰ পৰা স্বতন্ত্ৰভাৱে, বাহ্যিক জগতত বাস্তৱ অস্তিত্বসহ থাকে। যিসকল
দার্শনিকে এই ধাৰণাক মানে, তেওঁলোকক বাস্তৱবাদী দার্শনিক বোলে, আৰু তেওঁলোকে আগবঢ়োৱা মতবাদক বাস্তৱবাদ বোলে।
এই মতবাদ মতে, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু (object
of knowledge) মানসিক গঠিত নহয়, বৰঞ্চ ই স্বতন্ত্র আৰু নিজস্ব সত্তাসম্পন্ন। আমেৰিকা মহাদেশ কলম্বাছে আৱিষ্কাৰ
কৰাৰ আগতেও অস্তিত্বশীল আছিল, যদিও মানুহে তেতিয়ালৈকে তাৰ বিষয়ে জানি নাছিল।
এই উদাহৰণে প্ৰকাশ কৰে যে জ্ঞেয় বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। জ্ঞান বস্তুৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হয়, কিন্তু বস্তু জ্ঞানৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত নহয়।
বাস্তৱবাদীসকলৰ মতে, জ্ঞান আৰু জ্ঞানৰ
বিষয়বস্তুৰ মাজত কোনো অন্তৰ্নিহিত (intrinsic) সম্পৰ্ক নাথাকে; এই সম্পৰ্ক সম্পূর্ণ
বাহ্যিক। বিভিন্ন সময়ত, বিভিন্ন বস্তু সম্পৰ্কে পৃথক জ্ঞান লাভ হয়। সেয়েহে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু একাধিক
আৰু স্বাধীন।
বাস্তৱবাদৰ প্ৰকাৰসমূহ
যদিও বাস্তৱবাদে বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব
স্বীকাৰ কৰে, তথাপি বস্তু সম্পৰ্কে মানুহে কেনেদৰে জ্ঞান লাভ কৰে — এই বিষয়ত মতভেদ আছে।
সেইবাবে বাস্তৱবাদৰ বহুতো শাখা গঢ়ি উঠিছে। তাৰে প্ৰধান কেইটামান হৈছে:
- সৰল বাস্তৱবাদ (Native or Direct Realism): এই মতবাদ
অনুসৰি, জ্ঞান সোজাকৈ বাহ্যিক বস্তুৰ ওপৰতে হয়। বস্তুবোৰ
যেনেদৰে দেখা যায়, সেইদৰে বাস্তৱতে থাকে। মন প্রতিফলনকাৰী নহয়, কেৱল গ্ৰাহক।
- বিজ্ঞানসম্মত বাস্তৱবাদ বা প্ৰতীকিবাদ (Scientific Realism or Representationalism):এই মতবাদ অনুসৰি, বস্তুবোৰৰ গুণ বা ৰূপবোৰ মনত প্ৰতিফলিত হয়। কিন্তু এই প্ৰতিফলন এক প্ৰতীকৰূপ। মন বাহ্য বস্তুবোৰক পৰোক্ষভাৱে প্রতিফলিত কৰে।
- নব্যবাস্তৱবাদ (New Realism): এই মতবাদ সৰল
বাস্তৱবাদৰ এক আধুনিক ৰূপ, যি মানে যে বস্তুবোৰ মনৰ বাহিৰতে
বাস্তৱভাৱে থাকে আৰু জ্ঞান সেই বস্তুবোৰৰ সোজাসুজি অভিজ্ঞতা।
- নব্য বিচাৰমূলক বাস্তৱবাদ (New Critical Realism): এই মতবাদ বিজ্ঞানসম্মত বাস্তৱবাদৰ আধুনিক ৰূপ, যি মতে
বস্তুবোৰ মনৰ বাহিৰত থাকে, কিন্তু আমি সেইবোৰক যি ৰূপত জানো, সেয়া মানসিক বিশ্লেষণ আৰু ব্যাখ্যাৰ দ্বাৰা গঠিত হয়।
সবল বাস্তৱবাদ (Strong Realism) অনুসৰি, জগতৰ সকলো বস্তু
মন-নিৰপেক্ষ (mind-independent)। ইন্দ্ৰিয়ৰ মাধ্যমে আমৰা এই বস্তুবোৰৰ গুণসম্পন্ন
ধাৰণা লাভ কৰোঁ। কিন্তু এই গুণ বা বস্তুবোৰ মনত নিৰ্ভৰ নকৰে। মন কেৱল সেইবোৰ
উপলব্ধি কৰাৰ এক উপায়হে।
৪। সৰল বাস্তববাদ কি? সৰল বাস্তৱবাদৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু সম্পৰ্কে দৰ্শনত
প্ৰধানকৈ দুটা মতবাদ পোৱা যায়—বাস্তৱবাদ আৰু ভাববাদ (বা আদর্শবাদ)। বাস্তৱবাদ অনুসৰি, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুসমূহ মনৰ
পৰা স্বতন্ত্ৰভাৱে অস্তিত্বশীল। এই মতবাদৰ এটি প্ৰাথমিক শাখা হ'ল সৰল বাস্তৱবাদ বা লৌকিক বাস্তৱবাদ।
সৰল বাস্তৱবাদ অনুসৰি, জগতৰ সকলো বস্তু মন-নিৰপেক্ষ। অৰ্থাৎ, বস্তুবোৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। ইন্দ্ৰিয়-সংবেদনৰ মাধ্যমে আমি যিবোৰ বস্তু দেখি, শুনোঁ বা অনুভৱ কৰোঁ, সেইবোৰ বাহ্যিকভাবে যি ৰূপত
আছে, ঠিক তেনেদৰে আমাৰ মনত প্ৰতিফলিত হয়। বস্তু আৰু তাৰ গুণবোৰ (যেনে: ৰূপ, ৰঙ, গোন্ধ আদি) মনৰ
বাহিৰতে থাকে।
এই মতবাদক লৌকিক বুলি কোৱা হয়, কাৰণ ই সাধাৰণ লোকৰ দৈনন্দিন অভিজ্ঞতাৰ লগত মিল খায়। সাধাৰণতে আমি যি ভাবো—যি
দেখি সেয়াই সত্য—এই দৃষ্টিভংগীই সৰল বাস্তৱবাদৰ আধাৰ। সৰল বাস্তৱবাদ মতে—
- বস্তু আৰু তাৰ গুণসমূহ বাহ্যিক জগতত
স্বতন্ত্ৰভাৱে থাকে।
- জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ সম্পৰ্ক বাহ্যিক;
চৈতন্য বা মন কেৱল সেই বস্তুবোৰক প্ৰতিফলিত কৰে,
সৃষ্টি নকৰে।
- আমি বস্তুবোৰ যি ৰূপত দেখি, সেই ৰূপতেই সেয়া বাস্তৱতে থাকে।
- স্বপ্নত দেখা বস্তু বা ভ্রান্ত জ্ঞান হ'লো বাস্তৱ বস্তুৰে সদৃশ, কাৰণ ইন্দ্ৰিয়ৰ
অভিজ্ঞতাৰ লগত মিল থাকে।
সৰল বাস্তৱবাদ মতে, আমাৰ চৈতন্য এটা পোহৰৰ ৰশ্মিৰ দৰে—যি বাহ্য বস্তুবোৰক পোহৰাই তোলে, আৰু তাৰ গুণসমূহ
জানিবলৈ সহায় কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, যেতিয়া আমি এটা গোলাপৰ ফুল দেখি, তেতিয়া আমি তাৰ ৰঙ,
গোন্ধ, আকাৰ আদি গুণবোৰ
পোনপটীয়াকৈ জানো।
যদিও সৰল বাস্তৱবাদ সহজ আৰু বোধগম্য, তথাপি ইয়াত কেইটামান
গুৰুত্বপূর্ণ সমস্যা দেখা যায়:
- স্বপ্ন বা বিভ্ৰান্তি: বহু সময়তে আমি
এনে বস্তু দেখি বা অনুভৱ কৰোঁ যি বাস্তৱত নাথাকে (যেনে: সপোনত দেখা বস্তু)।
সেইবোৰকো যদি সৰল বাস্তৱবাদ মতে বাস্তৱ ধৰা হয়, তেন্তে
বিভ্ৰান্তি আৰু বাস্তৱৰ মাজত পাৰ্থক্য নাথাকে।
- গুণৰ বিষয়ত ব্যক্তি সাপেক্ষতা: কিছুমান গুণ (যেনে গোন্ধ, স্বাদ) ব্যক্তি সাপেক্ষ। যেনে একে গোন্ধ
কোনোবাই ভাল পায়, আনজনৰ বাবে বেয়া। এইবোৰ গুণ বস্তুমূলক নহয়, মন বা অনুভূতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। কিন্তু সৰল বাস্তৱবাদত সকলো গুণ
মন-নিৰপেক্ষ বুলি ধৰা হৈছে, যি যুক্তিগ্ৰাহ্য নহয়।
- মৌলিক আৰু গৌণ গুণৰ পাৰ্থক্য অস্বীকাৰ: এই মতবাদ মৌলিক গুণ (যেনে: বিস্তৃতি, আকৃতি) আৰু গৌণ
গুণ (যেনে: ৰঙ, গোন্ধ) ৰ মাজত কোনো প্ৰভেদ নকৰে, যদিও দাৰ্শনিকভাৱে এই পাৰ্থক্য স্বীকৃত।
সৰল বাস্তৱবাদত থকা সীমাবদ্ধতাৰ প্ৰতি লক্ষ্য
ৰাখি, সবল বাস্তৱবাদ কিছুমান অধিক সংহত আৰু যুক্তিসম্মত দৃষ্টিভংগী
আগবঢ়ায়:
- বাহ্যিক জগতৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ: গছ, নদী, পাহাৰ, মানুহ, ঘৰ আদিৰে গঠিত এখন মন-নিৰপেক্ষ বাহ্যিক জগত আছে।
- ইন্দ্ৰিয়-অভিজ্ঞতাৰ প্ৰাধান্য: ইন্দ্ৰিয়-সংবেদনে জগতক জানিবলৈ প্ৰধান উপায়। আমি জগতক যি ৰূপত অনুভৱ কৰোঁ,
সেইটো বাস্তৱৰ সৈতে অধিক মিল থকা অভিজ্ঞতা।
- বস্তুৰ অস্তিত্ব মন-নিৰপেক্ষ: বস্তু কোনোবাই জানক বা নাজানক, দেখা পাওক বা নাপাওক, ইহঁতৰ অস্তিত্ব থাকে। বস্তুৰ অস্তিত্ব জ্ঞানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।
- প্ৰত্যক্ষ অভিজ্ঞতাৰ বিশ্বাসযোগ্যতা: আমি যিবোৰ বস্তু দেখি বা অনুভৱ কৰোঁ, সেইবোৰ
বাস্তৱতে তেনেদৰেই থাকে। কোনো অদৃশ্য বা গোপন তত্ব ই নধৰে।
- জ্ঞাতা-জ্ঞেয়ৰ বাহ্যিক সম্পর্ক: চৈতন্য (জ্ঞাতা) আৰু বস্তু (জ্ঞেয়) ৰ মাজত বাহ্যিক সম্পৰ্ক থাকে। বস্তুৰ
গুণসমূহ—যেনে আকাৰ, বিস্তৃতি, গোন্ধ
ইত্যাদি—বস্তুতেই থাকে, মনত নহয়।
- ভ্ৰান্ত বস্তুকো বাস্তৱ বুলি ধৰা: সৰল বাস্তৱবাদ মতে, স্বপ্নত দেখা বা ভ্ৰান্ত অভিজ্ঞতাৰ
বস্তুবোৰো বাস্তৱ। কিন্তু এই ধাৰণাই বাস্তবতা আৰু কল্পনাৰ সীমা অস্পষ্ট কৰি
তোলে।
৫। সৰল বাস্তৱবাদৰ চমু ব্যাখ্যা দিয়া। এই মতবাদ সমর্থনযোগ্যনে?
