Gauhati University 4th Sem Philosophy Chapter 4 Solution in 2025 | GU BA 4th Sem Philosophy Under Graduate Programme| Assamese Medium| 2025

 Chapter 4

সাধাৰণ ভাষাত ন্যায় অনুমান (Syllogism in Ordinary Language)

অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:

১। লুপ্তাবয়ব বা সংক্ষিপ্ত ন্যায় কাক  বোলে?

উত্তৰঃ লুপ্তাৱয়ব বা সংক্ষিপ্ত ন্যায় (Elliptical Syllogism) বোলা হয় তেনে ন্যায়ক, য’ত অনুমানৰ কোনো এটা বা বেছি অৱয়ব বচন (premise) উহ্য (অব্যক্ত) হৈ থাকে। অৰ্থাৎ, যি ন্যায়ত মুঠ তিনিটা বচনৰ পৰা এটা বা দুটা বচন স্পষ্টকৈ উল্লেখ নকৰা হয়, কিন্তু চিত্তগতভাৱে ধৰা হয় – সেই ন্যায়ক লুপ্তাৱয়ব বা সংক্ষিপ্ত ন্যায় (Incomplete Syllogism) বুলি কোৱা হয়।

২। লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।

উত্তৰঃ আমি কওঁ — "চক্ৰেটিছ মৰণশীল, কাৰণ তেওঁ মানুহ মাত্র।" এইটো এটা লুপ্তাৱয়ব ন্যায় (Elliptical বা Incomplete Syllogism)।এই ন্যায়ক অসম্পূর্ণ বুলি কোৱা হয়, কাৰণ ইয়াত সাধ্য আশ্রয়বাক্য (Major Premise) উহ্য (অব্যক্ত) হৈ আছে। যদিও সেই বচনটো স্পষ্টকৈ কোৱা হোৱা নাই, তথাপিও ইয়াৰ কি হ’ব লাগে, সেয়া সন্দেহৰ পৰ নহয়।এই উহ্য সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো হ’ল—"সকলো মানুহ মৰণশীল।"এই বচনটো যোৰা লগাই দিয়া মাত্রেই, এই অসম্পূর্ণ ন্যায়টো সম্পূর্ণ যুক্তিসঙ্গত ন্যায় (Complete Syllogism) ৰূপে পৰিণত হয়।সম্পূর্ণ ৰূপঃ

১. সকলো মানুহ মৰণশীল। (সাধ্য আশ্রয়বাক্য — উহ্য)
২. চক্ৰেটিছ মানুহ। (পক্ষ আশ্রয়বাক্য)
৩. অতএব, চক্ৰেটিছ মৰণশীল। (সিদ্ধান্ত)

    এইদৰে,  অৱয়বটো স্পষ্ট কৰি দিলে, লুপ্তাৱয়ব ন্যায় সম্পূর্ণ আৰু স্পষ্ট যুক্তিত পৰিণত হয়।

৩। লুপ্তাবয়ব ন্যায় কেই প্ৰকাৰৰ?

উত্তৰঃ লুপ্তাবয়ব ন্যায় চাৰি ধৰণৰ হ'ব পাৰে-

(১) প্রথম ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়।

(২) দ্বিতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়।

(৩) তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়।

(৪) চতুৰ্থ ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়।

৪। প্রথম ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ যদি লুপ্তাৱয়ব ন্যায়ৰ সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো উহ্য থাকে, তেন্তে তেনে ন্যায়ক ‘প্ৰথম ক্ৰমৰ লুপ্তাৱয়ব ন্যায়’ (Elliptical Syllogism of the First Order) বোলা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে — "চক্ৰেটিছ মৰণশীল, কাৰণ তেওঁ এজন মানুহ।"এই ন্যায়ক সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো স্পষ্টকৈ কোৱা হোৱা নাই, অৰ্থাৎ উহ্য। তথাপিও সেই উহ্য অংশটো সহজে অনুমানযোগ্য। উহ্য সাধ্য আশ্রয়বাক্য হ'ল — "সকলো মানুহ মৰণশীল।"

    সম্পূর্ণ প্ৰকাশিত ন্যায় —

A — সকলো মানুহ মৰণশীল। (সাধ্য আশ্রয়বাক্য)
A — চক্ৰেটিছ এজন মানুহ। (পক্ষ আশ্রয়বাক্য)
∴ A — চক্ৰেটিছ মৰণশীল। (সিদ্ধান্ত)

এইদৰে, সাধ্য আশ্রয়বাক্য উহ্য থকাৰ ফলত ই প্ৰথম ক্ৰমৰ লুপ্তাৱয়ব ন্যায় হিচাপে চিনাক্ত হয়।

৫। দ্বিতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ যদি লুপ্তাৱয়ব ন্যায়ৰ পক্ষ আশ্রয়বাক্যটি উহ্য থাকে, তেন্তে সেই ন্যায়ক ‘দ্বিতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাৱয়ব ন্যায়’ (Elliptical Syllogism of the Second Order) বোলা হয়।উদাহৰণ —"চক্ৰেটিছ মৰণশীল, কাৰণ সকলো মানুহ মৰণশীল।"এই ন্যায়খনত পক্ষ আশ্রয়বাক্য —"চক্ৰেটিছ এজন মানুহ" — উহ্য হৈ আছে, যদিও বাক্যৰ অৰ্থৰ পৰা সেই অংশটো সহজে অনুমান কৰিব পাৰি।উহ্য পক্ষ আশ্রয়বাক্য —"চক্ৰেটিছ এজন মানুহ।"

    সম্পূর্ণ প্ৰকাশিত ন্যায় —

A — সকলো মানুহ মৰণশীল। (সাধ্য আশ্রয়বাক্য)
A — চক্ৰেটিছ এজন মানুহ। (পক্ষ আশ্রয়বাক্য)
∴ A — চক্ৰেটিছ মৰণশীল। (সিদ্ধান্ত)

    এইদৰে, পক্ষ আশ্রয়বাক্যটো উহ্য থকাৰ ফলত ই দ্বিতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাৱয়ব ন্যায় ৰূপে পৰিগণিত হয়।

৬। তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ যি লুপ্তাৱয়ব ন্যায়ত সিদ্ধান্তটো উহ্য থাকে, সেই ন্যায়ক ‘তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাৱয়ব ন্যায়’ (Elliptical Syllogism of the Third Order) বোলা হয়। উদাহৰণ — "সকলো মানুহ মৰণশীল, আৰু চক্ৰেটিছ এজন মানুহ।"এই ন্যায়খনত সিদ্ধান্ত — "চক্ৰেটিছ মৰণশীল" — উহ্য হৈ আছে, কিন্তু আগৰ দুটা বচনৰ ভিত্তিত এই সিদ্ধান্ত সহজে অনুমান কৰিব পাৰি।উহ্য সিদ্ধান্ত — "চক্ৰেটিছ মৰণশীল।"

সম্পূর্ণ প্ৰকাশিত ন্যায় —

A — সকলো মানুহ মৰণশীল। (সাধ্য আশ্রয়বাক্য)
A — চক্ৰেটিছ এজন মানুহ। (পক্ষ আশ্রয়বাক্য)
∴ A — চক্ৰেটিছ মৰণশীল। (সিদ্ধান্ত)

    এইদৰে, সিদ্ধান্ত উহ্য থকাৰ বাবে ই তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাৱয়ব ন্যায় বুলি কোৱা হয়।

৭। চতুর্থ ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ যি ন্যায়ত এটামাত্ৰ বাক্যৰ ভিতৰত এটা সম্পূৰ্ণ ন্যায় গোপনে (প্ৰচ্ছন্নভাৱে) থাকিব, তাক "চতুর্থ ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়" (Elliptical Syllogism of the Fourth Order) বোলা হয়। অর্থাৎ, যেতিয়া এটামাত্ৰ বাক্যৰে সম্পূৰ্ণ এখন ন্যায় প্ৰকাশ পায়, কিন্তু সেই বাক্যত সাধ্য আশ্রয়বাক্য, পক্ষ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত পৃথকভাৱে উল্লেখ নোহোৱাকৈ সংক্ষিপ্তভাৱে একেলগে থাকে, তেতিয়া তাক চতুর্থ প্ৰকাৰৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণ — "মানুহ হোৱাৰ বাবে চক্ৰেটিছ মৰণশীল।"

    এই বাক্যটোৰ ভিতৰত এটা সম্পূর্ণ ন্যায় লুকাই আছে, যাৰ গঠন হব —
A — সকলো মানুহ মৰণশীল।
A — চক্ৰেটিছ এজন মানুহ।
∴ A — চক্ৰেটিছ মৰণশীল।

    এইদৰে, এটি বাক্যৰ ভিতৰত তিনিওটি অংশ (সাধ্য, পক্ষ, সিদ্ধান্ত) মিশ্ৰ হৈ থাকিলেই, সেই ন্যায় চতুৰ্থ ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ উদাহৰণ হ’ব।

৮। ন্যায়-শৃংখল কাক বোলে?

উত্তৰঃ ন্যায়-শৃংখল (Chain of Reasoning) বুলিলে বুজোৱা হয়— এটা বা ততোধিক নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানৰ সংক্ষিপ্ত ৰূপ, য’ত মাত্ৰ কিছুমান আশ্রয়বাক্য আৰু এটা চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত উল্লেখ থাকে। অন্য কথাত, ন্যায়-শৃংখল হৈছে সংক্ষিপ্ত ৰূপত প্ৰকাশিত এক ধৰণৰ যুক্তি, য’ত পূৰ্ণ ন্যায়বোৰৰ সকলো অংশ (পক্ষ, সাধ্য, সিদ্ধান্ত) প্ৰত্যক্ষভাৱে প্ৰকাশ নহয়। এই ধৰণৰ যুক্তিত কিছুমান অংশ লুপ্ত হৈ থাকে। সাধাৰণতে, ন্যায়-শৃংখল কিছুমান লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ সমষ্টি হৈ থাকে, য’ত কিছুমান আশ্রয়বাক্য আৰু অন্তৰ্ভুক্ত সিদ্ধান্ত উহ্য (অপ্রকাশিত) হৈ থাকে, কিন্তু যুক্তিটো ধাৰাবাহিক আৰু যুক্তিসংগত হয়।

৯। ন্যায়-শৃংখলৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।

উত্তৰঃ ন্যায়-শৃংখলৰ এটা উদাহৰণ —

১. সকলো ধনী ব্যক্তি হয় পৰিশ্ৰমী।
২. সকলো পৰিশ্ৰমী ব্যক্তি হয় সৎ।
৩. সকলো সৎ ব্যক্তি হয় ধার্মিক।
∴ গতিকে, সকলো ধনী ব্যক্তি হয় ধার্মিক।

১০। প্রাকল্পিক ন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ প্ৰাকল্পিক ন্যায় হৈছে মিশ্ৰ ন্যায় অনুমানৰ এটি বিশেষ প্রকাৰ। যি মিশ্ৰ ন্যায়ত সাধা আশ্রয়বাক্যটো এটি প্ৰাকল্পিক বচন, আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত উভয়েই নিৰপেক্ষ বচন, সেই ধৰণৰ ন্যায়ক প্ৰাকল্পিক নিৰপেক্ষ ন্যায় বা সহজভাবে প্ৰাকল্পিক ন্যায় বোলা হয়।