উত্তৰঃ সৰল বাস্তৱবাদ হৈছে বাস্তৱবাদেৰ এক প্ৰাথমিক আৰু
সহজ ৰূপ। এই মতবাদৰ অনুসৰি, জগতৰ সকলো বস্তু আৰু গুণ মননিৰপেক্ষভাৱে
অস্তিত্বশীল। মানে, এইবোৰৰ অস্তিত্ব কোনো জ্ঞানী ব্যক্তিৰ চেতনা বা মনেৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। আমি
যিবোৰ বস্তু দেখি, শুনোঁ বা অনুভৱ কৰো, সেইবোৰ বাস্তৱভাৱে বহিৰ্জগতত বিদ্যমান।
এই মতবাদ অনুসৰি, বস্তুবোৰৰ গুণ যেনে—ৰং,
ৰূপ, গন্ধ, শব্দ আদিৰো
স্বতন্ত্র অস্তিত্ব আছে, যি আমাৰ ইন্দ্ৰিয়ৰ মাধ্যমেৰে সৰাসৰি অনুভৱ হয়।
বস্তু আৰু গুণবোৰ মানৱ মনৰ সৃষ্টি নহয়, বৰঞ্চ এইবোৰ চেতনার বাহিৰে থাকি আমি প্রত্যক্ষ
কৰিলে মনত প্ৰতিফলিত হয়। এজন ব্যক্তি বস্তুটোক দেখি বা নেদেখি, তাত কোনো প্ৰভাৱ
নপৰে; বস্তুৰ অস্তিত্ব সদায় থাকে।
সাধাৰণ মানুহৰ দৈনন্দিন ধাৰণাৰ সৈতে এই মতবাদৰ
মিল থাকিলেও ই গভীৰ দাৰ্শনিক বিশ্লেষণত বহু ত্ৰুটি-পূৰ্ণ বুলি বিবেচিত হয়।
মূল বৈশিষ্ট্য:
- মননিৰপেক্ষতা: বস্তু আৰু গুণবোৰ মানৱ মনৰ পৰা সম্পূর্ণ
স্বতন্ত্র। এইবোৰ ইন্দ্ৰিয়ৰ মাধ্যমেৰে সৰাসৰি উপলব্ধ হয়।
- সৰাসৰি জ্ঞান: জ্ঞাতা (subject) আৰু জ্ঞেয় (object)
ৰ মাজত কোনো মধ্যস্থতাবিহীন সম্পৰ্ক থাকে। বিষয়বোৰ
যিদৰে থাকে, ঠিক তেনেদৰে মনত প্রতিফলিত হয়।
- বস্তুৰ স্থায়ী অস্তিত্ব: কোনো বস্তু আমি দেখা নাই বুলি তাৰ অস্তিত্ব
নোহোৱা বুলি কোৱা নাযায়। আমি যি জগত দেখি সেইটো এক সজীৱ, বস্তুৰে ভৰা বাস্তৱ জগত।
- গুণসমূহও বস্তুৰ অংশ: বস্তুৰ দৰে গুণবোৰো বাস্তৱ আৰু
ইন্দ্ৰিয়গম্য; এইবোৰক পৃথককৈ ধৰা নহয়।
সমালোচনা: সৰল বাস্তৱবাদ অনেক ক্ষেত্ৰত সমালোচনাৰ পাত্ৰ
হৈছে। ইয়াৰ মুখ্য সমালোচনাসমূহ হ’ল:
- ভ্রান্ত জ্ঞানৰ ব্যাখ্যার অভাৱ: সপোনত দেখা
বস্তু, মানসিক ভ্ৰান্তি (illusion), বা অলীক
অভিজ্ঞতাৰ ব্যাখ্যা সৰল বাস্তৱবাদে দিব নোৱাৰে। যদি সকলো দেখা বস্তু বাস্তৱ,
তেন্তে সপোনত দেখা বা ভুল বুজা বস্তুবোৰো কি বাস্তৱ?
- গুণৰ ব্যক্তিকতা: কিছুমান গুণ সম্পূর্ণ ব্যক্তি-নির্ভৰ।
উদাহৰণস্বৰূপে, একে গোন্ধ কোনোবাই ভাল পায়, আন কোনোবাই
বেয়া পায়। এইবোৰ বস্তুৰ বৈশিষ্ট্য নহয়, ব্যক্তিৰ
অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
- বস্তু আৰু গুণৰ অমিল অস্বীকাৰ: সৰল বাস্তৱবাদে
মৌলিক আৰু গৌণ গুণৰ মাজত কোনো ভেদ কৰা নাই। কিন্তু বাস্তৱতে, বহু গুণ ইন্দ্ৰিয় আৰু মানসিক অভ্যাসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
সৰল বাস্তৱবাদে এক প্ৰাক-দাৰ্শনিক, সৰল দৃষ্টিভংগী
প্ৰদান কৰে, যাৰ সহায়ত আমি দৈনন্দিন জগতটো বুজি পায়। তথাপি, দাৰ্শনিক গভীৰ বিশ্লেষণত ই
অপূৰ্ণ বুলি ধৰা হয়, কিয়নো ই অভিজ্ঞতাৰ ভ্ৰান্ততা, স্বপ্ন, ব্যক্তিসাপেক্ষ অনুভূতি আদিৰ উপযুক্ত ব্যাখ্যা
প্ৰদান নকৰে। এই সমস্যাবোৰৰ বাবে সৰল বাস্তৱবাদ আধুনিক দৰ্শনত এক পৰ্যায়ত
প্ৰত্যাহৃত হৈছে, যদিও ই বাস্তৱবাদৰ ভিত্তি ৰূপে গুৰুত্বপূৰ্ণ।
৬। সৰল বাস্তৱবাদৰ বৈজ্ঞানিক ভিত্তি আছেনে?
উত্তৰঃ জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু আৰু প্ৰকৃতি সম্পর্কত প্রধানতঃ দুটা মতবাদৰ উল্লেখ আছে।
সেয়া হ'ল বাস্তৱ আৰু ভাববাদ বা আদর্শবাদ। বাস্তৱবাদ অনুসৰি জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুসমূহৰ মননিৰপেক্ষ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব আছে। সৰল বাস্তৱবাদ বাস্তৱবাদৰে এটা ভাগ। সৰল বাস্তৱবাদ অনুসৰিও জগতৰ সকলো বস্তু মননিৰপেক্ষ। প্রত্যক্ষৰ মাধ্যমেৰে বস্তুবোৰৰ প্ৰতিবিম্ব আমাৰ মনত প্ৰতিফলিত হয়। আমাৰ মনত বস্তুবোৰৰ গুণ সম্পৰ্কে ধাৰণা হয়। কোনা বস্তু বা গুণ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। সৰল বাস্তৱবাদক লৌকিক মতবাদ বুলিও কোৱা হয়। কাৰণ এই মতবাদে সাধাৰণ লোকৰ মনোভাৱ প্রকাশ কৰে। সাধাৰণ লোকৰ ধাৰণা হয় যে বস্তুবোৰ তাৰ গুণৰ সৈতে বাহ্যিক জগতত থাকে। গুণ আৰু বস্তুৰ পাৰ্থক্য নাই। বস্তুবোৰ যেনেদৰে বাহ্যিক জগতত থাকে আমি তেনেদৰেই সিহঁতৰ জ্ঞান পাওঁ। বস্তুৰ মাজত যি মৌলিক আৰু গৌণ গুণৰ ধাৰণা কৰা হয়, তাৰ পাৰ্থক্য সৰল বাস্তববাদী স্বীকাৰ নকৰে। তেওঁলোকৰ মতে এই গুণসমূহৰ মাজত কোনো প্রভেদ নাই, এই গুণবোৰ বস্তুতে আশ্রয় কৰি থাকে।
সৰল বাস্তববাদৰ বৈজ্ঞানিক ভিত্তি নাই। এই মতবাদ
অনুসৰি বস্তুৰ মৌলিক আৰু গৌণ গুণৰ কোনো পার্থক্য নাই আৰু সকলোবোৰ গুণেই মন
নিবপেক্ষ। এই ধাৰণা বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা গ্ৰহণযোগ্য নহয়। এনে কিছুমান গুণ আছে
যিবোৰক বস্তুগত বলি ক'ব নোৱাৰি। যেনে- একেটা গোন্ধেই কোনোরে ভাল পায় আৰু কোনোরে বেয়া পায়। একেটা
বস্তুকে কোনোরে হালধীয়া দেখে, আন কিছুমানে বগা দেখে। এইবোৰলৈ লক্ষ্য কৰিলে
বুজা যায় যে এই মতবাদ সমর্থনযোগ্য নহয়। অভিজ্ঞতাবাদী দার্শনিক লকে এই মতবাদৰ দোষ
সংশোধন কৰি বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদ প্রতিষ্ঠা কৰিলে।
৭। সৰল বাস্তৱবাদ সমর্থনযোগ্যনে?
উত্তৰঃ সৰল বাস্তৱবাদ হৈছে বাস্তৱবাদেৰ এটি ধাৰা,
যাৰ মতে জগতৰ সকলো
বস্তু আৰু গুণ মননিৰপেক্ষ — অৰ্থাৎ, সিহঁতৰ অস্তিত্ব
মানসিক অৱস্থাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। এই মতবাদ অনুসৰি, আমি যিবোৰ বস্তু দেখি,
শুনো, স্পৰ্শ কৰো, সিহঁত সকলো বাহ্যিক
জগততে থাকে আৰু সিহঁতৰ গুণবোৰো তাতেই অৱস্থিত। বস্তুসমূহৰ প্ৰতিচ্ছবি বা
প্ৰতিবিম্ব আমাৰ চৈতন্যত প্ৰতিফলিত হয় আৰু আমি সেই অনুযায়ী জ্ঞান লাভ কৰো।
এই মতবাদক লৌকিক মতবাদ বুলিও কোৱা হয়, কাৰণ ই সাধাৰণ মানুহৰ দৈনন্দিন অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত আধাৰিত। সাধাৰণ মানুহ বিশ্বাস
কৰে যে, জগতৰ বস্তুবোৰ আৰু সিহঁতৰ গুণবোৰ নিজৰেই অস্তিত্বধাৰী, মনৰ কোনো ভূমিকা নাই।
বস্তুবোৰ যি ৰূপত বাহ্যিক জগতত থাকে, আমি সেই ৰূপতহে সিহঁতক জ্ঞানেৰে ধৰি পাওঁ।
সৰল বাস্তৱবাদীৰ মতে:
- গুণ আৰু বস্তুৰ মাজত কোনো মৌলিক পাৰ্থক্য নাই।
- গুণবোৰ বস্তুৰ লগত আত্মসংযুক্তভাৱে থাকে।
- বস্তু আৰু গুণ ইন্দ্ৰিয়ৰ সহায়ত পোনপটীয়াকৈ চৈতন্যত উপস্থিত হয়।
- আমি যিমানেই সঁচাকৈয়ে বস্তুক অনুভৱ কৰো, সেই মানেই সেই
বস্তু বাস্তৱিকভাৱে তাতে উপস্থিত।
সমালোচনাঃ যদিও সৰল বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভঙ্গী হিচাপে সহজ আৰু
দৈনন্দিন অভিজ্ঞতাৰ লগত সঙ্গতিপূর্ণ, তথাপিও ইয়াত বহুতো দাৰ্শনিক দুর্বলতা দেখা যায়—
- ভ্রান্তজ্ঞানৰ ব্যাখ্যা নাই:
- কেতিয়াবা আমি সপোনত বাস্তৱিক বস্তু দেখি বা মানসিক বিভ্ৰমত ভূতৰ দৃশ্য
দেখি। এইবোৰ বস্তু বাহ্যিক জগতত বাস্তৱত নাথাকে।
- সৰল বাস্তৱবাদত এনে ভ্ৰান্ত অৱস্থাৰ কোনো সন্তোষজনক ব্যাখ্যা নাই।
- বস্তু আৰু গুণৰ পাৰ্থক্য অস্বীকাৰযোগ্য:
- মতবাদটোৱে গুণবোৰক বস্তুৰ অবিচ্ছেদ্য অংশ বুলি ভাবে, কিন্তু প্ৰকৃততে কিছুমান গুণ বস্তুগত নহয়, সিহঁত ব্যক্তিগত
অনুভূতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
- উদাহৰণস্বৰূপে:
- একে গোন্ধ কিছুমানৰ বাবে মধুৰ, আনৰ বাবে অপ্ৰিয়।
- একে বস্তু একোজনৰ বাবে হালধীয়া, আন এজনৰ বাবে
বগা যেন দেখা যায়।
- বৈজ্ঞানিক ভিত্তিৰ অভাৱ:
- গৱেষণাৰ দৃষ্টিৰে, বস্তুৰ মৌলিক আৰু গৌণ গুণৰ ভিতৰত স্পষ্ট