১১। বিয়োজক ন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ বিয়োজক ন্যায় হৈছে মিশ্ৰ ন্যায় অনুমানৰ এটা বিশেষ প্ৰকাৰ। যি মিশ্ৰ ন্যায়ত সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো এটা বিয়োজক বচন (অর্থাৎ “বা” যুক্ত বাক্য), আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত উভয়েই নিৰপেক্ষ বচন, সেই ন্যায়ক বিয়োজন নিৰপেক্ষ ন্যায় বোলে।এই ধৰণৰ ন্যায়ত, সম্ভাৱ্যতা হিচাপে দাঙি ধৰা বিকল্পসমূহৰ ভিতৰত এটাক অস্বীকাৰ কৰি আনটোক প্ৰতিপন্ন কৰা হয়।বিয়োজন নিৰপেক্ষ ন্যায়ক সংক্ষেপে “বিয়োজক ন্যায়” (Disjunctive Syllogism) বুলি কোৱা হয়।

১২। প্রাকল্পিক ন্যায়ৰ উদাহৰণ দিয়া।

উত্তৰঃ  প্ৰাকল্পিক ন্যায় হৈছে মিশ্ৰ ন্যায় অনুমানৰ এটা ধৰণ, য’ত সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো প্ৰাকল্পিক বচন হয় আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্য তথা সিদ্ধান্ত নিৰপেক্ষ বচনৰ ৰূপত থাকে। এই ধৰণৰ ন্যায়ত সাধ্য আশ্রয়বাক্যত “যদি... তেন্তে...” ৰূপত দুটা ধাপ থাকে। উদাহৰণস্বৰূপে—

(১) যদি বৰষুণ পৰে, তেনেহ’লে শস্য ভাল হয়।
  বৰষুণ পৰিছে।
 ∴ শস্য ভাল হৈছে।

(২) যদি ভালদৰে পঢ়াশুনা কৰা, তেন্তে পৰীক্ষাত পাছ কৰিবা।
  ভালদৰে পঢ়াশুনা কৰিছা।
 ∴ পৰীক্ষাত পাছ কৰিছা।

    উপৰোক্ত দুই ন্যায় অনুমান প্ৰাকল্পিক ন্যায়ৰ অন্তৰ্গত। কাৰণ, এই দুয়োটাত—

• সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো প্ৰাকল্পিক বচন (Hypothetical Proposition),

• পক্ষ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত উভয়েই নিৰপেক্ষ বচন (Categorical Proposition)।

সেয়ে, এই যুক্তিসমূহক প্ৰাকল্পিক ন্যায় অনুমান বুলি স্বীকৃতি দিয়া হয়।

১৩। প্রাকল্পিক ন্যায় কেই প্ৰকাৰৰ?

উত্তৰঃ প্ৰাকল্পিক নিৰপেক্ষ ন্যায় মূলতঃ দুই প্ৰকাৰৰ হ’ব পাৰে—

(১) গঠনমূলক বা স্বীকৃতিমূলক প্ৰাকল্পিক ন্যায় (Constructive or Affirming Hypothetical Syllogism)

(২) ধ্বংসমূলক বা অস্বীকৃতিমূলক প্ৰাকল্পিক ন্যায় (Destructive or Denying Hypothetical Syllogism)

১৪। গঠনমূলক বা স্বীকৃতিমূলক প্রাকল্পিক ন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ যি প্ৰাকল্পিক নিৰপেক্ষ ন্যায়ত সাধ্য আশ্রয়বাক্যৰ পূৰ্বকক (antecedent) পক্ষ আশ্রয়বাক্যত স্বীকাৰ কৰা হয় আৰু সিদ্ধান্তত অনুগক (consequent) স্বীকাৰ কৰা হয়, সেই ন্যায়ক গঠনমূলক বা স্বীকৃতিমূলক প্ৰাকল্পিক ন্যায় (Constructive or Affirming Hypothetical Syllogism) বোলা হয়।

১৫। ধ্বংসমূলক বা অস্বীকৃতিমূলক প্রাকল্পিক ন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ যি প্ৰাকল্পিক নিৰপেক্ষ ন্যায়ত সাধ্য আশ্রয়বাক্যৰ অনুগক (consequent)টো পক্ষ আশ্রয়বাক্যত অস্বীকাৰ কৰা হয় আৰু সিদ্ধান্তত পূৰ্বকক (antecedent) অস্বীকাৰ কৰা হয়, তেনে ন্যায়ক ধ্বংসমূলক বা অস্বীকৃতিমূলক প্ৰাকল্পিক ন্যায় (Destructive or Denying Hypothetical Syllogism) বুলি কোৱা হয়।

১৬। কূটন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ যি মিশ্ৰ ন্যায়ত প্ৰথম আশ্রয়বাক্যটো দুটা প্রাকল্পিক (hypothetical) বচনৰ সমন্বয়ে গঠিত, দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্যটো এটা বিযোজক (disjunctive) বচন আৰু সিদ্ধান্তটো এটা নিৰপেক্ষ বা বিযোজক বচন হয়, তেনে ন্যায়ক কূট ন্যায় (Dilemma) বুলি কোৱা হয়।

১৭। কূটন্যায়ৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।

উত্তৰঃ কূটন্যায়ৰ এটা উদাহৰণ হল-

(১) যদি তুমি বনলৈ যাওঁ, তেন্তে বাঘে খাব।
(২) যদি তুমি পানীত নামা, তেন্তে কুম্ভীৰে খাব।
(৩) তুমি বনলৈ যাওঁ নাইবা পানীত নামা।
∴ সেয়ে, তোমাক বাঘে খাব নাইবা কুম্ভীৰে খাব।

১৮। কূটন্যায় কেই প্রকাৰৰ?

উত্তৰঃ কূট ন্যায়ের প্ৰকাৰসমূহ –

1. গঠনমূলক কূট ন্যায় (Constructive Dilemma):

   • গঠনঃ
     P → Q
     R → S
     P ∨ R
     ∴ Q ∨ S

   • উদাহৰণঃ
     যদি তুমি বনলৈ যাওঁ, তেন্তে বাঘে খাব।
     যদি তুমি পানীত নামা, তেন্তে কুম্ভীৰে খাব।
     তুমি বনলৈ যাওঁ নাইবা পানীত নামা।
     ∴ বাঘে খাব নাইবা কুম্ভীৰে খাব।

2. বিনাশক কূট ন্যায় (Destructive Dilemma):

   • গঠনঃ
     P → Q
     R → S
     ¬Q ∨ ¬S
     ∴ ¬P ∨ ¬R

   • উদাহৰণঃ
     যদি তুমি লেখ নকৰা, তেন্তে পৰীক্ষাত নমৰা।
     যদি তুমি অধ্যয়ন নকৰা, তেন্তে তুমি অজ্ঞ থাকিবা।
     তুমি নমৰা নাইবা অজ্ঞ নহয়।
     ∴ তুমি লেখ কৰা নাইবা অধ্যয়ন কৰা নাই।

3. সবল কূট ন্যায় (Simple Dilemma):

   • গঠনঃ
     P ∨ Q
     P → R
     Q → R
     ∴ R

   • উদাহৰণঃ
     মই পঢ়িম নাইবা মই অধ্যাপকক সোধিম।
     যদি মই পঢ়ো, তেন্তে মই উত্তৰ পাম।
     যদি মই সোধো, তেন্তেও মই উত্তৰ পাম।
     ∴ মই উত্তৰ পাম।

4. জটিল কূট ন্যায় (Complex Dilemma):

   • গঠনঃ
     (P → Q) ∧ (R → S)
     P ∨ R
     ∴ Q ∨ S

   • ইটো গঠনমূলকৰ দৰে দেখায়, কিন্তু অধিক তত্বীয় আৰু বিশ্লেষণাত্মক প্ৰসংগত ব্যৱহাৰ হয়।

১৯। সৰল গঠনমূলক কূটন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ যি কূট ন্যায়ত প্ৰকল্পাত্মক আশ্ৰয়বাক্যত দুটা পৃথক পূর্ববর্তী অংশ থাকে, আৰু উভয় বাক্যৰ অনুবর্তী অংশ একে হয়, সেই কূট ন্যায়ত বিযোজক আশ্ৰয়বাক্যৰ জৰিয়তে এই দুয়োটা পূর্ববর্তী অংশ স্বীকাৰ কৰা হয়; আৰু সিদ্ধান্ত হিচাপে অনুবর্তী অংশটোক নিৰপেক্ষ বাক্য ৰূপে গ্ৰহণ কৰা হয়—তাকে "সৰল গঠনমূলক কূট ন্যায়" (Simple Constructive Dilemma) বোলা হয়।

২০। জটিল গঠনমূলক কূটন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ যি কূট ন্যায়ত যৌগিক প্রকল্পাত্মক বচনত দুটা পৃথক পূৰ্ববর্তী আৰু দুটা পৃথক অনুবর্তী অংশ থাকে, আৰু দ্বিতীয় আশ্ৰয় বচনত সেই দুটা পূৰ্ববর্তী অংশক বিকল্প হিচাপে (নিৰ্বাচনসুচক ৰূপে) স্বীকাৰ কৰা হয়, তদুপৰি সিদ্ধান্তত সেই অনুবর্তী দুয়ো অংশক বিযোজক বচন (disjunctive statement) হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হয়—তাকে “জটিল গঠনমূলক কূট ন্যায়” (Complex Constructive Dilemma) বোলা হয়।

২১। সৰল ব্যি্যয়চনাশক বা ধ্বংসমূলক কূটন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ যি কূটন্যায়ত পক্ষ-আশ্ৰয়বাক্যত সাধ্য-আশ্ৰয়বাক্যৰ দুটা অনুব (consequent) অস্বীকাৰ কৰা হয়, আৰু তাৰ পৰা সিদ্ধান্তস্বৰূপে এটা নিৰপেক্ষ বচন (disjunctive conclusion) গঠন কৰা হয়, সেই কূটন্যায়ক “সবল ধ্বংসমূলক কূটন্যায়” (Strong Destructive Dilemma) বুলি কোৱা হয়।

২২। জটিল ধ্বংসমূলক ন্যায় কাক বোলে?

উত্তৰঃ যি কূট ন্যায়ত সংযৌগিক প্রকল্পাত্মক বচনত দুটা পৃথক পূৰ্ববর্তী আৰু দুটা পৃথক অনুবর্তী অংশ থাকে, আৰু বিযোজক আশ্রয়বাক্যত বিকল্পৰূপে সেই অনুবর্তী দুয়োটাক অস্বীকাৰ কৰা হয়, আৰু যাৰ সিদ্ধান্তত বিযোজক বচনৰ ৰূপত সেই পূৰ্ববর্তী দুয়োটাক অস্বীকাৰ কৰা হয়—তাকে “জটিল বিনাশক কূট ন্যায়” (Complex Destructive Dilemma) বুলি কোৱা হয়।

২৩। এটা উদাহৰণসহ ন্যায়ৰ সংজ্ঞা দিয়া।

উত্তৰঃ যি মাধ্যম নিগমন অনুমানত পৰস্পৰ সম্পর্কযুক্ত দুটা আশ্ৰয়বাক্যৰ সংযুক্ত ফলস্বৰূপে সিদ্ধান্তটো অনিবার্যভাৱে নিঃসৃত হয়, তাক “ন্যায় অনুমান” (Logical Inference or Deductive Reasoning) বুলি কোৱা হয়।

উদাহৰণঃ

১. সকলো মানুহ মৰণশীল। (সাধ্য আশ্ৰয়বাক্য)
২. ৰাম এজন মানুহ। (পক্ষ আশ্ৰয়বাক্য)
∴ ৰাম মৰণশীল। (সিদ্ধান্ত)

২৪। এৰিষ্ট 'টলৰ মতে ন্যায় কি?

উত্তৰঃ এৰিষ্ট’টলে “ন্যায়”ৰ সংজ্ঞা অতি ব্যাপকভাৱে দিছে। তেওঁ কয় — "ন্যায়" হৈছে তেনেধৰণৰ বাক্য প্ৰসংগ, য’ত কোনো এটা কথা প্ৰকাশ কৰাৰ ফলস্বৰূপে আন এটা কথা যি উল্লেখ কৰা হোৱা নাই, তেও অনিবার্যভাৱে প্রতিপন্ন হয়। পাছত তেওঁ স্পষ্টভাৱে কয় — “মোৰ পিছত কোৱা কথাৰ অৰ্থ এই যে, এইবোৰ বাক্যই পৰিণাম সৃষ্টি কৰে বা প্ৰতিপন্ন কৰে। আৰু এই কথাৰ অৰ্থ হৈছে, ফল নিৰূপণ কৰিবলৈ কোনো বাহ্যিক উপাদানৰ প্ৰয়োজন নহয়।”

২৫। সংক্ষিপ্ত ন্যায়মালা কি?

উত্তৰঃ সংক্ষিপ্ত ন্যায়মালা (Enthymeme Sorites) হৈছে এক প্ৰকাৰৰ পূৰ্ববর্তী ন্যায়, য’ত কেৱল চূড়ান্ত সিদ্ধান্তটোহে স্পষ্টভাৱে প্ৰকাশিত থাকে, আৰু তাৰ পূৰ্বৰ আধাৰ বচনবোৰ এনেকুৱা ধৰণে সংগঠিত থাকে,যাতে প্ৰতিটো অনুক্ৰান্তিক (ক্রমবদ্ধ) দুটা বচনৰ এটা পদ (term) উমৈহতীয়া হয়।

উদাহৰণঃ

1. সকলো অপ্রতিদ্বন্দ্বী নায়ক উচ্চাভিলাষী।

2. সকলো উচ্চাভিলাষী লোক সহানুভূতিবিহীন।

3. সকলো সহানুভূতিবিহীন লোক নিষ্ঠুৰ।

4. সকলো নিষ্ঠুৰ লোকক ভয় কৰা হয়।

5. সকলো লোক যাক ভয় কৰা হয়, তেওঁলোকক ঘৃণা কৰে।
   ∴ সকলো অপ্রতিদ্বন্দ্বী নায়ক ঘৃণাৰ পাত্ৰ।

২৬। সংক্ষিপ্ত ন্যায়মালা কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?

উত্তৰঃ গতানুগতিক ৰীতিমতে সংক্ষিপ্ত ন্যায়মালাৰ দুটা প্ৰধান প্ৰকাৰ পোৱা যায়। সেই দুবিধ হৈছে—

1. এৰিষ্ট’টলীয় সংক্ষিপ্ত ন্যায়মালা (Aristotelian Sorites):
   — এই ধৰণৰ সংক্ষিপ্ত ন্যায়মালাত প্ৰথম পৰা শেষলৈ অগ্ৰগামী ধাৰাৰে যুক্তিবোৰ সজোৱা হয়।
   — প্ৰতিটো বাক্যৰ অনুব (predicate) পদটো পৰৱৰ্তী বাক্যৰ পক্ষ (subject) পদ হৈ উপস্থিত থাকে।

   উদাহৰণঃ

   • সকলো গৰুঃ স্তন্যপায়ী।

   • সকলো স্তন্যপায়ীঃ জীৱ।

   • সকলো জীৱঃ মৃত্যুশীল।
     ∴ গৰুবোৰ মৃত্যুশীল।

2. গোক্লেনীয় সংক্ষিপ্ত ন্যায়মালা (Goclenian Sorites):
   — এই ধৰণৰ সংক্ষিপ্ত ন্যায়মালাত শেষৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পশ্চাতগামী ধাৰাত যুক্তিবোৰ সজোৱা হয়।
   — প্ৰতিটো বাক্যৰ পক্ষ (subject) পদটো পূৰ্বৰ বাক্যৰ অনুব (predicate) পদৰ সৈতে সংযুক্ত হয়।
   — সিদ্ধান্তটো প্ৰথম বাক্যৰ অনুব আৰু শেষ বাক্যৰ পক্ষ মিলাই প্ৰস্তুত হয়।

   উদাহৰণঃ

   • সকলো মৃত্যুশীলঃ জীৱ।

   • সকলো জীৱঃ স্তন্যপায়ী।

   • সকলো স্তন্যপায়ীঃ গৰু।
     ∴ গৰুবোৰ মৃত্যুশীল।

২৭। ন্যায়মালা কি?

উত্তৰঃ তর্কবিজ্ঞানত “ন্যায়মালা” (Sorites) বুলিলে এনে ন্যায়ৰ শৃংখলক বুজোৱা হয়, য'ত প্ৰতিটো বাক্যৰ বিধেয় (predicate) পদটো পৰৱৰ্তী বাক্যৰ উদ্দেশ্য (subject) পদ ৰূপে ব্যৱহৃত হয়। এই ধৰণৰ যুক্তিৰে এক নিৰপেক্ষ, অনিবার্য সিদ্ধান্তলৈ উপনীত হোৱা যায়।

উদাহৰণঃ

1. সকলো সিংহ হয় ডাঙৰ মেকুৰী।

2. সকলো ডাঙৰ মেকুৰী হয় শিকাৰু।

3. সকলো শিকাৰু হয় মাংসভোজী।
   ∴ সকলো সিংহ হয় মাংসভোজী।

২৮। সংক্ষিপ্ত ন্যায় কি?

উত্তৰঃ যি ন্যায়ত এটা প্রতিজ্ঞা (premise) গূঢ় বা লুপ্ত অৱস্থাত থাকে, সেই ন্যায়ক “অসম্পূর্ণ ন্যায়” বা “সংক্ষিপ্ত ন্যায়” (Enthymeme) বুলি কোৱা হয়।এই ধৰণৰ যুক্তিত তিনিটা অংশৰ (তিনিটা বচন) সজ্জা সম্পূর্ণ নাথাকে—এতেকে সাধ্য বচন, পক্ষ বচন বা সিদ্ধান্তত কোনো এটা অংশ স্পষ্টভাৱে ব্যক্ত নকৰে, কিন্তু তাৰ অস্তিত্ব যুক্তিৰ গঠনত গুৰুত্বপূর্ণ হয়।

 উদাহৰণঃ

“তিমিবোৰ মাছ নহয়, কাৰণ ইহঁত স্তন্যপায়ী।”

এই বাক্যত—

• প্ৰকাশিত পক্ষ বচন: তিমিবোৰ স্তন্যপায়ী।

• প্ৰকাশিত সিদ্ধান্ত: তিমিবোৰ মাছ নহয়।

• কিন্তু সাধ্য বচন (major premise) গোপন:
  “কোনো মাছেই স্তন্যপায়ী নহয়” — এই অংশটো লুপ্ত হৈ আছে।

২৯। পূর্বগ আৰু অনুগ বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ যৌগিক বচন (Compound Statement) এটাত সাধাৰণতে দুটা অংশ থাকে। তাৰে, যিটো অংশত চৰ্ত (condition) প্ৰকাশ কৰা হয়, সেই অংশটোক পূৰ্বকল্প বা পূৰ্বগ (Antecedent) বুলি কোৱা হয়।আনহাতে, যিটো অংশত মূল বিষয়বস্তু বা ফলাফল প্ৰকাশ পায়, সেই অংশটোক অনুকল্প বা অনুগ (Consequent) বুলি জনা যায়।

চমু প্রশ্নোত্তব:

১। লুপ্তাবয়ব ন্যায় কি কি ধৰণৰ হ'ব পাৰে?

উত্তৰঃ লুপ্তাবয়ব ন্যায় (Enthymeme) মূলতঃ চাৰি প্ৰকাৰৰ হ’ব পাৰে। এইবোৰ উহ্য থকা অংশৰ ভিত্তিত শ্ৰেণীবদ্ধ কৰা হয়।

 লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ প্ৰকাৰসমূহঃ

(১) প্রথম ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়:
– এই প্ৰকাৰৰ ন্যায়ত সাধ্য আশ্রয়বাক্য (major premise) উহ্য থাকে।
উদাহৰণ:
ৰাম মানুহ।
∴ ৰাম মৰণশীল।
(ইয়াত “সকলো মানুহ মৰণশীল” — সাধ্য বচন লুপ্ত।)

(২) দ্বিতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়:
– এই ন্যায়ত পক্ষ আশ্রয়বাক্য (minor premise) উহ্য থাকে।
উদাহৰণ:
সকলো মানুহ মৰণশীল।
∴ ৰাম মৰণশীল।
(ইয়াত “ৰাম মানুহ” — পক্ষ বচন লুপ্ত।)

(৩) তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়:
– এই প্ৰকাৰত সিদ্ধান্ত বচন (conclusion) উহ্য থাকে।
উদাহৰণ:
সকলো মানুহ মৰণশীল।
ৰাম মানুহ।
(ইয়াত সিদ্ধান্ত “∴ ৰাম মৰণশীল” উহ্য।)

(৪) চতুৰ্থ ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়:
– এই ন্যায়ত এটামাত্ৰ বাক্যতেই সম্পূর্ণ ন্যায়ৰ তিনিও অংশ নিহিত থাকে।
উদাহৰণ:
ৰাম এজন মৰণশীল মানুহ।
(ইয়াত “ৰাম মানুহ” (পক্ষ), “সকলো মানুহ মৰণশীল” (সাধ্য), আৰু “∴ ৰাম মৰণশীল” — তিনিও অংশে সঙ্কলিত।)

২। ন্যায় শৃংখল কি?