পাৰ্থক্য আছে। ধ্বনি, ৰং, গোন্ধ আদিৰ
বোধ গোটেই মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
- সৰল বাস্তৱবাদ এই গুণবোৰো বস্তুতেই থকা বুলি বিশ্বাস কৰে, যি বিজ্ঞানসম্মত নহয়।
সৰল বাস্তৱবাদে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ বিষয়ে এটা সহজ
আৰু স্বাভাবিক ধাৰণা দিয়ে, কিন্তু এই মতবাদ বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ আৰু
দাৰ্শনিক সমালোচনাৰ কাষত টিকি নাথাকে। ই ভ্ৰান্তজ্ঞান, মানসিক অভিজ্ঞতা আৰু গুণৰ
আপেক্ষিকতাক ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰি। ফলস্বৰূপে, অভিজ্ঞতাবাদী আৰু বৈজ্ঞানিক
বাস্তৱবাদে এই দোষবোৰ সংশোধন কৰি অধিক সুসংগঠিত মতবাদ আগবঢ়ায়।
৮। বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদৰ ব্যাখ্যা দিয়া। এই মতবাদৰ সাধাৰণ বৈশিষ্ট্যসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সৰল বাস্তৱবাদৰ দোষ-ত্রুটি লক্ষ্য কৰি
অভিজ্ঞতাবাদী বাস্তৱবাদী দার্শনিক জন লকে যি নতুন বাস্তৱবাদৰ ধাৰণা আগবঢ়াইছিল,
তাকেই বিজ্ঞানসন্মত বাস্তৱবাদ বা প্রতীকবাদ বোলা হয়।
সৰল বাস্তৱবাদৰ মতে, সকলো বস্তু পোনপটীয়াকৈ যি ৰূপত দেখা যায়,
সেয়াই বাস্তৱ। এনে
ধাৰণাই স্বপ্ন বা ভ্ৰান্তি-উদ্ভূত বস্তুবোৰকো বাস্তৱ হিচাপে মানি লয়। লকে এই
ত্ৰুটিক সংশোধন কৰি প্ৰতীকবাদ প্ৰৱৰ্তন কৰে, য'ত বস্তুৰ সত্য স্বৰূপ জানিব
পৰা যায় মনত উদ্ভূত ধাৰণাৰ মাধ্যমেৰে, পোনপটীয়াকৈ নহয়।
লকৰ বিজ্ঞানসন্মত বাস্তৱবাদৰ মুখ্য তত্ত্বসমূহঃ
১. বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব: লকৰ মতে, বস্তুৰ নিজৰ এটি স্বতন্ত্র অস্তিত্ব আছে। এই বস্তুসমূহ কিছু মৌলিক গুণ (Primary Qualities) লৈ গঠিত। যেনে—আয়তন, বিস্তৃতি, গতি ইত্যাদি। এই
গুণবোৰ সকলোৰে বাবে একে আৰু বস্তুৰ লগত সংশ্লিষ্ট থাকে। এইবোৰ বস্তুৰ সত্যিকাৰ গুণ।
২. গৌণ গুণৰ মানসিকতা: আনহাতে, বস্তুৰ ৰং, স্বাদ, গোন্ধ, উষ্ণতা আদিকে গৌণ গুণ (Secondary Qualities) বুলি কোৱা হয়। এইবোৰ মানসিক ধাৰণাৰ ফল—ইয়াৰ
অস্তিত্ব ব্যক্তিনির্ভৰশীল। অৰ্থাৎ, ই যিমানেই বাস্তৱ বস্তুত থকাৰ দৰে অনুভূত হোৱা
নোহওক, বাস্তৱ বস্তুৰ গুণ নহয়।
৩. অজ্ঞাত দ্ৰব্য আৰু ধাৰণা: লকৰ মতে, বস্তুৰ পিছে এটা
অজ্ঞাত, অজ্ঞেয় দ্ৰব্য থাকে যাৰ কোনো পোনপটীয়া জ্ঞান সম্ভৱ নহয়। ই মৌলিক গুণবোৰৰে এক
বিশেষ গঠন বা সংমিশ্ৰণ। এই সংমিশ্ৰণ ইন্দ্ৰিয়ত প্ৰভাৱ পেলায় আৰু মনত ধাৰণা (Idea) বা প্রত্যয় (Perception) গঠন কৰে।
৪. প্ৰতীকৰ মাধ্যমে জ্ঞান: আমি বস্তুক যি ৰূপত
জানো, সেইটো আসলে বস্তুৰ নহয়; ই হৈছে বস্তুৰ এটি মানসিক প্রতিফলন বা প্রতীক।
বস্তুৰ ধাৰণা মনত গঠিত হয়, আৰু এই ধাৰণাই আমাৰ জ্ঞানৰ উৎস। সেয়েহে এই
মতবাদক প্রতীকবাদ বুলি কোৱা হয়।
৫. সত্য জ্ঞানৰ সংজ্ঞা: যেতিয়া ধাৰণাটোৱে
বাহ্যিক বস্তুৰ লগত মিল খায়, তেতিয়া জ্ঞানটো সত্য বুলি গণ্য হয়।
বিজ্ঞানসন্মত বাস্তৱবাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহঃ
- (১) জ্ঞানৰ বিষয় (জ্ঞেয় বস্তু) জ্ঞানী (জ্ঞাতা)ৰ পৰা স্বতন্ত্র, কিন্তু গৌণ গুণবোৰ ব্যক্তিনির্ভৰশীল।
- (২) ধাৰণা বা প্রত্যয় হৈছে বস্তু আৰু ইন্দ্ৰিয়ৰ সংযোগৰ ফলত মনত উদ্ভৱ হোৱা
অভিজ্ঞতা।
- (৩) জ্ঞান বস্তুৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলাব নোৱাৰে; বস্তু
স্বতন্ত্র আৰু নিজস্ব গুণৰে গঠিত।
- (৪) বস্তুৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ জানিব পৰা যায় পৰে—মানে পৰোক্ষভাৱে, পোনপটীয়াকৈ নহয়।
এই মতে, লকৰ দৃষ্টিকোণত বস্তুৰ জ্ঞান মানে হ'ল—বস্তুৰ ধাৰণাৰ
জ্ঞান। বস্তুৰ নিজস্বতা আছে, কিন্তু আমি সেই বস্তুৰ একমাত্র ছাঁহি বা
প্রতিফলনহে জানো।
৯। বৈজ্ঞানিক বাস্তববাদৰ গ্ৰহণযোগ্যতা আছেনে?
উত্তৰঃ বিজ্ঞানসম্মত বাস্তৱবাদ বা সংস্কৃত বাস্তৱবাদ হৈছে সৰল বাস্তৱবাদৰ
সমালোচনাৰ ফলত উদ্ভূত এক দাৰ্শনিক মতবাদ, যাৰ প্ৰবর্তক জন লক (John
Locke)। তেওঁ সৰল বাস্তৱবাদৰ সীমাবদ্ধতা উপলব্ধি কৰি বাস্তৱবাদক এক উন্নত আৰু
বিশ্লেষণাত্মক ৰূপ প্ৰদান কৰে।
লকৰ মতে, জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু তথা জ্ঞেয় বস্তুসমূহ স্বতন্ত্রভাৱে থাকে। ইহঁত জ্ঞাতাৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল নহয়। কিন্তু আমাৰ ইন্দ্ৰিয়বোৰে এই বস্তুসমূহক পোনপটীয়াকৈ জানিব নোৱাৰে। বস্তুবোৰে আমাৰ মনত এটা ছাপ বা প্ৰতীক সৃষ্টি কৰে, আৰু আমি সেই প্ৰতীকৰ আধাৰতেই বস্তুক জানো। এই কাৰণেই লকৰ মতবাদক “প্রতীকবাদ” বুলি কোৱা হয়।
গুণৰ বিভাজন: লকে বস্তুৰ গুণক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিছে:
- প্ৰাথমিক গুণ (Primary Qualities): এইবোৰ বস্তুত
নিজে নিজে থাকে আৰু সকলোৰে বাবে একে। যেনে — আকাৰ, আয়তন, বিস্তৃতি, গতি, স্থিতি আদিৰ দৰে মৌলিক বৈশিষ্ট্য। এই
গুণবোৰ বস্তুনিৰ্ভৰ আৰু অবজেক্টিভ।
- গৌণ গুণ (Secondary Qualities): এইবোৰ
ব্যক্তিজনৰ অনুভূতিক ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। যেনে — ৰং, স্বাদ, গোন্ধ, তাপ, ঠাণ্ডা ইত্যাদি। ইহঁত
ব্যক্তিনিৰ্ভৰ আৰু সাবজেক্টিভ, অৰ্থাৎ
ব্যক্তিভেদে বেলেগ বেলেগ ধাৰণা হ’ব পাৰে।
লকৰ মতে:
- প্ৰাথমিক গুণবোৰে বাস্তৱ বস্তুৰ অস্তিত্ব প্ৰমাণ কৰে, কিন্তু সেই বস্তুৰ “আধাৰ”
হিচাপে থকা দ্রব্য অজ্ঞাত আৰু জানিব নোৱাৰা (অজ্ঞেয়)।
- আমি বস্তুটোক নহয়, বস্তুৰ প্রতীক বা ধাৰণাটোকহে জানো।
এই দৃষ্টিভংগীৰ ফলত বস্তুৰ গুণৰ সংমিশ্ৰণৰ
জৰিয়তে আমি বস্তু সম্বন্ধে ধাৰণা গঠন কৰোঁ।
সমালোচনা (Criticism):
- বাস্তৱ জ্ঞান অনিশ্চিত: লকে কয় আমি
বস্তুৰ প্রতীক জানো, বস্তু নিজে নহয়। এই ক্ষেত্ৰত বস্তুৰ লগত
সেই প্রতীকৰ মিল আছেনে নাই, সেইটো আমি নিশ্চিতভাৱে জানিব নোৱাৰো। গতিকে
জ্ঞানৰ সত্যতা সন্দেহজনক হৈ পৰে।
- ভ্রান্তি ব্যাখ্যাত অক্ষম: যদি কেৱল ধাৰণাহে আমাৰ জ্ঞানৰ আধাৰ হয়, তেন্তে বাহ্যিক
বস্তুবোৰ আমাৰ বাবে অজ্ঞাত আৰু
অজ্ঞেয় হৈ পৰে। ফলস্বৰূপে প্রতীকবাদে ভ্রান্ত জ্ঞান ব্যাখ্যা কৰাত সীমাবদ্ধ।
- বার্কলিৰ সমালোচনা: দৰ্শনিক জৰ্জ বাৰ্কলি প্রতীকবাদৰ ওপৰত কঠোৰ সমালোচনা কৰি কয় — “যদি আমি কেৱল ধাৰণাহে পাওঁ,
বস্তু নাপাওঁ, তেন্তে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু হৈছে ধাৰণাহে,
বাহ্যিক বস্তু নহয়।” যদি বস্তু অজ্ঞেয় হয়, তেন্তে তাত নিহিত গুণবোৰো অজ্ঞেয় হব।
- জ্ঞানৰ সত্যতা নির্ণয় অসম্ভৱ: প্রতীকবাদ অনুসৰি, আমি বস্তু জানো নে ধাৰণা জানো — সেই বিষয়ে
নিশ্চিত নোহোৱাত, জ্ঞান সত্য নে অসত্য, সেইটো নিৰ্ধাৰণ
অসম্ভৱ।
বিজ্ঞানসম্মত বাস্তৱবাদে বস্তুৰ স্বতন্ত্র
অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰে আৰু ধাৰণা (idea) তথা প্রতীকৰ মাধ্যমত জ্ঞান লাভৰ কথা কয়। যদিও এই
মতবাদে বাস্তৱবাদক উন্নত দিশ প্ৰদান কৰিছে, তথাপি ই জ্ঞানৰ নিশ্চিততা আৰু বস্তুৰ উপলব্ধি সন্দৰ্ভত সন্তোষজনক
ব্যাখ্যা দিব নোৱাৰে। ফলত, ই সম্পূৰ্ণৰূপে গ্ৰহণযোগ্য
নহয়।
১০। বার্কলিয়ে লকৰ বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদক কেনেদৰে সমালোচনা কৰিছে? বার্কলি কৃতকার্য হৈছেনে?
উত্তৰঃ বার্কলিৰ মতে, জগতৰ সকলো বস্তুই
ব্যক্তি-বিশেষৰ ধাৰণাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। মন আৰু তাৰ ধাৰণাৰ বাহিৰে আমি একো জানিব
নোৱাৰো। বস্তুৰ অস্তিত্ব মানেই "প্ৰত্যক্ষ হোৱা" বা "ধাৰণাৰ বিষয়
হোৱাটো" (esse est percipi)। সেয়েহে, জগতৰ অস্তিত্ব মন বা আত্মাত
নিহিত।
বার্কলিৰ ভাববাদ লকৰ বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদৰ
প্ৰতিবাদ হিচাপে গঢ়ি উঠিছে। লকৰ মতে, বস্তুবোৰ অজ্ঞাত এক দ্ৰব্যত অৱস্থিত থাকে,
আৰু ইন্দ্ৰিয়
সংবেদনৰ জৰিয়তে সেইবোৰৰ মৌলিক গুণ আমাৰ মনত প্রতীক ৰূপে প্ৰতিফলিত হয়। কিন্তু
বার্কলিয়ে এই ধাৰণাৰ যুক্তিতত্ত্ব অস্বীকাৰ কৰে। তেওঁৰ মতে, যেতিয়া আমি কোৱা বস্তুবোৰ
বাস্তৱ সত্তা হয়, তেতিয়া সেইবোৰৰ বিষয়ে আমি প্ৰত্যক্ষভাৱে অৱগত হ'ব লাগিব। কিন্তু আমি কেবল
গুণবোৰহে প্ৰত্যক্ষ কৰো, দ্ৰব্য বা বস্তু নিজে নহয়। সেয়েহে, দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব
অনুমান কৰা অপ্রয়োজনীয়।
লক গুণক দুখন ভাগত ভাগ কৰিছিল — মৌলিক (যেনে
আয়তন, গতি, স্থিতি) আৰু গৌণ (যেনে ৰং, স্বাদ, গোন্ধ)। গৌণ গুণ ব্যক্তিনির্ভৰশীল, কিন্তু মৌলিক গুণ
বস্তুত অন্তর্নিহিত বুলি লকৰ বিশ্বাস। কিন্তু বার্কলিয়ে এই পৃথকীকৰণক অস্বীকাৰ কৰি
কয় — সকলো গুণেই ব্যক্তিনির্ভৰশীল। প্ৰত্যক্ষ কৰাৰ সময়ত যিবোৰ গুণ পোৱা যায়,
সেইবোৰেই বাস্তৱ;
বস্তুৰ কোনো
স্বতন্ত্র অস্তিত্ব নাই।
যদিও কোনো ব্যক্তি বস্তু প্ৰত্যক্ষ নকৰে,
তথাপিও সেই বস্তুৰ
অস্তিত্ব থাকে — এই যুক্তিত বিৰোধ নজনাবলৈ, বার্কলিয়ে ঈশ্বৰৰ অস্তিত্ব
কল্পনা কৰে। তেওঁৰ মতে, যিহেতু আমি সকলো সময় নিজে প্ৰত্যক্ষ নকৰে, সেইক্ষেত্ৰত ঈশ্বৰে সকলো
বস্তু সদায় প্ৰত্যক্ষ কৰি থাকে, অৰ্থাৎ ঈশ্বৰৰ মনত সেয়া সদা বিদ্যমান। সেয়েহে,
বস্তুৰ অস্তিত্ব
নিৰৱিচাৰে চালু থাকে।
সমালোচনা
- আত্মগত স্বীকাৰোক্তি: বার্কলিৰ মতবাদ
অত্যন্ত আত্মগত (subjective)। যিহেতু তেওঁৰ মতে বস্তুৰ অস্তিত্ব
প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, সেয়েহে যি বস্তু কোনো মানে দেখা নাই বা
ধাৰণা কৰা নাই, তাৰ অস্তিত্ব অস্বীকাৰ কৰা হয়। ই বাস্তৱ অভিজ্ঞতাৰ
সৈতে মিল খায় না।
- ঈশ্বৰ কল্পনাৰ সমস্যা: বার্কলি বস্তুৰ
অস্তিত্ব সদা প্ৰত্যক্ষ হৈ থকাৰ বাবে ঈশ্বৰক কল্পনা কৰে। কিন্তু এই ঈশ্বৰৰ
উপস্থিতিও শেষত ব্যক্তিমনৰ ধাৰণাৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰ কৰি পৰে। এইধৰণে তেওঁ
ব্যক্তিমনৰ বাহিৰে কোনো বস্তু বা শক্তিৰ বাস্তৱ অস্তিত্ব স্বীকাৰ নকৰে।
- বাস্তববাদী সমালোচনা: সমসাময়িক
বাস্তৱবাদী দার্শনিক মুৰে বার্কলিৰ এই ভাববাদক যুক্তিহীন বুলি অভিহিত কৰিছে।
তেওঁৰ মতে, যি বস্তু আমি দেখা পাওঁ বা নাপাওঁ, সেইবোৰৰ অস্তিত্ব তেওঁৰ স্বকীয় গুণ আৰু বৈশিষ্ট্যৰে নিৰ্ধাৰিত হয় — মনত
উপস্থিত থাকিলে হে বস্তু বাস্তৱ হয়, এই ধাৰণা সাধাৰণ অভিজ্ঞতাৰ বিপৰীত।
- আলেকজেণ্ডাৰৰ মত: আলেকজেণ্ডাৰে
কয় — কোনো বস্তু যদি জ্ঞানৰ বিষয় হয়, তেতিয়া সেয়া জ্ঞাতাৰ সৈতে সম্পর্কিত হ’ব
লাগে। কিন্তু তাৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। বস্তুৰ স্বতন্ত্র
অস্তিত্ব জ্ঞানৰ বা জ্ঞাতাৰ বাহিৰে থাকে।
বার্কলিৰ ভাববাদে দৰ্শনত এক মৌলিক দিশ উন্মোচন
কৰিছে — বস্তুৰ অস্তিত্ব মানে ইন্দ্ৰিয় প্ৰত্যক্ষতা। কিন্তু ই অধিক আত্মমুখী আৰু
ঈশ্বৰনির্ভৰ। ই বাস্তববাদৰ মুখ্য ভিত্তিসমূহ — বস্তুৰ স্বতন্ত্রতা আৰু
ইন্দ্ৰিয়-অভিজ্ঞতাৰ বাহিৰেও অস্তিত্ব থাকিব পাৰে — অস্বীকাৰ কৰে। সেয়েহে বার্কলিৰ
মতবাদ এক পক্ষপাতদুষ্ট দৃষ্টিকোণ হিচাপে বিবেচিত হয়, যি সকলো বস্তুক মনৰ ভিতৰতে
সীমাবদ্ধ কৰি ৰাখে।
১১। ভাববাদৰ চমু ব্যাখ্যা দিয়া। ভাববাদৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ ভাববাদ হৈছে এনে দৰ্শন যাৰ মতে জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু
বা বস্তুসমূহৰ অস্তিত্ব মন বা চৈতন্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। ভাববাদ অনুসৰি বস্তুৰ
স্বতন্ত্র অস্তিত্ব নাই, সেয়া কেৱল জ্ঞাতাৰ মনত উদ্ভৱ হোৱা ধাৰণামাত্ৰ।
বাস্তৱ জগত (পৃথিৱী বা বস্তুজগত) কোনো স্বতন্ত্র সত্তা নহয়; ই চৈতন্যৰ উপবস্তুহে।
সেয়েহে ভাববাদে "মনে"ক সত্তাৰ মূল ৰূপ বুলি গণ্য কৰে।
ভাববাদে বিশ্বজগতক এক অভ্যন্তৰীণ ঐক্যযুক্ত
প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে বিবেচনা কৰে। ইয়াৰ মতে জ্ঞান আৰু জ্ঞানৰ বিষয়বস্তু একে
অপৰিহাৰ্যভাৱে জড়িত। বস্তুৰ অস্তিত্ব মনৰ উপস্থিতিৰে নিৰ্ধাৰিত। প্লেটোক ভাববাদৰ
অন্যতম প্ৰাৰম্ভিক দাৰ্শনিক বুলি গণ্য কৰা হয়। তেওঁৰ মতে ইন্দ্ৰিয়গত পৃথিৱী
ক্ষণস্থায়ী আৰু বিনাশশীল, কেবল ধাৰণাগত বা আদৰ্শগত জগতহে চিৰস্থায়ী। সময়ৰ
লগে লগে ভাববাদে বিভিন্ন ৰূপ লাভ কৰে। তাৰ ভিতৰত তলত উল্লেখযোগ্য তিনিটা ধৰণঃ
ভাববাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ
১. মনক অগ্ৰাধিকাৰ: ভাববাদ অনুসৰি মন বা
চৈতন্য বস্তুতকৈ প্ৰধান। কোনো চৈতন্যৰ অবিহনে বাহ্যিক বস্তুৰ অস্তিত্ব চিন্তা কৰিব
নোৱাৰি।
২. উদ্দেশ্যধৰ্মী জগত: এই দৰ্শনত বিশ্বজগতৰ
অন্তৰত এক আধ্যাত্মিক আৰু উদ্দেশ্যমূলক প্ৰকৃতি আছে, যি শাশ্বত, অবিনাশী আৰু নিত্য।
৩. মানৱ অস্তিত্বৰ গুৰুত্ব: ভাববাদ মতে, মানুহ কেৱল জগতৰ এক
অংশ নহয়, তেওঁ এক আধ্যাত্মিক সত্তা। মানুহক কেৱল বস্তুজগতৰ সৈতে তুলনা কৰিব নোৱাৰি।
৪. ঈশ্বৰ আৰু চৈতন্যৰ বিশ্বাস: ভাববাদীসকলে ঈশ্বৰ, আত্মা, চৈতন্য আদিৰ অস্তিত্বত বিশ্বাস কৰে। তেওঁলোকৰ মতে ঈশ্বৰ জগতৰ বাহিৰত নহয়,
বৰঞ্চ ই জগতৰ ভিতৰৰ
আধ্যাত্মিক শক্তি।
- উদাহৰণস্বৰূপে, ড° ৰাধাকৃষ্ণণে ঈশ্বৰক বিশ্বৰ আভ্যন্তৰীণ
সৃজনশীল শক্তি হিচাপে বৰ্ণনা কৰিছে।
- পাশ্চাত্য দাৰ্শনিক ডেকাৰ্ট, লাইবনিজ, স্পিনোজাৰ মতে
ঈশ্বৰেই পৰম সত্তা।
৫. মূল্যতত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব: ভাববাদীসকলে নৈতিক
মূল্যবোধ, সৌন্দৰ্যবোধ, আধ্যাত্মিক মূল্য আদিক গুৰুত্ব দিয়ে। তেওঁলোকৰ মতে এই মূল্যসমূহ ব্যক্তিগত বা
সামাজিক কামনাৰ পৰা পৃথক, বস্তুনিষ্ঠ আৰু উচ্চতম।
৬. সংস্কৃতি আৰু পৰম্পৰাৰ প্ৰতি আনুগত্য: ভাববাদে সাধাৰণতে সংস্কৃতি, নীতি, পৰম্পৰা আদি সামাজিক মূল্যবোধৰ প্ৰতি সম্মান
দেখুৱায়।
৭. সামগ্রিক দৃষ্টিভংগী: ভাববাদীসকলে
বিশ্বজগতক এক সামগ্রিক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে ভাবে, য'ত সকলো অংশৰ মাজত
অন্তৰ্নিহিত ঐক্য থাকে।
এইদৰে ভাববাদ দৰ্শনে মন, আত্মা, ঈশ্বৰ, মূল্য আৰু মানৱ
অস্তিত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি বস্তুজগতক চৈতন্যৰ উপবস্তু হিচাপে বিবেচনা কৰে। ই
বস্তুৰ বাহ্যিকতা নহয়, অন্তৰ্নিহিত আধ্যাত্মিকতাৰ ওপৰত বিশ্বাস কৰে।
১২। ভাববাদ আৰু বাস্তৱবাদৰ মাজৰ পাৰ্থক্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ জ্ঞানৰ বিষয়বস্তুৰ প্রকৃতিৰ ক্ষেত্ৰত দাৰ্শনিক
মতবাদ দুই প্ৰকাৰ — বাস্তৱবাদ আৰু ভাববাদ (আদর্শবাদ)। এই দুয়োটাৰ দৃষ্টিভংগী
পৰস্পৰবিরোধী। তেওঁলোকৰ মূল তফাৎ তলত চমুকৈ দাঙি ধৰা হ’ল:
(১) অস্তিত্বৰ প্ৰকৃতি:
- বাস্তৱবাদ অনুসৰি, জগত মনৰ পৰা
স্বতন্ত্রভাৱে অস্তিত্বশীল। কোনো চেতনা বা মনৰ দ্বাৰা প্ৰত্যক্ষ নকৰিলেও
বস্তু থাকে। উদাহৰণস্বৰূপে, কলম্বাছে আৱিষ্কাৰ কৰাৰ আগতে আমেৰিকা আছিল।
- ভাববাদ অনুসৰি, আত্মা বা মনহে
একমাত্র যথার্থ সত্তা। বস্তুসমূহৰ অস্তিত্ব চেতনায় ধাৰণ নকৰিলে নাই হয়।
বাৰ্কলিৰ মতে, কোনো মন বা আত্মাই প্ৰত্যক্ষ কৰিলেহে বস্তুৰ অস্তিত্ব
থাকে।
(২) জ্ঞানৰ প্ৰাধান্য:
- বাস্তৱবাদ জ্ঞাতাতকৈ
জ্ঞেয় বস্তু (object)ক প্ৰাধান্য দিয়ে। বাহ্যিক বস্তু থাকিব
লাগিব, তেতিয়াহে সেই বস্তুৰ জ্ঞান সম্ভৱ।
- ভাববাদত জ্ঞেয় বস্তুৰ অস্তিত্ব গৌণ। বস্তুবোৰৰ মূল্য আৰু
অস্তিত্ব মনত থকা ভাব আৰু চিন্তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
(৩) বিশেষ বনাম সামান্য:
- বাস্তৱবাদে প্ৰকৃতিৰ বিশেষ, একক দিশসমূহৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এই
বিশেষবোৰেই বাস্তৱ আৰু গুৰুত্বপূর্ণ।
- ভাববাদে সামান্য বা সার্বজনীন ৰূপবোৰক প্ৰাধান্য দিয়ে। প্লেটোৱে এই
সামান্যবোৰক বাস্তৱ, অবিনাশী আৰু সত্য ৰূপ হিচাপে গণ্য কৰিছে।
(৪) ব্যাখ্যা দৃষ্টিভংগী:
- বাস্তৱবাদে জগত বা বস্তুবোৰক প্ৰাকৃতিক আৰু যান্ত্ৰিক নিয়মৰ জড় ভিত্তিত
ব্যাখ্যা কৰে।
- ভাববাদে বস্তুৰ ব্যাখ্যা নৈসর্গিক, উদ্দেশ্যমূলক
আৰু আন্তৰিক মূল্যবোধৰ ভিত্তিত কৰে।
এইদৰে, বাস্তৱবাদ আৰু ভাববাদৰ মাজত জ্ঞান, অস্তিত্ব আৰু
ব্যাখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ মৌলিক পাৰ্থক্য থাকে। বাস্তৱবাদ বাহ্যিক বাস্তবতা
আৰু বস্তুৰ স্বাধীন অস্তিত্বত বিশ্বাস কৰে, আৰু ভাববাদ মানসিক চেতনা
আৰু ধাৰণাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল অস্তিত্বক প্ৰাধান্য দিয়ে।
১৩। বাস্তববাদ আৰু ভাববাদৰ মাজৰ প্ৰধান পার্থক্যসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ জ্ঞানতত্ত্বৰ ক্ষেত্ৰত জ্ঞানৰ প্ৰকৃতি আৰু
বিষয়বস্তু এক গুৰুত্বপূৰ্ণ আলোচ্য বিষয়। সাধাৰণতে, জ্ঞানৰ কোনো বিষয়বস্তু থাকে— অৰ্থাৎ যি বস্তু বা তত্ত্বৰ বিষয়ে আমি
জানো, তাক জ্ঞেয় (object of knowledge) বুলি কোৱা হয়। আৰু
যি জানে, সেইজন জ্ঞাতা (knower)। এই ক্ষেত্ৰত তলত দিয়া প্ৰাসংগিক দাৰ্শনিক প্ৰশ্নবোৰ বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ—
- (ক) জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ মাজত সম্পৰ্ক কেনেকুৱা?
- (খ) জ্ঞেয় বস্তুৰ অস্তিত্ব কি জ্ঞাতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল?
- (গ) জ্ঞেয় বস্তু জ্ঞাতাৰ পৰা সম্পূৰ্ণ স্বতন্ত্র নে?
এই প্ৰশ্নসমূহৰ প্ৰেক্ষাপটত বাস্তৱবাদ (Realism) আৰু ভাববাদ (Idealism) নামৰ দুই বিপৰীত
দাৰ্শনিক মতবাদৰ জন্ম হয়।
বাস্তৱবাদ আৰু ভাববাদ : সংজ্ঞা আৰু তুলনামূলক ব্যাখ্যা
(১) অস্তিত্বৰ স্বীকৃতি
- বাস্তৱবাদৰ মতে, মনৰ পৰা স্বতন্ত্রভাৱে অস্তিত্ব থকা এখন
বাহ্যিক জগত আছে। বস্তুবোৰৰ অস্তিত্ব মন বা চিন্তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।
- ভাববাদৰ মতে, বস্তুৰ অস্তিত্ব মন বা আত্মাৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল। চিন্তা বা চেতনা হ’ল মূল সত্তা। মনৰ বাহিৰত কোনো বস্তুৰ স্বাধীন
অস্তিত্ব নাই।
(২) প্ৰাধান্য — জ্ঞাতা না জ্ঞেয়?
- বাস্তৱবাদ: জ্ঞাতাতকৈ জ্ঞেয় বস্তুক বেছি প্ৰাধান্য দিয়ে।
- ভাববাদ: জ্ঞেয়তকৈ জ্ঞাতা বা আত্মাক বেছি প্ৰাধান্য দিয়ে।
(৩) প্ৰকৃতিৰ উপলব্ধি
- বাস্তৱবাদ: জগত বা প্ৰকৃতিৰ সামগ্ৰিক গঠন বিভিন্ন
বিশেষ দিশৰ যোগফল— গঠনগত দিশৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
- ভাববাদ: সামগ্ৰিক ধাৰণাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। জগত এক সামূহিক
চেতনা বা ধাৰণাৰ ফল বুলি ধৰে।
(৪) জ্ঞেয় বস্তুৰ প্ৰচলন বা প্ৰতিফলন
- বাস্তৱবাদ: জ্ঞানত বস্তুবোৰৰ যি ধাৰণা হয়, সেয়া বাহ্য বস্তুৰ অবিকল প্ৰতিবিম্ব। যেনে- দাপোনত দেখা প্ৰতিচ্ছবিৰ দৰে।
- ভাববাদ: ধাৰণাবোৰ মনৰ সৃষ্টি। মনত উৎপন্ন ধাৰণাবোৰৰ মাজত থকা
সংগতি আৰু যুক্তিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। বস্তুবোৰ মনৰ ধাৰণাৰ ফল।
(৫) প্ৰাকৃতিক নিয়মৰ প্ৰতি দৃষ্টিভংগি
- বাস্তৱবাদ: প্রাকৃতিক বা নৈসর্গিক নিয়মসমূহক চূড়ান্ত
ভাবে— এই নিয়মবোৰৰ অধীনতেই সমগ্ৰ জগত চলি থাকে।
- ভাববাদ: প্রাকৃতিক নিয়মসমূহ চূড়ান্ত নহয়, বৰং এগৰাকী আধ্যাত্মিক বা আত্মিক সত্তাৰ অধীন।
উদাহৰণ
- বাস্তৱবাদ: যদি বহুত দূৰত কোনো বস্তু দেখা যায় আৰু আমি
গৈ চাই দেখো যে ই এটা খোঁটাৰ ছাঁ— তেন্তে বাস্তৱবাদ মতে ছাঁটো বাস্তৱতে আছিল,
আৰু ইন্দ্ৰিয় ভ্ৰমৰ বাবে আমি তাক ভুলকৈ সাপ বুলি
ভাবিছিলোঁ।
- ভাববাদ: ভাববাদ মতে ছাঁটো বাস্তৱতে নাছিল, আমি মাথোঁ মনত সাপৰ ধাৰণা কৰিছোঁ। বস্তু মানেই মনৰ ধাৰণা।
বাস্তৱবাদ আৰু ভাববাদ — এই দুই দাৰ্শনিক মতবাদে জ্ঞেয় বস্তু আৰু জ্ঞাতাৰ
সম্পৰ্ক, বস্তুৰ অস্তিত্ব, আৰু জ্ঞানৰ উৎস সম্পৰ্কে বিপৰীত দৃষ্টিভংগি প্ৰদান কৰে।
বাস্তৱবাদ বহিঃজগতৰ অস্তিত্বক স্বীকাৰ কৰে, যি মনৰ পৰা স্বতন্ত্র;
আনহাতে, ভাববাদ মন বা চেতনাক
মুখ্য স্থান দিয়ে, আৰু বস্তুবোৰক চিন্তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল বুলি ধৰে।
১৪। বার্কলিৰ আত্মনিষ্ঠ ভাববাদ ব্যাখ্যা আৰু পৰীক্ষা কৰা।
উত্তৰঃ ইংৰাজ দার্শনিক জৰ্জ বার্কলি (George
Berkeley) চিন্তাধাৰাগতভাৱে ভাববাদ (Idealism)-ৰ অন্যতম মুখ্য
প্রবক্তা। তেওঁৰ মতে, জগতৰ সকলো বস্তু ব্যক্তিগত ধাৰণাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। যিবোৰ বস্তু আমি জানো বা
অনুভৱ কৰো, সেইবোৰ আমাদের মনত উদ্ভূত ধাৰণা মাত্ৰ। মন আৰু ধাৰণাৰ বাহিৰে কোনো বস্তুৰ
অস্তিত্ব স্বীকাৰযোগ্য নহয়।
জন লক (John Locke)-ৰ মতে, বস্তুৰ কিছু মৌলিক গুণ (primary qualities) যেনে আয়তন, আকাৰ, গতি, স্থিতি ইত্যাদি
বস্তুৰ মাজতে অন্তর্নিহিত থাকে, আৰু কিছুমান গৌণ গুণ
(secondary qualities) যেনে ৰং, গোন্ধ, স্বাদ, শব্দ ইত্যাদি ব্যক্তিৰ ধাৰণাত নিৰ্ভৰশীল। গৌণ গুণবোৰ বস্তুৰ নহয়, ইন্দ্ৰিয়ৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰ কৰে। লকৰ মতে এই মৌলিক গুণবোৰ কোনো অজ্ঞাত দ্রব্যৰ
ভিতৰত নিহিত থাকে— আৰু আমি সেয়াক প্রতীকৰূপে উপলব্ধি কৰো। তেওঁৰ মতে:
- সকলো গুণ— মৌলিক হউক বা গৌণ— ব্যক্তি-নির্ভৰশীল।
- ৰং, গোন্ধ, আয়তন, আকাৰ— সকলো
গুণেই মনত উদ্ভূত ধাৰণা।
- বস্তুৰ অস্তিত্ব প্ৰত্যক্ষ (perception)
ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
- আমি যিবোৰ গুণ প্রত্যক্ষ কৰো, সেয়াহে বাস্তৱ; কিন্তু আমি
কেতিয়াও কোনো দ্ৰব্য নিজে প্রত্যক্ষ নকৰো।
- সেয়ে গুণৰ অন্তৰালত কোনো “অজ্ঞাত বস্তু” আছে বুলি ধৰা অযুক্তিকৰ।
উদাহৰণস্বৰূপে, যদি কোনো বস্তু কোনোয়ে দেখা
নাই, তেন্তে তাৰ অস্তিত্ব নাই— এয়া হ’ল বার্কলিৰ মূল সূত্র: "Esse
est percipi" — অৰ্থাৎ, 'অস্তিত্ব মানে হৈছে প্ৰত্যক্ষ হোৱা'।
একত্ৰে, বাৰ্কলি এই প্রশ্নো তোলে— যদি সকলো ধাৰণাই
ব্যক্তিগত হয়, তেন্তে মানুহে নিজে সৃষ্টি নকৰা বহু ধাৰণা ক’ৰ পৰা আহে? ইয়াৰ উত্তৰত তেওঁ কয়—
- আমাৰ মনৰ বাহিৰে আছে এটা অশেষ
শক্তিশালী মন — এই মনেই হৈছে ঈশ্বৰ।
- ঈশ্বৰে যিহে ধাৰণা কৰে, সেই ধাৰণাৰ ছাপ (impression) আমাৰ মনত অংকিত হয়।
- সেয়েহে আমি যিবোৰ বস্তু জানো বা অনুভৱ কৰো, সেয়া ঈশ্বৰৰ ধাৰণাৰ অংশ।
এইদৰে, ঈশ্বৰৰ মন হ’ল জগতৰ সত্য অস্তিত্ব— যাৰ ওপৰত আমি সকলো
ধাৰণাৰ জ্ঞান লাভ কৰো।
সমালোচনা
বার্কলিৰ ভাববাদ বহু দিশৰ পৰা সমালোচিত হৈছে:
- আত্মগততা (Subjectivity): বার্কলিৰ মত অনুসৰি, যি বস্তু
কেতিয়াও আমি প্রত্যক্ষ নকৰো, তাৰ অস্তিত্ব নাই। কিন্তু বাস্তৱ জীৱনত বহু
বস্তু আমি সদায় দেখা নাপাওঁ, তথাপিও আমি তাৰ অস্তিত্ব মানি লওঁ— যেনে,
অদূৰৱৰ্তী নক্ষত্ৰ বা বস্তুকোশ।
- ঈশ্বৰৰ অস্তিত্ব: যদি সকলো বস্তু প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল,
তেন্তে ঈশ্বৰে নিজেও কি কোনো উচ্চ মনৰ দ্বাৰা সদায় প্রত্যক্ষ হোৱা লাগে?