উত্তৰঃ একাধিক নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানৰ সংক্ষিপ্ত আকাৰক “ন্যায়-শৃংখল” (Sorites) বোলা হয়। ই হৈছে এক সংক্ষিপ্ত ৰূপত প্ৰকাশিত যুক্তি, য’ত মূলতঃ কেইবাটাও আশ্রয়বাক্য আৰু এজন চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত থাকে।

ন্যায়-শৃংখলৰ বৈশিষ্ট্যঃ

• ন্যায়-শৃংখলত সাধাৰণতে কিছুমান লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ সমন্বয় থাকে।

• ইয়াত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ সকলো অংশ স্পষ্টভাৱে উল্লেখ কৰা নোহোৱা হ’ব পাৰে।

• সংক্ষিপ্ত ৰূপত যুক্তিৰ ধাৰাবাহিকতা বজাই ৰাখি উপস্থাপন কৰা হয়।

• লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ দৰে ইয়াতো সাধ্য, পক্ষ বা সিদ্ধান্ত — যিকোনো অংশ গোপনে থাকিব পাৰে।

গঠনপদ্ধতি:

    ন্যায়-শৃংখলত একাধিক ন্যায় অনুমান এনে ধৰণে পৰস্পৰে সংযুক্ত থাকে, য’ত এটা ন্যায়ৰ সিদ্ধান্তটো পৰৱৰ্তী ন্যায়ৰ আশ্রয়বাক্য ৰূপে ব্যৱহৃত হয়। এইধৰণে ধাপে ধাপে আগবাঢ়ি এটা চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত গঠন কৰা হয়।

উদাহৰণঃ

1. সকলো গছ উদ্ভিদ।

2. সকলো উদ্ভিদ জীৱ।

3. সকলো জীৱ কিছুমান মৌলিক উপাদানে গঠিত।
   ∴ সকলো গছ মৌলিক উপাদানে গঠিত।

    ইয়াত প্রতিটো বাক্য আগৰ সিদ্ধান্তৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে আৰু শেষত এটা চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত ওলায়। সেয়ে, ন্যায়-শৃংখল হৈছে যুক্তিৰ এটি সংক্ষিপ্ত শৃংখলা, য’ত চিন্তাৰ ধাৰা স্পষ্ট থাকিলেও সকলো বচন উল্লেখ নাথাকে, আৰু প্ৰত্যেক সিদ্ধান্ত পৰৱৰ্তী বচনৰ আধাৰ ৰূপে কাৰ্য কৰে।

৩। ন্যায় কি? ইয়াৰ বিভিন্ন প্রকাৰসমূহ কি কি?

উত্তৰঃ যি মাধ্যম নিগমন অনুমানত (mediate inference) সিদ্ধান্তটো পৰস্পৰ সম্পর্কযুক্ত আশ্রয়বাক্যসমূহৰ ফলস্বৰূপে অনিবার্যভাৱে নিঃসৃত হয়, তাক "ন্যায়" (Syllogism) বুলি কোৱা হয়।

উদাহৰণঃ

• সকলো মানুহ মৰণশীল।

• ৰাম এজন মানুহ।
  ∴ ৰাম মৰণশীল।

    এই উদাহৰণত, সিদ্ধান্তটো পূৰ্বৰ দুটা আশ্রয়বাক্যৰ লজিক অনুযায়ী অনিবাৰ্যভাৱে ওলাইছে, যিটো ন্যায়ৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ।

ন্যায় অনুমানৰ প্ৰকাৰঃ

    সিদ্ধান্ত প্ৰতিষ্ঠাৰ প্ৰকৃতি অনুসৰি, ন্যায় অনুমানক মূলতঃ দুটা ভাগত ভাগ কৰা হয়ঃ

1. অমিশ্র নিৰপেক্ষ ন্যায় (Pure Categorical Syllogism)
   – য'ত সকলো আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত নিরপেক্ষ (categorical) ৰূপত থাকে।
   – সাধাৰণতে “সকলো”, “কিছুমান”, “কোনো নহয়” আদি নিৰপেক্ষ শব্দ ব্যৱহাৰ হয়।

2. মিশ্র ন্যায় (Mixed Syllogism)
   – য'ত কমেও এটা আশ্রয়বাক্য প্রকল্পাত্মক (hypothetical) বা বিয়োজক (disjunctive) ৰূপত থাকে।

মিশ্র ন্যায়ৰ উপ-বিভাগসমূহঃ

    মিশ্র ন্যায় আকৌ তিনিটা মুখ্য প্ৰকাৰত বিভক্ত—

1. প্রকল্পাত্মক ন্যায় (Hypothetical Syllogism):
   – মূলত “যদি... তেন্তে...” ধৰণৰ আশ্রয়বাক্য ব্যৱহৃত হয়।

2. বিয়োজক ন্যায় (Disjunctive Syllogism):
   – “... নাইবা ...” ধৰণৰ বিয়োজক বাক্য ব্যৱহাৰ হয়।

3. কূট ন্যায় (Dilemma):
   – য'ত বিকল্পৰূপে দুটা সম্ভাবনা থাকে আৰু যিকোনো এটা সত্য হ’লে একেই সিদ্ধান্ত ওলায়।

৪। বৈকল্পিক ন্যায় বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃবৈকল্পিক ন্যায় (Disjunctive Syllogism) মূলতঃ দুটা প্ৰধান প্ৰকাৰৰ হয়—

(i) অমিশ্ৰ বৈকল্পিক ন্যায় (Pure Disjunctive Syllogism)

(ii) বৈকল্পিক নিৰপেক্ষ ন্যায় (Mixed Disjunctive Syllogism)

 (i) অমিশ্ৰ বৈকল্পিক ন্যায়

    এই ধৰণৰ ন্যায়ত তিনিটা বচনেই বৈকল্পিক (disjunctive) হয় আৰু সকলো বচনে একে জাতীয় বিষয় আৰু একে ধৰণৰ সম্পর্ক প্ৰতিপন্ন কৰে।

উদাহৰণঃ

1. এই শ্ৰেণীৰ সকলো ছাত্ৰ হয় সৰল অথবা বুদ্ধিমান।

2. এই শ্ৰেণীৰ সকলো ছাত্ৰ হয় অসবল অথবা সাহসী।
   ∴ এই শ্ৰেণীৰ সকলো ছাত্ৰ হয় বুদ্ধিমান অথবা সাহসী।

    ইয়াত দেখা যায় যে, তিনিটা বচনেই "অথবা" (বা) ধৰণৰ বিকল্প-সম্পর্ক যুক্ত বচন, অৰ্থাৎ সকলো বচন বৈকল্পিক।

 (ii) বৈকল্পিক নিৰপেক্ষ ন্যায়

    এই ন্যায়কেই আসলে আমি সাধাৰণ অৰ্থত "বৈকল্পিক ন্যায়" (Disjunctive Syllogism) বুলি অভিহিত কৰো। ইয়াত প্ৰথম বচনটো বৈকল্পিক, কিন্তু দ্বিতীয় আৰু সিদ্ধান্ত বচনটো নিৰপেক্ষ (categorical) ৰূপত থাকে।

উদাহৰণঃ

1. ৰাম হয় ঘৰত থাকিব নাইবা স্কুলত যাব। 

2. ৰাম ঘৰত নাথাকে। 
   ∴ ৰাম স্কুলত যাব। 

ইয়াত যুক্তিৰ গঠন হৈছে—

• P ∨ Q

• ¬P

• ∴ Q

অর্থাৎ, যদি P অথবা Q সত্য হয়, আৰু যদি P নহয় বুলি জানো, তেন্তে Q হবই।

 উপসংহাৰঃ

• অমিশ্ৰ বৈকল্পিক ন্যায়ত সকলো বচন বৈকল্পিক হয়।

• বৈকল্পিক নিৰপেক্ষ ন্যায়ত মাথোঁ প্ৰথম বচনহে বৈকল্পিক, বাকী দুটা নিৰপেক্ষ।

• বৈকল্পিক নিৰপেক্ষ ন্যায়েই ব্যৱহাৰিক তৰ্কত বেছি ব্যৱহৃত।

ইয়াৰ লগত সম্পৰ্কিত অনুশীলনী, গঠন আঁচনি বা বিশ্লেষণ বিচাৰিলে ক’বা।

৫। বৈকল্পিক বচন কাক বোলে?

উত্তৰঃ বৈকল্পিক বচন (Disjunctive Proposition) হৈছে এক প্ৰকাৰৰ যৌগিক বচন, য’ত দুটি পৃথক বচন এনেদৰে সংযুক্ত থাকে যে, এটা বচন আনটোৰ বিকল্প ৰূপে উপস্থিত থাকে। এই ধৰণৰ বচনত “অথবা” (নাইবা) ধৰণৰ শব্দ ব্যৱহাৰ কৰি বিকল্পবোৰ প্ৰকাশ কৰা হয়।

উদাহৰণঃ

“ৰাম হয় ঘৰত থাকিব, নাইবা স্কুলত যাব।”

ইয়াত —

• “ৰাম ঘৰত থাকিব” = প্ৰথম বিকল্প

• “স্কুলত যাব” = দ্বিতীয় বিকল্প

• “নাইবা” শব্দৰ দ্বাৰা এই দুটা বিকল্প যুক্ত কৰা হৈছে

সেয়ে, এই ধৰণৰ গঠনকেই বৈকল্পিক বচন বুলি কোৱা হয়।

৬। দ্বিকল্প ন্যায় বা কুট নায় বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰঃ  দ্বিকল্প ন্যায় বা কূট ন্যায় (Dilemma) হৈছে এক ধৰণৰ মিশ্ৰ ন্যায়, য'ত যুক্তি তিনিটা অংশৰ সমন্বয়ে গঠিত হয়—

1. প্ৰথম দুটা আশ্রয়বাক্য — দুটা প্ৰাকল্পিক (hypothetical) বচনৰ সংমিশ্ৰণ,

2. তৃতীয় বচন — এটা বৈকল্পিক (disjunctive) বচন,

3. সিদ্ধান্ত — সাধাৰণতে এটা বৈকল্পিক বা নিৰপেক্ষ বচন হয়।

উদাহৰণঃ

• যদি তুমি এইটো ৰাস্তাৰে যাও, তেন্তে তোমাক পাগল কুকুৰে কামুৰিব।

• আৰু যদি সিটো ৰাস্তাৰে যাও, তেন্তে তোমাক ঋণ দিয়া মানুহজনে বিৰক্ত কৰিব।

• হয় তুমি এইটো ৰাস্তাৰে যাবা, নাইবা সিটো ৰাস্তাৰে যাবা।
  ∴ হয় তোমাক পাগল কুকুৰে কামুৰিব, নাইবা তোমাক ঋণ দিয়া মানুহজনে বিৰক্ত কৰিব।

    এইখিনিত দেখা যায় যে—

• দুটা প্ৰাকল্পিক ন্যায় যুক্ত হৈছে,

• তৃতীয়ত বিকল্প (either...or) ধৰণে ৰাস্তাৰ বিকল্প দিয়া হৈছে,

• ফলত সিদ্ধান্ত হিচাপে দুয়ো সম্ভাৱ্য বিপদ উল্লেখ কৰা হৈছে।

এই ধৰণৰ যুক্তি কূট ন্যায় বুলি জনা যায়, কাৰণ যি বিকল্পেই বাছি লোৱা নহওক, প্ৰত্যেকটোতেই ক্ৰিয়া বা ফলাফল একেই ভয়ংকৰ বা অনাকাংক্ষিত।

৭। দ্বিকল্প ন্যায় কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?

উত্তৰঃ দ্বিকল্প ন্যায় বা কূট ন্যায় (Dilemma) হৈছে এক ধৰণৰ মিশ্ৰ ন্যায়, য'ত যুক্তি তিনিটা অংশৰ সমন্বয়ে গঠিত হয়—

1. প্ৰথম দুটা আশ্রয়বাক্য — দুটা প্ৰাকল্পিক (hypothetical) বচনৰ সংমিশ্ৰণ,

2. তৃতীয় বচন — এটা বৈকল্পিক (disjunctive) বচন,

3. সিদ্ধান্ত — সাধাৰণতে এটা বৈকল্পিক বা নিৰপেক্ষ বচন হয়।

উদাহৰণঃ

• যদি তুমি এইটো ৰাস্তাৰে যাও, তেন্তে তোমাক পাগল কুকুৰে কামুৰিব।

• আৰু যদি সিটো ৰাস্তাৰে যাও, তেন্তে তোমাক ঋণ দিয়া মানুহজনে বিৰক্ত কৰিব।

• হয় তুমি এইটো ৰাস্তাৰে যাবা, নাইবা সিটো ৰাস্তাৰে যাবা।
  ∴ হয় তোমাক পাগল কুকুৰে কামুৰিব, নাইবা তোমাক ঋণ দিয়া মানুহজনে বিৰক্ত কৰিব।

এইখিনিত দেখা যায় যে—

• দুটা প্ৰাকল্পিক ন্যায় যুক্ত হৈছে,

• তৃতীয়ত বিকল্প (either...or) ধৰণে ৰাস্তাৰ বিকল্প দিয়া হৈছে,

• ফলত সিদ্ধান্ত হিচাপে দুয়ো সম্ভাৱ্য বিপদ উল্লেখ কৰা হৈছে।

এই ধৰণৰ যুক্তি কূট ন্যায় বুলি জনা যায়, কাৰণ যি বিকল্পেই বাছি লোৱা নহওক, প্ৰত্যেকটোতেই ক্ৰিয়া বা ফলাফল একেই ভয়ংকৰ বা অনাকাংক্ষিত।

৮। সংক্ষিপ্ত ন্যায় (Enthymemes) কি?

উত্তৰঃ “এনথাইম” (Enthymeme) বা সংক্ষিপ্ত ন্যায় হৈছে এনে ধৰণৰ যুক্তি, য’ত এটা প্ৰেমিছ (আশ্রয়বাক্য) ইমান স্বাভাবিক বা স্পষ্ট বুলি ধৰা হয় যে, তাক স্পষ্টকৈ ব্যক্ত নকৰাকৈ ইঙ্গিতে বুজোৱা হয়।এই ধৰণৰ ন্যায়ত পূৰ্ণ ন্যায়-গঠনৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সকলো আশ্রয়বাক্য প্ৰকাশ কৰা নহয়, কাৰণ বক্তাৰ বিশ্বাস থাকে যে দৰ্শক বা পাঠকে নিজে বুজি ল’ব।

 সংজ্ঞা:

    যি ন্যায়ত কোনো এটা আশ্রয়বাক্য (প্ৰেমিছ) প্ৰকাশ নকৰাকৈ যুক্তি গঠন কৰা হয়, তাক “এনথাইম” বা “সংক্ষিপ্ত ন্যায়” (Enthymeme) বুলি কোৱা হয়।

 উদাহৰণঃ

1. সকলো ১৮ বছৰৰ ঊর্ধ্বৰ ব্যক্তি ভোটাৰ।

2. কুমাৰ এজন ১৮ বছৰৰ ঊর্ধ্বৰ ব্যক্তি।
   ∴ সেয়ে কুমাৰ এজন ভোটাৰ।

ইয়াত, যদি আমি কেৱল এইদৰে কওঁ —
“কুমাৰ এজন ১৮ বছৰৰ ঊর্ধ্বৰ ব্যক্তি, সেয়ে কুমাৰ এজন ভোটাৰ।”
তেন্তে প্রথম আশ্রয়বাক্য ("সকলো ১৮ বছৰৰ ঊর্ধ্বৰ ব্যক্তি ভোটাৰ") গোপন বা উহ্য হৈ থাকিলেও, যুক্তি সম্পূর্ণ বুলি ধৰা হয়, আৰু তাকেই সংক্ষিপ্ত ন্যায় (Enthymeme) বোলা হয়।

বৈশিষ্ট্যসমূহঃ

• এটা আশ্রয়বাক্য গোপন থাকে।

• যুক্তি সংক্ষিপ্ত আৰু প্ৰাকৃতিকভাৱে প্ৰস্তুত হয়।

• দৈনন্দিন ভাষণ, বিতৰ্ক বা লেখাত বেছি দেখা যায়।

• যুক্তিৰ বুজাবুজি সহজ কৰি তোলে।

ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:

১। লুপ্তাবয়ব ন্যায় কাক বোলে? উপযুক্ত উদাহৰণৰ সহায়ত লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ স্বৰূপ আৰু গঠন ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ ন্যায় অনুমানৰ গঠনত সাধাৰণতে তিনিটা অংশ থাকে — দুটা আশ্রয়বাক্য (Premises) আৰু এটা সিদ্ধান্ত (Conclusion)। কিন্তু বহু ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে, এই তিনিটা অংশৰ যিকোনো এটা উহ্য (implied) বা লুপ্ত (omitted) হৈ থাকে। এনে ধৰণৰ অসম্পূর্ণ ন্যায় অনুমানক লুপ্তাবয়ব ন্যায় বা সংক্ষিপ্ত ন্যায় (Enthymeme) বুলি কোৱা হয়।

সংজ্ঞা:

    যি ন্যায় অনুমানত কোনো এটা অংশ — সাধ্য আশ্রয়বাক্য, পক্ষ আশ্রয়বাক্য, অথবা সিদ্ধান্ত — স্পষ্টকৈ উল্লেখ নকৰি উহ্য ৰূপত থাকে, তাক লুপ্তাবয়ব ন্যায় বা সংক্ষিপ্ত ন্যায় বুলি কোৱা হয়।

উদাহৰণ:

সাধাৰণ কথোপকথনত:

• “চক্ৰেটিছ মৰণশীল, কাৰণ তেওঁ মানুহ।”

• “তেওঁ সুখী, কাৰণ তেওঁ ধৰ্মিক।”

এই দুয়োটা বাক্য লুপ্তাবয়ব ন্যায়। আদৰ্শ (সম্পূৰ্ণ) গঠনত ইয়াক এনেধৰণে প্ৰকাশ কৰিব পাৰি—

উদাহৰণ (১):

1. সকলো মানুহ মৰণশীল। 

2. চক্ৰেটিছ এজন মানুহ।

3. ∴ চক্ৰেটিছ মৰণশীল।

উদাহৰণ (২):

1. সকলো ধৰ্মিক ব্যক্তি সুখী।

2. তেওঁ ধৰ্মিক।

3. ∴ তেওঁ সুখী।

 দৈনন্দিন জীৱনত প্ৰয়োগ:

আমাৰ দৈনন্দিন কথোপকথন, বক্তৃতা, বা লেখা সমূহত সম্পূর্ণ ন্যায়-আকৃতি ব্যৱহাৰ কৰা হয় নে? — সচৰাচৰ নহয়। আমিয়ে নিজৰ ভাষণ বা যুক্তিত এক বা একাধিক অংশ উল্লেখ নকৰো, কাৰণ আমি ধৰি লওঁ যে শ্ৰোতাই বা পাঠকে সহজে বুজিব পাৰিব।
এই ধৰণৰ সংক্ষেপ কেতিয়াবা হয়—

• ভাষা অলংকৃত কৰাৰ বাবে

• শ্ৰোতাক মানসিকভাৱে প্ৰভাৱিত কৰাৰ বাবে

• বা, যুক্তি অধিক প্ৰাকৃতিকভাৱে প্ৰদৰ্শন কৰাৰ বাবে

২। লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ বিভিন্ন ৰূপসমূহ কি কি? প্রত্যেক বিধৰে উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা

 উত্তৰঃ লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ প্ৰকাৰসমূহ (Types of Enthymeme) ন্যায় অনুমানত সাধাৰণতে তিনিটা বচন থাকে — দুটা আশ্রয়বাক্য (Premises) আৰু এটা সিদ্ধান্ত (Conclusion)। কিন্তু যদি এই তিনিটা বচনৰ যিকোনো এটা উহ্য বা অব্যক্ত থাকে, তেন্তে সেই ন্যায়ক লুপ্তাবয়ব ন্যায় বা সংক্ষিপ্ত ন্যায় বুলি কোৱা হয়।

এই উহ্য অংশটোৰ আধাৰত লুপ্তাবয়ব ন্যায় চাৰি প্ৰকাৰৰ হয় —

১. প্ৰথম ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়:  যেতিয়া সাধ্য আশ্রয়বাক্য উহ্য থাকে, তেতিয়া তাক প্ৰথম ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বোলে।

উদাহৰণঃ
“চক্ৰেটিছ মৰণশীল, কাৰণ তেওঁ এজন মানুহ।”
ইয়াত সাধ্য আশ্রয়বাক্য "সকলো মানুহ মৰণশীল" উহ্য।

সম্পূর্ণ ৰূপঃ

• সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।

• চক্ৰেটিছ হয় এজন মানুহ।
  ∴ চক্ৰেটিছ হয় মৰণশীল।

২. দ্বিতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়: যেতিয়া পক্ষ আশ্রয়বাক্য উহ্য থাকে, তাক দ্বিতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বোলে।

উদাহৰণঃ
“চক্ৰেটিছ মৰণশীল, কাৰণ সকলো মানুহ মৰণশীল।”
ইয়াত উহ্য বাক্যটো — “চক্ৰেটিছ এজন মানুহ।”

সম্পূর্ণ ৰূপঃ

• সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।

• চক্ৰেটিছ হয় এজন মানুহ।
  ∴ চক্ৰেটিছ হয় মৰণশীল।

৩. তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়:  যেতিয়া সিদ্ধান্ত উহ্য থাকে, তাক তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বোলে।

উদাহৰণঃ
“সকলো মানুহ মৰণশীল, আৰু চক্ৰেটিছ এজন মানুহ।”
ইয়াত সিদ্ধান্ত "চক্ৰেটিছ মৰণশীল" উহ্য।

সম্পূর্ণ ৰূপঃ

• সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।

• চক্ৰেটিছ হয় এজন মানুহ।
  ∴ চক্ৰেটিছ হয় মৰণশীল।

৪. চতুৰ্থ ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় :যেতিয়া এটা মাত্ৰ বাক্যৰ ভিতৰত সম্পূর্ণ ন্যায় উহ্য হৈ থাকে, তাক চতুৰ্থ ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায় বোলে। এই ধৰণৰ বাক্য সাধাৰণতে সাংকেতিক, সংক্ষিপ্ত আৰু অলংকৃত ৰূপত ব্যৱহৃত হয়।

উদাহৰণসমূহঃ

“বিচাৰকসকল মানুহ।”
এই বাক্যত গুপ্তভাবে এটা সম্পূর্ণ যুক্তি লুকাই আছে —

• সকলো মানুহ ভুল কৰিব পাৰে।

• সকলো বিচাৰক মানুহ।
  ∴ সকলো বিচাৰক ভুল কৰিব পাৰে।

শেক্সপিয়ৰৰ 'হেমলেট' নাটকৰ উক্তি — “দুর্বলতা, তোমাৰ নাম নাৰী।”
ইয়াতো এটা লুপ্ত ন্যায় —