– এই অন্তৰ্দ্বন্দ্ব
(contradiction)-ৰ উপযুক্ত সমাধান বাৰ্কলিয়ে দিয়া নাই।
- বাহ্যিক জগতৰ অস্বীকাৰ: G.E. Moore–এ তেওঁৰ ‘Refutation
of Idealism’ নামৰ প্রবন্ধত বাৰ্কলিৰ মতবাদক সাধাৰণ মানুহৰ অভিজ্ঞতাৰ বিপৰীত বুলি অভিহিত কৰে। সাধাৰণ লোকৰ বিশ্বাস মতে, আমি যিবোৰ
বস্তু দেখি বা স্পৰ্শ কৰো, সেয়া মনৰ বাহিৰত বাস্তৱ বস্তু। এই
প্ৰাকৃতিক বিশ্বাসত বাৰ্কলিৰ ভাববাদ আঘাত কৰে।
- আধুনিক পৰ্যবেক্ষণবাদী দাৰ্শনিকসকল (sense-data theorists) যেনে Russell, Alexander আদি দাৰ্শনিকসকলে স্বীকাৰ কৰে যে—
"জ্ঞানৰ বাবে প্ৰত্যক্ষৰ প্ৰয়োজন হয়, কিন্তু জ্ঞানৰ
বিষয়বস্তু প্ৰত্যক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়।"
বার্কলিৰ ভাববাদ হ’ল এক আত্মগত ভাববাদ, যি বস্তুৰ অস্তিত্বক জ্ঞাতাৰ ধাৰণা বা অভিজ্ঞতাৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰশীল বুলি ভাবে। যদিও তেওঁ ঈশ্বৰৰ অস্তিত্বৰ মাধ্যমত নিজ মতক টিকাই ৰখাৰ
চেষ্টা কৰে, তথাপিও এই মতবাদ বহু গুৰুত্বপূর্ণ দাৰ্শনিক অসংগতিত পতিত হয়।
বৰ্তমান দাৰ্শনিক প্ৰবণতা বাস্তৱবাদী আৰু বৈজ্ঞানিক চিন্তাৰ ফালে,
য’ত বাহ্য জগতৰ অস্তিত্ব আৰু ব্যক্তিৰ ইন্দ্ৰিয়ৰ সীমাবদ্ধতা— দুয়ো বিবেচিত হয়।
১৫। হেগেলৰ বস্তুগত ভাববাদ ব্যাখ্যা কৰা। এই মতবাদ গ্রহণযোগ্যনে?
উত্তৰঃ হেগেল (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) আছিল জাৰ্মান
দাৰ্শনিক, যিয়ে বস্তুগত ভাববাদ (Objective Idealism) প্ৰৱৰ্তন কৰি দৰ্শনত
এক নতুন দিশ প্ৰদান কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, বিশ্ব প্ৰকৃতি হৈছে এক পৰম সত্তা বা পৰম আত্মাৰ (Absolute Spirit) অভিব্যক্তি। এই পৰম আত্মাই জগতৰ
বিভিন্ন পৰ্যায়ৰ বস্তুৰ জৰিয়তে নিজক প্ৰকাশ কৰে।
হেগেল মতে, পৰম সত্তাই নিজকে জগতত ভিন্ন-ভিন্ন স্তৰত প্ৰকাশ কৰে—
- ভৌতিক স্তৰ — পৰম সত্তাৰ আটাইতকৈ কম পৰিমাণৰ প্ৰকাশ।
- জীৱ স্তৰ (প্ৰাণ) — ইয়াত সত্তাৰ
বেছি প্ৰকাশ ঘটে।
- চেতন স্তৰ (spirit/consciousness) — ইয়াত সত্তাৰ
পূৰ্ণ বিকাশ দেখা যায়।
এই স্তৰসমূহ ক্রমবিকাশশীল ৰূপে পৰম সত্তাৰ আত্মপ্ৰকাশ — অৰ্থাৎ, এটা স্তৰ পাঁজি গৈ আহিলেই পৰৱৰ্তী স্তৰৰ উৎপত্তি
হয়।
হেগেলৰ মতে, জগত বহুত্বৰ মাজত একত্ব,
বৈচিত্র্যৰ মাজত
ঐক্য, আৰু ভিন্নতাৰ ভিতৰত অভিন্নতা।
- এক পৰম সত্তাই বহুৰূপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে।
- এই বহুৰূপতা মিছা (illusion)
বা অলীক (false)
নহয় (যেনে ব্রেডলি বা শংকৰাচাৰ্যৰ মতে)।
- বহুত্বৰ মাজৰ দ্বন্দ্ব, সংঘাত ইত্যাদিৰে এক নতুন ঐক্য গঠিত হয়,
যি পুনৰ নতুন সংঘাতৰ সৃষ্টি কৰে— এই প্ৰক্ৰিয়া চলি
থাকে অন্তিম সমন্বয়লৈ।
এই দ্বন্দ্বশীল বিকাশেই হেগেলৰ দ্বান্দ্বিক পদ্ধতি (dialectical method)।
হেগেলৰ মতে,
- চিন্তা আৰু সত্তা একে বস্তু।
- জগত এটি চিন্তাশীল প্ৰক্ৰিয়া।
- চিন্তা মানেই অস্তিত্ব, আৰু অস্তিত্ব মানেই চিন্তা।
- ই পৃথক নহয়।
অতএব, সত্তাক উপলব্ধি কৰিবলৈ চিন্তাই একমাত্ৰ উপায়— ঐন্দ্রিক অভিজ্ঞতাৰে সত্তাক জানিব পৰা নহয়। হেগেলৰ পৰম সত্তা স্পিনোজাৰ ‘স্থিৰ একত্ব’ (static substance)-ৰ দৰে নহয়।
- ই এক চলমান প্ৰক্ৰিয়া, য’ত বিপৰীত ধাৰণাবোৰৰ সংঘাত, উত্তৰণ, আৰু নতুন ঐক্যৰ সৃষ্টি হয়।
- এই দ্বান্দ্বিক সংঘাতই এক নতুন স্তৰ গঠন কৰে, যি পুনৰ উচ্চ
স্তৰত পৰিণত হয়।
- এই ধাৰাবাহিক গতিৰ অন্তিম পৰ্যায়েৰে পৰম সত্তাৰ পূৰ্ণ বিকাশ ঘটে।
এই সত্তাই জগতৰ সকলো অংশক
একত্ৰিত কৰে, কাৰণ সকলো বিচ্ছিন্ন সত্তা একে পৰম আত্মাৰ অভিব্যক্তি।
সমালোচনা
হেগেলৰ ভাববাদী দৰ্শনৰ প্ৰতি বহু সমালোচনা উত্থাপন কৰা হৈছে—
- জগতৰ পৰা বিচ্ছিন্নতা
- হেগেলৰ পৰম সত্তা দৰ্শনৰ দ্বাৰা এক উচ্চতম চিন্তাৰ গঠন হয়, কিন্তু ই বাস্তৱ, প্ৰাকৃতিক জগতৰ পৰা অলপ দূৰত্ব বজাই ৰাখে।
- তেওঁৰ দৰ্শন চিন্তাৰ আধাৰত
জগত ব্যাখ্যা কৰে, কিন্তু ঐন্দ্রিক অভিজ্ঞতাক গৌণ ঠানে।
- অদ্বৈতবাদেৰ লগত সাদৃশ্য
- হেগেল, শংকৰাচাৰ্যৰ দৰে, বহুত্বক
একত্বৰ লগত মিলাই দিয়াৰ চেষ্টা কৰিছে, যদিও তেওঁ
বহুত্বক মিছা বুলি নাজানে।
- তথাপিও, জগতখন মূলতঃ এটা ঐক্যবদ্ধ সত্তা বুলি ধাৰণা
কৰি, ই আত্মগত
অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত অধিক নির্ভৰশীল।
- বিজ্ঞান আৰু দৰ্শনৰ পাৰ্থক্য
- হেগেল চিন্তাক প্ৰধান কৰি বিজ্ঞান আৰু
দৰ্শনৰ মাজত স্পষ্ট পাৰ্থক্য সৃষ্টি কৰে।
- তেওঁ বলে যে চিন্তাই সত্তাৰ জ্ঞান দিব পাৰে, কিন্তু অভিজ্ঞতা নহয়। এই কথাই
ই মানে যে বিজ্ঞানত যি অভিজ্ঞতাক ভিত্তি ধৰি তত্ত্ব গঢ়া হয়, সেয়া পৰম সত্য লাভৰ উপায় নহয়।
- চিন্তাৰ সীমা
- যদিও হেগেল চিন্তাৰ সামগ্ৰিকতা বুজাইছে, তথাপিও তেওঁৰ
চিন্তাৰ স্বাধীনতা আংশিক—
কাৰণ ই সদায় পৰম সত্তাৰ লগত সংশ্লিষ্ট।
- গতিকে, চূড়ান্তভাৱে, হেগেলৰ ভাববাদ এক স্বাধীন, বস্তুগত দৃষ্টিভংগিৰ অভাৱত ভুগে।
হেগেলৰ বস্তুগত ভাববাদ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ
দাৰ্শনিক প্ৰয়াস, যিয়ে জগত, চিন্তা, আৰু সত্তাক এক গভীৰ ঐক্যত গাঁঠি ধৰাৰ চেষ্টা কৰিছে। তেওঁৰ দ্বান্দ্বিক পদ্ধতি, চিন্তা আৰু সত্তাৰ ঐক্য, আৰু বহুত্বৰ ভিতৰত
একত্বৰ দর্শন দৰ্শনচিন্তাৰ ইতিহাসত এক যুগান্তকাৰী অৱদান।
১৬। বার্কলিয়ে লকৰ বৈজ্ঞানিক বাস্তববাদক কেনেদৰে সমালোচনা কৰিছে? বার্কলি কৃতকার্য হৈছেনে?
উত্তৰঃ জৰ্জ বার্কলি আছিল এজন ইংলিছ দাৰ্শনিক, যিয়ে ভাববাদ (Idealism)ৰ এক বিশেষ ৰূপ আত্মগত ভাববাদ (Subjective Idealism) প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, “অস্তিত্ব মানে হৈছে
প্ৰত্যক্ষ হোৱা” (Esse est percipi)। অৰ্থাৎ, যিকোনো বস্তুৰ অস্তিত্ব সেই বস্তুটো কোনো মনে
প্ৰত্যক্ষ কৰাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। বস্তুবোৰ মনৰ বাহিৰে স্বতন্ত্ৰ ৰূপত থাকে বুলি
ধৰা অযুক্তিকৰ।
বার্কলিৰ ভাববাদ লকৰ বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদৰ
প্ৰতিক্ৰিয়া স্বৰূপে উদ্ভৱ হৈছিল। লকৰ মতে, ইন্দ্ৰিয়ই জ্ঞানৰ উৎস আৰু
আমাৰ মনে গঠিত ধাৰণাবোৰ কোনো বাহ্য বস্তুৰ ওপৰত আধাৰিত থাকে। লকে বস্তুৰ গুণক মৌলিক গুণ (যেনে—আকাৰ, গতি, আয়তন, ইত্যাদি) আৰু গৌণ গুণ (যেনে—ৰং, গোন্ধ, স্বাদ, ইত্যাদি) হিচাপে ভাগ
কৰিছে। তেওঁ কয় যে মৌলিক গুণবোৰ বস্তুত নিহিত থাকে, কিন্তু গৌণ গুণবোৰ
ব্যক্তিগত অনুভৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
কিন্তু বার্কলিৰ মতে, সকলো গুণ—মৌলিক বা
গৌণ—ব্যক্তিৰ মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। যদি সকলো গুণেই ধাৰণাত নিহিত, তেন্তে বস্তুও মনৰ
বাহিৰে থাকে বুলি ধৰা অৰ্থহীন। আমি গুণহে প্রত্যক্ষ কৰোঁ, বস্তু নহয়। গতিকে যি বস্তু
কোনোয়ে দেখা নাই, তাৰ অস্তিত্ব নাই।
বার্কলিৰ মতে, আমি সকলো ধাৰণাই সৃষ্টি
নকৰো। কিছুমান ধাৰণা আমাৰ ইচ্ছাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। যেনে, আমি দিনৰ পোহৰ দেখি,
কিন্তু ইচ্ছা কৰিলে
অন্ধকাৰ দেখিবলৈ নোৱাৰোঁ। সেয়েহে, এইধৰণৰ ধাৰণাৰ উৎস কোনো বেছি শক্তিশালী মন হ’ব
লাগিব—এই মনেই ঈশ্বৰৰ মন। ঈশ্বৰে সকলো বস্তু সদায় দেখা তথা ধাৰণা কৰি থাকে,
ফলত সকলো বস্তুৰ
অস্তিত্ব বজাই থাকে।
সমসাময়িক দাৰ্শনিক মূৰে বার্কলিৰ মতবাদৰ
সমালোচনা কৰি কয় যে, “প্ৰত্যক্ষে বস্তু বিদ্যমান” বুলি ক'লে মানুহৰ সাধাৰণ বুদ্ধিৰ বিপৰীত যায়। বস্তুৰ
অস্তিত্ব মনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে, বস্তুসমূহ নিজ গুণ আৰু স্বতন্ত্র অস্তিত্বৰে
জগতে থাকে।
আলেকজেণ্ডাৰও এইটো সমৰ্থন কৰি কয় যে, যিকোনো বস্তু জ্ঞানৰ
বিষয় হ'ব পাৰে, কিন্তু তাৰ অস্তিত্ব জ্ঞাতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।
বার্কলিৰ ভাববাদে বস্তুৰ অস্তিত্বক মনৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল বুলি কয়। যদিও তেওঁ ঈশ্বৰক মধ্যস্থতাকাৰী হিচাপে প্ৰতিপন্ন কৰিছে,
তথাপি এই মতবাদ
আত্মগত আৰু যথেষ্ট বিতৰ্কিত। আধুনিক দাৰ্শনিকসকলে বস্তুৰ স্বতন্ত্র অস্তিত্ব আৰু
জগতৰ বাস্তবতা অধিক যুক্তিপূৰ্ণ বুলি প্ৰতিপন্ন কৰিছে।
১৭। বস্তুগত ভাববাদৰ মূল বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি? এই মতবাদ গ্রহণযোগ্যনে?
উত্তৰঃ বস্তুগত ভাববাদৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ
১. বাস্তৱতাৰ স্বীকৃতি: হেগেলৰ মতে, জগতৰ বস্তুসমূহ
মননিৰপেক্ষ ৰূপত বাস্তৱ। এইকাৰণে তেওঁৰ ভাববাদক বস্তুগত ভাববাদ বুলি কোৱা হয়।
২. অধিবিদ্যামূলক দৃষ্টিভংগী: হেগেলে জ্ঞানৰ
স্বৰূপক কেৱল জ্ঞানবিদ্যাৰ দৃষ্টিৰে নহয়, বৰং অধিবিদ্যামূলক দিশৰ পৰা ব্যাখ্যা কৰিছে।
৩. চিন্তাৰ মৌলিকত্ব: হেগেলৰ মতে, চিন্তা, ধাৰণা আৰু বুদ্ধিক
সত্তা হিচাপে গ্ৰহণ কৰিব লাগে। সেয়েহে চিন্তাই হ'ল মৌলিক অস্তিত্ব।
৪. সত্তাৰ বৌদ্ধিকতা: সত্তাসমূহ বৌদ্ধিক স্বৰূপৰ।
হেগেলৰ মতে, সত্তা বুদ্ধিৰেই গঠন হোৱা আৰু বুদ্ধিৰে উপলব্ধি কৰিব পৰা বস্তু।
৫. পৰম সত্তাৰ প্ৰকাশ: জগত পৰম সত্তাৰ
বহিঃপ্ৰকাশমাত্র। জগতত থকা সকলো বস্তু, জীৱ বা চিন্তাই পৰম সত্তাৰ অভিব্যক্তি।
৬. ব্যক্তিগত মনৰ বাহিৰত পৰমতত্ত্ব: পৰমতত্ত্ব কোনো
ব্যক্তিবিশেষৰ মনৰ ধাৰণা নহয়; ই সকলোতকৈ উচ্চ আৰু সর্বজনীন সত্য।
৭. দ্বান্দ্বিক গতিৰ স্বীকাৰোক্তি: হেগেলৰ মতে, পৰম সত্তা এটা
সক্ৰিয়, গতিশীল আৰু আত্মিক শক্তি। ই দ্বান্দ্বিক বিকাশৰ জৰিয়তে জগতৰ পৰিৱর্তন সাধন কৰে
আৰু পূৰ্ণতাৰ দিশে আগবঢ়ায়।
বস্তুগত ভাববাদৰ সমালোচনা
১. অত্যধিক বৌদ্ধিক জটিলতা: হেগেলে চিন্তাক
কেন্দ্ৰস্থ কৰি যি দাৰ্শনিক কাঠামো গঢ়ি তোলে, সি অধিক জটিল আৰু সাধাৰণ
বুদ্ধিৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য নহয়।
২. জীৱ-জড় বিভাজন অস্পষ্ট: যদি সকলো বস্তু পৰম
সত্তাৰ অংশ হয়, তেন্তে জীৱ আৰু জড়ৰ মাজৰ পাৰ্থক্য বিলীন হয়; ইয়াত মানসিক ধাৰণাৰ
স্বতন্ত্ৰতা হ্ৰাস পায়।
৩. বাস্তৱবাদ-ভাববাদৰ অপূর্ণ সমন্বয়: হেগেলে বাস্তৱবাদ
আৰু ভাববাদৰ সংযোগ সাধন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে, কিন্তু ই সফল নহৈ অত্যন্ত
জটিল আৰু ধন্দাত্মক ৰূপ লৈছে।
৪. অসীম আৰু সসীমৰ দ্বৈততা: একে সত্তাক একেদৰে
অসীম (পৰম সত্তা) আৰু সসীম (জগত) হিচাপে বর্ণনা কৰা স্ববিৰোধিতা সৃষ্টি কৰে।
৫. আধ্যাত্মিকতা আৰু জড়ৰ সমন্বয় অযৌক্তিক:
হেগেলৰ মতে
আধ্যাত্মিক চৈতন্য সত্তাই জড় বস্তুসমূহৰ মাজেৰে বিকাশ ঘটায়। কিন্তু এই যুক্তি
বৈজ্ঞানিক ভিত্তিৰ পৰা দূৰ আৰু অস্পষ্ট।
১৮। আত্মগত আৰু বস্তুগত ভাববাদৰ পাৰ্থক্য বিচাৰ কৰা।
উত্তৰঃ আত্মগত ভাববাদ আৰু বস্তুগত ভাববাদ: মূল
পাৰ্থক্যসমূহ
(১) সংজ্ঞা:
- আত্মগত ভাববাদ সেই ধৰণৰ
ভাববাদ যি মতে জাগতিক বস্তুবোৰৰ মন বা ধাৰণাৰ পৰা স্বতন্ত্র কোনো অস্তিত্ব
নাই। এই মতবাদৰ প্ৰবক্তা হ'ল জৰ্জ বার্কলি।
- বস্তুগত ভাববাদ অনুসৰি,
জগত পৰম ধাৰণা বা পৰম সত্তাৰ আত্মপ্রকাশ।
বিষয়বস্তুবোৰৰ নিজস্ব অস্তিত্ব আছে। এই মতবাদৰ প্ৰবক্তা হ'ল হেগেল।
(২) দৃষ্টিভংগী:
- আত্মগত ভাববাদে জ্ঞানবিদ্যামূলক দৃষ্টিভংগী গ্ৰহণ কৰে।
- বস্তুগত ভাববাদে অধিবিদ্যামূলক দৃষ্টিভংগীৰে জগত ব্যাখ্যা কৰে।
(৩) বাস্তৱবাদৰ প্ৰতি মনোভাৱ:
- আত্মগত ভাববাদ বাস্তৱবাদক
সম্পূৰ্ণৰূপে অস্বীকাৰ কৰে; মনৰ বাহিৰে বস্তুবোৰ গৌণ।
- বস্তুগত ভাববাদে বাস্তৱ বস্তু
আৰু ধাৰণাৰ মিলন সাধন কৰে।
(৪) জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয়ৰ ব্যাখ্যা:
- আত্মগত ভাববাদত জ্ঞাতা হ'ল মন বা ঈশ্বৰৰ চেতনা, আৰু জ্ঞেয় হ'ল বস্তু।
জ্ঞাতা অবিহনে জ্ঞেয়ৰ অস্তিত্ব নাই।
- বস্তুগত ভাববাদত পৰম ধাৰণাই
জ্ঞানৰ মূল, যি একে সময়তে জ্ঞাতা আৰু জ্ঞেয় উভয়।
(৫) পৰম সত্তাৰ স্বৰূপ:
- আত্মগত ভাববাদত পৰম সত্তা
স্বয়ংসম্পূর্ণ আৰু জগতত অবতীৰ্ণ নহয়।
- বস্তুগত ভাববাদত পৰম সত্তা জগতৰ
মাজেৰে নিজক প্ৰকাশ কৰে, সেয়েহে জগত অপৰিহাৰ্য।
(৬) উদ্দেশ্যধর্মিতা:
- আত্মগত ভাববাদত উদ্দেশ্যধর্মিতা
অনুপস্থিত।