• সকলো নাৰী হয় দুর্বল।

• গাৰট্ৰিউড এজনী নাৰী।
  ∴ গাৰট্ৰিউড হয় দুর্বল।

“মানুহৰটো মৃত্যু হবই।”
এই বাক্যৰ পিছফালে গুপ্তভাৱে থকা যুক্তি হ’ল —

• সকলো মানুহ মৰণশীল।

• তেওঁ এজন মানুহ।
  ∴ তেওঁ মৰণশীল।

৩। লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ বৈধতা তুমি কেনেকৈ পৰীক্ষা কৰিবা? ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ  লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ বৈধতা বিচাৰ কৰিবলৈ প্ৰথমে বক্তাৰ উদ্দেশ্য, অর্থাৎ প্ৰসঙ্গটো স্পষ্টকৈ বুজা অত্যন্ত প্ৰয়োজন। তাৰ পিছত উহ্য অংশটো অনুমান কৰি এক সম্পূর্ণ ন্যায় গঠন কৰিব লাগে। তদুপৰি, ন্যায়ৰ নিয়ম-কানুন (সিলোজিজমৰ গঠন আৰু হেতুদোষ) প্ৰয়োগ কৰি বৈধতা বিশ্লেষণ কৰা উচিত।

তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়ৰ সমস্যাসমূহ

তৃতীয় ক্ৰমৰ লুপ্তাবয়ব ন্যায়ত সাধাৰণতে দুটা আশ্রয়বাক্য প্ৰকাশ পায় আৰু সিদ্ধান্ত উহ্য থাকে। এই ধৰণৰ ন্যায়ত যদি—

• আশ্রয়বাক্য দুটা নঞার্থক হয়,

• বা বিশেষ বচন (particular statement) হয়,

• বা উভয় বাক্যতে হেতুপদ (middle term) বিষম স্থানত থাকে (অর্থাৎ অব্যাপ্ত থাকে),

তেন্তে উহ্য সিদ্ধান্ত বৈধভাৱে নিঃসৃত নহয়, অৰ্থাৎ সেই ন্যায় অবৈধ হয়।

বিশ্বাসযোগ্যতা বনাম বৈধতা

কেতিয়াবা দেখা যায়—

• উহ্য আশ্রয়বাক্যটো যদি যুক্তিসঙ্গত বা বিশ্বাসযোগ্য হয়, তেন্তে ন্যায়টি অবৈধ হ'ব পাৰে।

• আৰু যি আশ্রয়বাক্য যুক্তিসঙ্গত নহয়, সেইটো যোগান দিলে ন্যায়টি বৈধ হ'ব পাৰে।

আকৌ, এনে লুপ্তাবয়ব ন্যায়ো আছে য'ত যি ধৰণৰ আশ্রয়বাক্যেই যোগান ধৰা হওক, ন্যায়টি সদায় অবৈধ হ'ব। এইদৰে উভয় ধৰণৰ ন্যায়ৰ ওপৰত সমালোচনা কৰা হয়।

উদাহৰণ ১

"শ্যামে উচ্চ মাধ্যমিক পৰীক্ষা পাচ কৰিছে, কাৰণে এই কলেজত ভর্তি হৈছে।"

এই বাক্যত সিদ্ধান্ত প্ৰকাশিত আৰু সাধ্য আশ্রয়বাক্য উহ্য।
ইয়াক দুইভাৱে পূৰ্ণ ন্যায় হিচাপে উপস্থাপন কৰিব পাৰি:

(১) যুক্তিসঙ্গত নহয়, কিন্তু বৈধ

A — সকলো উচ্চ মাধ্যমিক পাচ ছাত্র হয় এই কলেজৰ ভৰ্তি ছাত্র।  
A — শ্যাম হয় উচ্চ মাধ্যমিক পাচ ছাত্র।  
∴ A — শ্যাম হয় এই কলেজৰ ভৰ্তি ছাত্র।

বৈধতা — এইটো AAA-1 গঠনত বৈধ সিলোজিজম।
সমস্যা — সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো বাস্তৱত অসম্ভৱ, সেয়ে বিশ্বাসযোগ্য নহয়।

(২) যুক্তিসঙ্গত, কিন্তু অবৈধ

A — সকলো এই কলেজৰ ভৰ্তি ছাত্র হয় উচ্চ মাধ্যমিক পাচ।  
A — শ্যাম হয় উচ্চ মাধ্যমিক পাচ।  
∴ A — শ্যাম হয় এই কলেজৰ ভৰ্তি ছাত্র।

সমস্যা — দুয়ো বাক্যত হেতুপদ "উচ্চ মাধ্যমিক পাচ" বিধেয়ত থাকি অব্যাপ্ত হৈ পৰিছে,
ফলে অব্যাপ্ত হেতুদোষ (Undistributed Middle Fallacy) ঘটিছে।
অতএব, ন্যায়টি অবৈধ।

উদাহৰণ ২

"কোনো মৰণশীল জীৱ নহয় দেবতা, কাৰণ সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।"

ইয়াত সিদ্ধান্ত প্ৰকাশিত, আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্য উহ্য। দুবিধভাবে পূৰ্ণ কৰা যায়—

(১)

E — কোনো দেবতা নহয় মানুহ। 

A — সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।  

∴ E — কোনো মৰণশীল জীৱ নহয় দেবতা।

(২)

E — কোনো মানুহ নহয় দেবতা।  
A — সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।  
∴ E — কোনো মৰণশীল জীৱ নহয় দেবতা।

উভয় ক্ষেত্রতেই সমস্যাঃ

• যিহেতু হেতুপদ “মানুহ” দুয়ো আশ্রয়বাক্যত থাকিলেও সম্পূর্ণ ভাবে ব্যপ্ত হোৱা নাই,

• আৰু সিদ্ধান্তত নতুন পদ “মৰণশীল জীৱ” ধৰি লোৱা হৈছে,

• সেইবাবে অবৈধ পক্ষতা দোষ (Illicit Process of the Minor or Major) উপস্থিত।

ফলে ন্যায় দুয়োটাই অবৈধ।

৪। ন্যায়-শৃংখল মানে কি? উপযুক্ত উদাহৰণৰ সহায়ত ন্যায়-শৃংখলৰ গঠন ব্যাখ্যা কৰা। 

উত্তৰঃ ন্যায়-শৃংখল বুলিলে বুজায় একাধিক নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানৰ সংক্ষিপ্ত আকার, য'ত কিছুমান আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত উল্লেখ নকৰাকৈ একত্ৰভাবে উপস্থাপন কৰা হয়।

সাধাৰণতে, ন্যায়-শৃংখলত—

• একাধিক ন্যায় পৰস্পৰৰ সৈতে সংযুক্ত হৈ থাকে।

• এজন ন্যায়ৰ সিদ্ধান্ত, পাছৰ ন্যায়ৰ আশ্রয়বাক্য হিচাপে ব্যৱহৃত হয়।

• শেষত এটা চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত প্ৰকাশ পায়।

এই ধৰণৰ যুক্তিক "Sorites" বা ন্যায়-শৃংখল বুলি কোৱা হয়।

ন্যায়-শৃংখলৰ গঠন বৈশিষ্ট্যসমূহ

1. ন্যূনতম ২টা ন্যায় অনুমান থাকিব লাগে।

2. ন্যূনতম ৩টা আশ্রয়বাক্য থাকিব লাগে।

3. প্রতিটো ন্যায় অনুমান আদৰ্শ আকাৰৰ হ’ব লাগে।

4. প্ৰতিটো পদ কেৱল ২বাৰকৈ ব্যৱহৃত হ’ব লাগে।

5. শেষ বচনৰ বাহিৰে প্ৰতিটো বচনত এনে এটা পদ থাকিব লাগে, যি তাত আগৰ বচনতো উপস্থিত থাকে।

উদাহৰণ ১: সাধাৰণ ন্যায়-শৃংখল

ধাৰাবাহিক বচন:

• সকলো ধনীব্যক্তি হয় পৰিশ্ৰমী

• সকলো পৰিশ্ৰমী হয় সৎ

• সকলো সৎ ব্যক্তি হয় ধার্মিক

• ∴ সকলো ধনীব্যক্তি হয় ধার্মিক

    এইটো হৈছে এটি ন্যায়-শৃংখল, য'ত দুটা ন্যায় অনুমান সংক্ষিপ্ত ৰূপত আছে।

দুইটা পৃথক নিৰপেক্ষ ন্যায়:

(১)

• সকলো ধনীব্যক্তি হয় পৰিশ্ৰমী

• সকলো পৰিশ্ৰমী ব্যক্তি হয় সৎ

• ∴ সকলো ধনীব্যক্তি হয় সৎ

(২)

• সকলো সৎ ব্যক্তি হয় ধার্মিক

• সকলো ধনীব্যক্তি হয় সৎ

• ∴ সকলো ধনীব্যক্তি হয় ধার্মিক

উদাহৰণ ২: আদৰ্শ আকাৰৰ ন্যায়-শৃংখল

ধাৰাবাহিক বচন:

• চক্রেটিছ হয় গ্ৰীক

• সকলো গ্ৰীক হয় ধার্মিক

• সকলো ধার্মিক হয় উদাৰ

• সকলো উদাৰ হয় মানবতাবাদী

• সকলো মানবতাবাদী হয় শান্তিপ্ৰিয়

• ∴ চক্রেটিছ হয় শান্তিপ্রিয়

এইটো এক আদৰ্শ ন্যায়-শৃংখল, য’ত:

১. চাৰিটা ন্যায় অনুমান আছে
২. পাঁচটা আশ্রয়বাক্য আছে
৩.  প্ৰতিটো ন্যায় নিৰপেক্ষ (Syllogism)
৪. প্ৰতিটো পদ কেৱল ২বাৰ ব্যৱহৃত হৈছে
৫. শেষ সিদ্ধান্ত বাদে, বাকী সকলো বচনত পূৰ্বৰ পদ পুনৰ আহিছে

পৃথকভাৱে চাৰিটা ন্যায় হ’লঃ

(১)

• চক্রেটিছ হয় গ্ৰীক

• সকলো গ্ৰীক হয় ধার্মিক

• ∴ চক্রেটিছ হয় ধার্মিক

(২)

• চক্রেটিছ হয় ধার্মিক

• সকলো ধার্মিক হয় উদাৰ

• ∴ চক্রেটিছ হয় উদাৰ

(৩)

• চক্রেটিছ হয় উদাৰ

• সকলো উদাৰ হয় মানবতাবাদী

• ∴ চক্রেটিছ হয় মানবতাবাদী

(৪)

• চক্রেটিছ হয় মানবতাবাদী

• সকলো মানবতাবাদী হয় শান্তিপ্রিয়

• ∴ চক্রেটিছ হয় শান্তিপ্রিয়

উপসংহাৰ

ন্যায়-শৃংখল হৈছে এক প্ৰকাৰৰ সংক্ষিপ্ত যুক্তিগত গঠন য’ত একাধিক ন্যায় অনুমান ধাৰাবাহিকভাৱে সংযুক্ত হৈ এটা চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত গঠন কৰে।
যেতিয়া এই শৃংখলত—