- বস্তুগত ভাববাদত উদ্দেশ্যধর্মিতা
কেন্দ্ৰীয়, পৰম সত্তাৰ আত্মচৈতন্য লাভেই উদ্দেশ্য।
(৭) বিমূর্ততা আৰু মূৰ্ততা:
- বস্তুগত ভাববাদ মতে, পৰম ধাৰণাই বিমূর্ত সত্তাৰ মাজেৰে অগ্ৰসৰ
হৈ মূৰ্ত ৰূপ লয় আৰু পূৰ্ণ
চৈতন্যময় হয়।
- আত্মগত ভাববাদ মতে, পৰম সত্তা জগতৰ ভিতৰেই সীমাবদ্ধ থাকে; উত্তৰণ সম্ভৱ নহয়।
এইভাবেই আত্মগত ভাববাদ আৰু বস্তুগত ভাববাদৰ মাজত
মৌলিক আৰু দাৰ্শনিকভাৱে গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰ্থক্যবোৰ স্পষ্টভাৱে বুজি পোৱা যায়।
১৯। পৰমব্ৰহ্মবাদ কি? আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পৰমব্ৰহ্মাবাদ অনুসৰি পৰমব্ৰহ্মাই এই জগতৰ চৰম
সত্তা আৰু চূড়ান্ত সত্য। জড় (পদাৰ্থ) আৰু চৈতন্য (চেতন) – এই দুইটো পৰমব্ৰহ্মাৰ
ভিন্ন ভিন্ন প্রকাশ। পৰমব্ৰহ্মাই জগতৰ ভিতৰত জড় আৰু চৈতন্য ৰূপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে।
এই জড় আৰু চৈতন্যৰ মাজত হোৱা সকলো ক্রিয়া-প্রতিক্রিয়াৰ আধাৰ পৰমব্ৰহ্মা। সেয়ে
পৰমব্ৰহ্মাই সমগ্ৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ মূল আধাৰ ৰূপে বিবেচিত।
পৰমব্ৰহ্মা এক অদ্বিতীয়, অখণ্ড, চৈতন্যস্বরূপ,
অসীম, অনন্ত, স্বয়ম্ভ, স্বনিৰ্ভৰ, অপৰিণামী, নিৰ্বিকাৰ আৰু
নিৰ্গুণ সত্তা। তেওঁৰ কোনো দ্বিতীয়তা নাই। জগতৰ সকলো বস্তু পৰমব্ৰহ্মাৰ অন্তৰ্গত;
তেওঁ সকলোৰে আধাৰ
আৰু আশ্রয়। তেওঁ সৰ্বনিৰপেক্ষ, আৰু কোনো বাহ্যিক কাৰণত নিৰ্ভৰ নকৰে। তেনে
সত্তাৰ কোনো ব্যক্তিত্ব থাকিব নোৱাৰে, কিয়নো ব্যক্তিত্ব মানে সীমা, ভিন্নতা, আৰু আত্মসচেতনতা –
যিবোৰ অসীম আৰু অদ্বৈত পৰমসত্তাৰ ক্ষেত্ৰত অনুপযুক্ত।
ধৰ্মীয় দৃষ্টিভংগীৰে ঈশ্বৰৰ ধাৰণা সাধাৰণতে
ব্যক্তিত্বসম্পন্ন পৰমপুৰুষৰ ৰূপত উপাস্য। কিন্তু দাৰ্শনিক বিচাৰত পৰমসত্তা এক
অতিব্যক্তি বা ব্যক্তিত্বৰো ঊর্ধ্বত। এই দৃষ্টিভংগীৰ ভিন্নতাৰ ফলস্বৰূপেই
দাৰ্শনিকসকলৰ মাজত ঈশ্বৰ আৰু পৰমব্ৰহ্মা একে নে পৃথক – সেই সন্দর্ভত বিতৰ্ক দেখা
যায়।
বিভিন্ন দাৰ্শনিকৰ মতামত
- ব্ৰেডলি – ঈশ্বৰ আৰু পৰমব্ৰহ্ম এক নহয়। পৰমব্ৰহ্মা এক অখণ্ড,
অবিভক্ত, নিষ্ক্রিয়, নির্বিকাৰ,
চৈতন্যস্বরূপ সত্তা। ধৰ্মীয় ঈশ্বৰ ব্যক্তি – যাৰ
অস্তিত্ব আপেক্ষিক আৰু যাক পৰমব্ৰহ্মৰ অবভাস হিচাপে বিবেচনা কৰিব পাৰি।
- বোছাংকে – ব্যক্তিত্বৰ পূৰ্ণতা মাথোন পৰমব্ৰহ্মতেই সম্ভৱ।
সেইজনেই সত্য, পূৰ্ণ ব্যক্তি, কিন্তু তেও
ধৰ্মীয় ঈশ্বৰৰ লগত এক নহয়।
- হেগেল – ঈশ্বৰ আৰু পৰমব্ৰহ্ম একেই। ঈশ্বৰেই পৰমতত্ত্ব –
আত্মসচেতন, সক্ৰিয়, জীৱন্ত আৰু আত্মপ্ৰকাশশীল। জগত পৰমতত্ত্বৰ
মাজেৰে আত্মোপলব্ধিৰ পথ।
- মেকটেগাৰ্ট – পৰমব্ৰহ্মা আত্মাসমূহৰ এক সজীৱ একতা। এই
সমষ্টি কোনো বহুত্ব নহয়, একেটা চৈতন্যৰূপে অভিব্যক্ত।
- ৰামানুজ – ঈশ্বৰ আৰু পৰমব্ৰহ্ম একে। ব্ৰহ্মা গুণাতীত নহয়;
সকলো গুণই তাত অন্তৰ্গত।
পৰমব্ৰহ্মা আৰু ঈশ্বৰ সম্পৰ্কে দাৰ্শনিক আৰু
ধৰ্মীয় দৃষ্টিভংগীৰ মাজত পাৰ্থক্য দেখা যায়। ব্ৰেডলি আৰু বোছাংকেৰ মতে, এই দুই সত্তা পৃথক,
যেতিয়া হেগেল আৰু
ৰামানুজে এক বুলি স্বীকাৰ কৰে। আধুনিক দৃষ্টিভংগীৰে হেগেল আৰু ৰামানুজৰ মতবাদ অধিক
যুক্তিপূৰ্ণ আৰু গ্ৰহণযোগ্য বুলি বিবেচনা কৰিব পাৰি। সেয়েহে, যদিও দৃষ্টিভংগীৰ
পাৰ্থক্য আছে, প্রকৃততে পৰমব্ৰহ্মা আৰু ঈশ্বৰ একে – একেই চিৰন্তন চৈতন্যস্বরূপ সত্তা,
যাক দাৰ্শনিক সকলে
পৰমসত্তা বুলি অভিহিত কৰে।
২০। ঈশ্বৰ আৰু পৰমসত্তা বাপৰমব্ৰহ্মৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ঈশ্বৰ হ'ল এক ধৰ্মীয় ধাৰণা,
যাক সাধাৰণতে জগতৰ
সৃষ্টিকর্তা, পালনকর্তা আৰু নিয়ন্তা হিচাপে ধৰা হয়। ঈশ্বৰৰ এই ধাৰণা ব্যক্তিত্বসম্পন্ন,
চেতন, উদ্দেশ্যযুক্ত আৰু
ভক্তিৰ উপাস্য ৰূপত গৃহীত।
আনহাতে, পৰমসত্তা বা পৰমব্ৰহ্মা এক অধিবৈজ্ঞানিক তত্ত্ব। ই হৈছে এক নিৰপেক্ষ,
অনন্ত, চিৰন্তন, গুণহীন, চৰ্তহীন, সম্বন্ধহীন, স্বয়ং অস্তিত্বশীল
চৈতন্যসত্তা। এই সত্তা কোনো বাহ্যিক শক্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।
সেয়েহে প্রশ্ন উত্থাপিত হয় – ঈশ্বৰ আৰু পৰমসত্তা একে নে পৃথক? এই সমস্যাটোৱে দীৰ্ঘদিন ধৰি দাৰ্শনিক বিতৰ্কৰ
বিষয় হৈ আহিছে। বিশেষকৈ, অদ্বৈতবাদী আৰু বহুতত্ববাদী চিন্তাধাৰাৰ মাজত এই সন্দৰ্ভত মতভেদ দেখা যায়।
বহুতত্ববাদী দাৰ্শনিকসকলৰ মতে জগত বহুসংখ্যক
স্বতন্ত্র আত্মাৰ সমষ্টি। এইসকল আত্মা নিজে নিজে অস্তিত্বশীল আৰু ঈশ্বৰও তেনে এজন
ব্যক্তিত্বসম্পন্ন, কিন্তু সীমিত সত্তা।
ডঃ শ্চিলাৰ তেওঁৰ মতে জগতত
তিনিটা উপাদান আছে – ঈশ্বৰ, আত্মা আৰু জড় বস্তু। এইসকল উপাদান স্বতন্ত্রভাৱে
অস্তিত্বশীল। ঈশ্বৰ সসীম আৰু ব্যক্তিত্বসম্পন্ন, যাৰ ওপৰত জগত বাধা সৃষ্টি
কৰে। তেওঁৰ দৃষ্টিত পৰমসত্তাৰ কোনো স্থান নাই।
প্ৰফেছৰ হুইছন তেওঁ ঈশ্বৰৰ
ব্যক্তিত্ব স্বীকাৰ কৰে, কিন্তু ঈশ্বৰক সমাজৰ ভিতৰত এজন “সভ্য” হিচাপে
ধৰে। সেয়েহে ঈশ্বৰ সর্বোচ্চ হলেও পৰমসত্তা নহয়।
ৰাছডেল ঈশ্বৰ হ'ল ব্যক্তিগত
আত্মাসকলৰ ঐক্য স্থাপনকাৰী, এটা ব্যাপক আত্মসচেতনতা। তেওঁ ঈশ্বৰক সীমাবদ্ধ
ব্যক্তিত্ব ৰূপে দেখে।
বেলফৰ তেওঁ ধৰ্মীয় ঈশ্বৰক
হৃদয়সংযুক্ত, সম্পর্কযুক্ত ব্যক্তি হিচাপে মানে। যদি ঈশ্বৰক এক নিৰপেক্ষ, গুণহীন পৰমসত্তা
হিচাপে ধৰা হয়, তেন্তে ধৰ্মীয় ঈশ্বৰ ধ্বংস হয়।
ব্ৰহ্মবাদ বা অদ্বৈতবাদত ঈশ্বৰ আৰু পৰমসত্তা একে বুলি ধৰা হয়।
স্পিনোজা তেওঁ ইউৰোপীয়
ব্ৰহ্মবাদৰ প্ৰৱক্তা। তেওঁৰ মতে, পৰম সত্তা বা ঈশ্বৰ একে – একমাত্ৰ অদ্বিতীয়
“দ্রব্য”। সকলো বস্তু – জড় বা চেতন – এই একেটা সত্তাৰ অৱস্থাৰূপে প্ৰদৰ্শিত।
হেগেল তেওঁৰ মতে, পৰমসত্তা আৰু ঈশ্বৰ
মূলতে একে, পার্থক্য মাথোন দৃষ্টিভংগীৰ। চিন্তাৰ পৰিপ্রেক্ষিতত তাক “ব্ৰহ্ম” বুলি জনা যায়,
আৰু অনুভূতি/কল্পনাৰ
পৰিপ্ৰেক্ষিতত তাক “ঈশ্বৰ” বুলি অভিহিত কৰা হয়। তেওঁ পৰমসত্তাক আত্মসচেতন, সক্রিয় আৰু সমস্ত
আত্মাক সংযুক্ত কৰা সত্তা হিচাপে দেখে।
ব্ৰেডলি তেওঁৰ মতে, ঈশ্বৰ পৰমসত্তাৰ
আংশিক প্ৰতিফলন, সসীম আৰু গুণযুক্ত। পৰমসত্তা হ’ল সম্বন্ধহীন, ভেদহীন, অভিজ্ঞানৰ এক
সামঞ্জস্যপূৰ্ণ একক। ঈশ্বৰ পুৰুষ, কিন্তু পৰমসত্তা নহয়।
শংকৰাচাৰ্য্য অদ্বৈতবাদী দৰ্শনৰ
অনুসাৰী, তেওঁ ঈশ্বৰক পৰমতত্তাতকৈ নিম্নস্তৰৰ বলে। ঈশ্বৰ মায়াজালত আবদ্ধ, গুণযুক্ত; ব্ৰহ্মা গুণহীন,
নিৰ্বিশেষ চৈতন্য।
আত্মসাকাৰ হলে ঈশ্বৰধাৰণাও মিথ্যা প্ৰমাণিত হয়।
ৰামানুজ তেওঁ ঈশ্বৰ আৰু
ব্ৰহ্মাক একে ধৰে। গুণযুক্ত ব্ৰহ্ম মানেই ঈশ্বৰ। আবেগ, ভক্তি, প্ৰেমৰ দৃষ্টিৰে যাক
ঈশ্বৰ বুলি দেখা হয়, তাকেই যুক্তি-তত্ত্বৰে ব্ৰহ্ম বুলি জনা যায়।