• প্রতিটো পদ দুবাৰকৈ

• প্রতিটো ন্যায় আদৰ্শ ৰূপত

• আৰু আগৰ সিদ্ধান্তপূৰ্বক পদ পূৰ্বৰ লগত সংযুক্ত হৈ থাকে,

তেন্তে তাক আদৰ্শ আকাৰৰ ন্যায়-শৃংখল বুলি কোৱা হয়।

৫। ন্যায়-শৃংখল কাক বোলে? ন্যায়-শৃংখলৰ বৈধতা তুমি কেনেদৰে পৰীক্ষা কৰিবা? উপযুক্ত উদাহৰণৰ সৈতে ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ  ন্যায়-শৃংখল বুলিলে বুজায় একাধিক নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানৰ সংক্ষিপ্ত আকাৰ, য'ত কিছু আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত উল্লেখ নকৰাকৈ, ধাৰাবাহিক যুক্তিৰূপে একত্ৰিত কৰা হয়। এইটো এক প্ৰকাৰৰ লুপ্তাবয়ব যুক্তি, য’ত চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত এখন থাকে, আৰু কিছুমান মধ্যবৰ্তী বচন লুকাই থকা (অপ্রকাশিত) হয়।

ন্যায়-শৃংখলৰ বৈধতা বিচাৰ পদ্ধতি:

ন্যায়-শৃংখলৰ বৈধতা বিচাৰ কৰিবলৈ, বিশেষ কোনো পৃথক নিয়ম নাই। ইয়াৰ প্ৰত্যেকটা ন্যায় অনুমান যদি পৃথকে পৃথকে বৈধ হয়, তেনেহলে সম্পূৰ্ণ ন্যায়-শৃংখলটো বৈধ বুলি গণ্য কৰা হয়।

তথ্যগত ধাপঃ

1. প্ৰথমে, ন্যায়-শৃংখলটোৰ লুকাই থকা বচনবোৰ পূৰ্ণ ৰূপে প্ৰকাশ কৰিব লাগে।

2. তাৰপিছত, প্ৰাপ্ত প্ৰত্যেকটা ন্যায় অনুমানৰ বৈধতা সাধাৰণ নিয়ম বা ভেন চিত্রৰ সহায়ত যাচাই কৰিব লাগে।

3. যদি প্ৰত্যেকটো অনুমান বৈধ হয়, তেনেহ’লে ন্যায়-শৃংখলটোও বৈধ।

4. যদি যিকোনো এটা অনুমান অবৈধ হয়, তেনেহ’লে সম্পূৰ্ণ ন্যায়-শৃংখলটো অবৈধ গণ্য হয়।

 উদাহৰণৰ সহায়ত ব্যাখ্যা:

ন্যায়-শৃংখলঃ

• সকলো ধনী ব্যক্তি হয় পৰিশ্ৰমী

• সকলো পৰিশ্ৰমী ব্যক্তি হয় সৎ

• সকলো সৎ ব্যক্তি হয় ধার্মিক

• ∴ সকলো ধনী ব্যক্তি হয় ধার্মিক

 এইটো সংক্ষিপ্ত ৰূপত এটা ন্যায়-শৃংখল।

 পূৰ্ণ ৰূপত ইয়াৰ অন্তৰ্গত দুটা ন্যায় অনুমান হবঃ

(১)

• P: সকলো ধনী ব্যক্তি হয় পৰিশ্ৰমী

• P: সকলো পৰিশ্ৰমী ব্যক্তি হয় সৎ

• ∴ P: সকলো ধনী ব্যক্তি হয় সৎ

⟶ এইটো হলো BARBARA (AAA) ৰূপত প্ৰথম সংস্থানৰ বৈধ ন্যায়।

(২)

• P: সকলো ধনী ব্যক্তি হয় সৎ

• P: সকলো সৎ ব্যক্তি হয় ধার্মিক

• ∴ P: সকলো ধনী ব্যক্তি হয় ধার্মিক

⟶ এইটোও BARBARA (AAA) ৰূপত বৈধ ন্যায়।

উপসংহাৰঃ

এই ন্যায়-শৃংখলত দুয়োটা ন্যায় অনুমান বৈধ, গতিকে এই ন্যায়-শৃংখলটোও বৈধ।

 সাৰাংশ:

• ন্যায়-শৃংখল একাধিক নিৰপেক্ষ ন্যায়ৰ সংক্ষিপ্ত সংমিশ্ৰণ।

• ইয়াৰ বৈধতা বিচাৰ কৰিবলৈ, প্ৰত্যেক অন্তৰ্গত অনুমান পূৰ্ণ ৰূপে প্ৰকাশ কৰি বিচাৰ কৰিব লাগে।

• সকলো অনুমান যদি বৈধ হয়, তেনেহ’লে ন্যায়-শৃংখলটিও বৈধ।

৬। প্রাকল্পিক ন্যায় কাক বোলে? ইয়াৰ বিভিন্ন ৰূপকেইটা কি কি? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ প্ৰকল্পাত্মক ন্যায় হৈছে এনে ধৰণৰ ন্যায়, যাৰ অন্ততঃ এটা বচন "যদি... তেন্তে..." (If... then...) ৰূপত থাকে। এই ধৰণৰ বচনক প্রকল্পাত্মক বচন (Hypothetical Proposition) বোলা হয়। প্রকল্পাত্মক বচনত:

• পূৰ্বৱৰ্তী অংশ (Antecedent) — "যদি" অংশটো

• অনুবর্তী অংশ (Consequent) — "তেন্তে" অংশটো

উদাহৰণ:

যদি বৰষুণ দিয়ে, তেন্তে মাটি ভিজে।

• পূৰ্বৱৰ্তী: যদি বৰষুণ দিয়ে

• অনুবর্তী: তেন্তে মাটি ভিজে

প্ৰকল্পাত্মক ন্যায়ৰ প্ৰকাৰ

(ক) অমিশ্ৰ প্রকল্পাত্মক ন্যায় (Pure Hypothetical Syllogism): এই ন্যায়ত তিনিওটা বচন — সাধ্য আশ্রয়বাক্য, পক্ষ আশ্রয়বাক্য, সিদ্ধান্ত — সকলোবোৰেই প্রকল্পাত্মক বচন হয়।

গঠন:

যদি P, তেন্তে Q

যদি Q, তেন্তে R  

∴ যদি P, তেন্তে R

উদাহৰণ ১:

• যদি অতিবৃষ্টি হয়, তেন্তে বানপানী হয়।

• যদি বানপানী হয়, তেন্তে শস্যৰ ক্ষতি হয়।
  ∴ যদি অতিবৃষ্টি হয়, তেন্তে শস্যৰ ক্ষতি হয়।

উদাহৰণ ২:

• যদি দেশত শান্তি থাকে, তেন্তে সমৃদ্ধি হয়।

• যদি সমৃদ্ধি হয়, তেন্তে শক্তি বৃদ্ধি হয়।
  ∴ যদি দেশত শান্তি থাকে, তেন্তে শক্তি বৃদ্ধি হয়।

বিশ্লেষণ:

• প্ৰথম বচনৰ অনুবর্তী দ্বিতীয় বচনৰ পূৰ্বৱৰ্তী।

• সিদ্ধান্তত প্ৰথম বচনৰ পূৰ্বৱৰ্তী আৰু দ্বিতীয় বচনৰ অনুবর্তী একত্ৰিত হয়।

(খ) মিশ্ৰ প্রকল্পাত্মক ন্যায় (Mixed Hypothetical Syllogism): এই ন্যায়ত 

• প্ৰথম আশ্রয়বাক্য: প্রকল্পাত্মক বচন

• দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত: নিৰপেক্ষ বচন

এই ধৰণৰ ন্যায় Modus Ponens (গঠনমূলক) বা Modus Tollens (বিনাশক) হ’ব পাৰে।

(১) গঠনমূলক প্রকল্পাত্মক ন্যায় (Modus Ponens)

• যদি পূৰ্বৱৰ্তী অংশ স্বীকাৰ কৰা হয়,

• তেন্তে অনুবর্তী অংশ স্বীকাৰ কৰিব পাৰি।

গঠন:

যদি P, তেন্তে Q

P

∴ Q

উদাহৰণ:

• যদি বৰষুণ হয়, তেন্তে ভাল শস্য হ'ব।

• বৰষুণ হয়।
  ∴ ভাল শস্য হ'ব।

(২) বিনাশক প্রকল্পাত্মক ন্যায় (Modus Tollens)

• যদি অনুবর্তী অংশ অস্বীকাৰ কৰা হয়,

• তেন্তে পূৰ্বৱৰ্তী অংশ অস্বীকাৰ কৰিব পাৰি।

গঠন:

যদি P, তেন্তে Q  
Q নহয়  
∴ P নহয়

উদাহৰণ:

• যদি তেওঁ আহে, তেন্তে মই যাম।

• মই নাযাও।
  ∴ তেওঁ নাহে।

সংক্ষেপে নিয়ম দুটা

1. Modus Ponens (বিধায়ক বিধি):
   পূৰ্বৱৰ্তী অংশ স্বীকাৰ ⇒ অনুবর্তী অংশ স্বীকাৰ

2. Modus Tollens (নিষেধক বিধি):
   অনুবর্তী অংশ অস্বীকাৰ ⇒ পূৰ্বৱৰ্তী অংশ অস্বীকাৰ

৭। প্রাকল্পিক ন্যায় কাক বোলে? প্রাকল্পিক ন্যায়ৰ বৈধতা বিচাৰৰ পদ্ধতিটো ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ  যি মিশ্ৰ ন্যায় অনুমানত সাধ্য আশ্রয়বাক্য প্ৰাকল্পিক বচন (যেনে, "যদি... তেন্তে...") আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত নিৰপেক্ষ বচন, তাক প্ৰাকল্পিক ন্যায় বোলা হয়। ইয়াক মিশ্ৰ প্ৰাকল্পিক ন্যায় বুলিও কোৱা হয়।

উদাহৰণ:

(১) যদি বৰষুণ পৰে, তেন্তে শস্য ভাল হয়।
                               
বৰষুণ পৰিছে।
∴ শস্য ভাল হৈছে।

(২) যদি ভালদৰে পঢ়াশুনা কৰা, তেন্তে পৰীক্ষাত পাছ কৰিবা।
                              
ভালদৰে পঢ়াশুনা কৰিছা।
∴ পৰীক্ষাত পাছ কৰিছা।

প্ৰাকল্পিক ন্যায়ৰ দুটা নিয়ম:

১. Modus Ponens (স্বীকৃতিমূলক)

• বাক্য:
  যদি P, তেন্তে Q।
  P
  ∴ Q

• অর্থ:
  পূৰ্বকক (P) স্বীকাৰ কৰিলে, অনুগক (Q) স্বীকাৰ কৰিব লাগে।

ভুল নিয়ম (Fallacy of Affirming the Consequent):

• Q স্বীকাৰ কৰি P স্বীকাৰ কৰিলে ন্যায় অবৈধ।

• উদাঃ
  যদি মুকেশ সকলো কোম্পানীৰ মালিক হয়, তেন্তে তেওঁ ধনী।
  তেওঁ ধনী।
  ∴ তেওঁ সকলো কোম্পানীৰ মালিক। 

 ২. Modus Tollens (অস্বীকৃতিমূলক)

• বাক্য:
  যদি P, তেন্তে Q।
  Q নহয়
  ∴ P নহয়

• অর্থ:
  অনুগক (Q) অস্বীকাৰ কৰিলে, পূৰ্বকক (P) অস্বীকাৰ কৰিব লাগে।

ভুল নিয়ম (Fallacy of Denying the Antecedent):

• P অস্বীকাৰ কৰি Q অস্বীকাৰ কৰিলে ন্যায় অবৈধ।

• উদাঃ
  যদি মুকেশ সকলো কোম্পানীৰ মালিক হয়, তেন্তে তেওঁ ধনী।
  তেওঁ সকলো কোম্পানীৰ মালিক নহয়।
  ∴ তেওঁ ধনী নহয়। 

৮। বিয়োজক ন্যায় কাক বোলে? বিয়োজক ন্যায়ৰ বৈধতা বিচাৰৰ পদ্ধতিটো ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ যেতিয়া সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো বিযোজক (বিকল্পাত্মক) হয় (যেনে: "হয় A নহয় B"), পক্ষ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত নিৰপেক্ষ হয়, তেন্তে তেনে ন্যায়ক বিযোজক ন্যায় বোলা হয়।

মূল নিয়ম: বিকল্প এটাক অস্বীকাৰ কৰিলে, আনটো বিকল্প সিদ্ধান্তত গ্ৰহণ কৰিব পাৰি।অর্থাৎ,

• হয় A নহয় B

• A নহয়

• ∴ B

উদাহৰণ (মূল নিয়ম):

(১)

• হয় ৰাজু চকু ডাক্তৰ, নহয় দন্ত চিকিৎসক।

• ৰাজু চকু ডাক্তৰ নহয়।

• ∴ ৰাজু দন্ত চিকিৎসক।

(২)

• হয় মই যাব, নহয় তুমি যাবা।

• মই নাযাওঁ।

• ∴ তুমি যাবা।

এই নিয়ম সৰ্বসাধাৰণ ক্ষেত্ৰত বৈধ।

 Ueberweg-ৰ মতে বিপৰীত নিয়ম:

বিকল্প এটাক স্বীকাৰ কৰিলে, আনটো বিকল্প অস্বীকাৰ কৰিব পাৰি।
কিন্তু এইটো কেৱল বিশেষ ক্ষেত্ৰত, যেতিয়া বিকল্পবোৰ পৰস্পৰ বহিষ্কাৰক (mutually exclusive) হয়, তেতিয়াহে বৈধ হয়।

উদাহৰণ:

• হয় ৰাম গুৱাহাটীত আছে, নহয় দিল্লীত।

• ৰাম গুৱাহাটীত আছে।

• ∴ ৰাম দিল্লীত নাই। 

সতর্কতা:

• মূল নিয়ম (অস্বীকাৰপূৰ্বক) → প্ৰায়সময়তে সঠিক 

• বিপৰীত নিয়ম (স্বীকাৰপূৰ্বক) → কেৱল বিকল্পবোৰ পৰস্পৰ বহিষ্কাৰক হ’লে সঠিক 

• সাধাৰণ অৱস্থাত বিপৰীত নিয়ম ব্যৱহাৰ ভ্ৰান্ত হয় 

 চমুতে:

বিযোজক ন্যায়ত — 

• এটা বিকল্প অস্বীকাৰ ⇒ আনটো গ্ৰহণযোগ্য (valid) 
• এটা বিকল্প স্বীকাৰ ⇒ আনটো অস্বীকাৰ নকৰিব (unless mutually exclusive)

৯। কূটন্যায় মানে কি? কূটন্যায়ৰ গঠন ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ যি মিশ্ৰ ন্যায়ৰ প্ৰথম আশ্রয়বাক্যটো দুটা প্রকল্পাত্মক বচনৰ সমন্বয়, দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্যটো এটা বিযোজক বচন আৰু সিদ্ধান্তটো এটা নিৰপেক্ষ বা বিযোজক বচন হয়, তাকেই "কূট ন্যায়" বা ইংৰাজীত "Dilemma" বোলা হয়।

কূট ন্যায়ৰ গঠনীয় উপাদানসমূহঃ

১. সাধ্য আশ্রয়বাক্য
– এটি যৌগিক প্রকল্পাত্মক বচন।
– সাধ্য আশ্রয়বাক্যত দুটা পৃথক প্রকল্পাত্মক বচন থাকে।

২. দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্য
– এটি বিযোজক বচন।
– এই বিযোজক বচনত সাধ্য আশ্রয়বাক্যৰ পূৰ্ববর্তীক বা অনুবর্তীকক স্বীকাৰ বা অস্বীকাৰ কৰা হয়।
– ইয়াৰ দ্বাৰা সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায়।

৩. সিদ্ধান্ত
– সিদ্ধান্তটো হয় নিৰপেক্ষ অথবা বিযোজক বচন।
– সাধ্য আশ্রয়বাক্য আৰু দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্যৰ নিয়মীয় সংযোগৰ ফলত সিদ্ধান্ত গঠিত হয়।

    এই ধৰণৰ ন্যায়ত সাধাৰণতে দুটা বিকল্প উপস্থাপন কৰা হয় যিবোৰৰ যিকোনো এটা গ্ৰহণ কৰিবই লাগিব, কিন্তু দুয়োটাই একেধৰণে অপ্রীতিকৰ বা বাধ্যবাধকতামূলক।

কূট ন্যায়ৰ নিয়ম (Form):

১. যদি A হয় B, তেন্তে C হয় D
যদি E হয় F, তেন্তে C হয় D
A হয় B বা E হয় F
∴ C হয় D

২. যদি A হয় B, তেন্তে C হয় D
যদি E হয় F, তেন্তে G হয় H
A হয় B বা E হয় F
∴ C হয় D বা G হয় H

মূৰ্ত উদাহৰণঃ

১.
প্ৰথম আশ্রয়বাক্য:

• যদি কোনোৱে অলপ ব্যয় কৰে, তেন্তে তেওঁ চহকী।

• যদি কোনোৱে অপৰিমিত ব্যয় কৰে, তেন্তে তেওঁ চহকী।

দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্য:

• তুমি হয় অলপ ব্যয় কৰা বা অপৰিমিত ব্যয় কৰা।

সিদ্ধান্ত:

• ∴ তুমি এজন চহকী ব্যক্তি।

এই উদাহৰণত দেখা যায় যে, যিকোনো বিকল্প গ্ৰহণ কৰা নহওঁক, সিদ্ধান্ত একে – ব্যক্তিজন চহকী।

Dilemma শব্দৰ তাৎপর্যঃ

    ইংৰাজীত 'Dilemma' বুলি অভিহিত এই কূট ন্যায়ৰ অসমীয়া অৰ্থ ‘উভয় সংকট’ বা ‘দোমোজো’।
এই ধৰণৰ যুক্তিত প্ৰায় সময়ত প্ৰতিপক্ষক দুটি বিকল্পৰ মাজত উভয় সংকটত পেলাই প্ৰমাণ কৰিব খুজা হয় যে – তেওঁ যি বিকল্পই গ্ৰহণ কৰক, ফলাফল হয় অপ্রীতিকৰ বা নিৰ্ধাৰিত।সাধাৰণ ভাষাতো আমি এই শব্দ ব্যৱহাৰ কৰোঁ — যেনে, "মই দোমোজোত পৰিছোঁ" বা "উভয় সংকটত আছোঁ", মানে দুটা বিকল্পৰ মাজত এটা বেছাৰ উপায় নাথাকিব। এনে অৱস্থাই কূট ন্যায়ৰ ভিত্তি গঠন কৰে।

উপসংহাৰঃ

    কূট ন্যায় হ'ল এক যুক্তিৰীতি য'ত দুটা অপ্রীতিকৰ বিকল্পৰ মাজত যিকোনো এটা বাছি ল’বই লাগিব, আৰু দুয়ো বিকল্পেই একেধৰণে ফলদায়ক বা ক্ষতিকাৰক হ’ব পাৰে। এই ধৰণৰ যুক্তি প্ৰায় সময়ত প্ৰতিপক্ষক বিপদত পেলাবলৈ ব্যৱহৃত হয়। ইংৰাজীত ই ‘Dilemma’ নামেৰে জনাজাত আৰু অসমীয়া ভাষাত ‘উভয় সংকট’ বুলি কোৱা হয়।

১০। কূটন্যায় কাক বোলে? কূটন্যায়ৰ বৈধতা বিচাৰৰ পদ্ধতিটো ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ যি মিশ্ৰ ন্যায়ৰ প্ৰথম আশ্রয়বাক্যটো দুটা প্রকল্পাত্মক বচনৰ সংযুক্ত ৰূপত থাকে, দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্য এটা বিযোজক বচন হয় আৰু সিদ্ধান্তটো হয় নিৰপেক্ষ বা বিযোজক বচন—তেনে ন্যায়ক “কূট ন্যায়” (Dilemma) বুলি কোৱা হয়।

কূট ন্যায়ৰ বৈধতা বিচাৰ

কূট ন্যায়ৰ গঠন বিশ্লেষণ কৰিলে দেখা যায়—

• প্ৰথম আশ্রয়বাক্যটো দুটা প্রকল্পাত্মক বচনৰ সমন্বয়ে গঠিত,

• দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্যটো এটা বিযোজক বচন হয়, য’ত পূৰ্ববর্তীক স্বীকাৰ বা অনুবর্তীক অস্বীকাৰ কৰা হয়,

• সিদ্ধান্ত হিচাপে পূৰ্ববর্তীক অস্বীকাৰ বা অনুবর্তীক স্বীকাৰ কৰা হয়।

    সেয়ে কূট ন্যায়ৰ বৈধতা (Validity) বিচাৰ কৰিবলৈ তাক প্রকল্পাত্মক ন্যায়লৈ বিশ্লেষণ কৰিব লাগিব। তাৰ পিছত, সেই প্রকল্পাত্মক ন্যায়বোৰে প্রকল্পাত্মক যুক্তিৰ নিয়ম অনুসৰণ কৰে নে নাই, তাক যাচাই কৰিব লাগিব। যদি প্রকল্পাত্মক ন্যায়বোৰ বৈধ হয়, তেন্তে কূট ন্যায়টোও আকাৰগতভাবে বৈধ (formally valid) বুলি গণ্য কৰা হয়। যদি নিয়ম ভংগ হয়, তেন্তে কূট ন্যায়টো অবৈধ (invalid) বুলি ধৰা হয়।

কূট ন্যায়ৰ উদাহৰণ

চাওঁ এটা উদাহৰণ—

(১) যদি তোমাৰ অদৃষ্টত মৃত্যু থাকে, তেন্তে চিকিৎসক মাতি লাভ নাই।
(২) যদি তোমাৰ অদৃষ্টত মৃত্যু নাথাকে, তেন্তেও চিকিৎসক মাতি লাভ নাই।
(৩) হয় তোমাৰ অদৃষ্টত মৃত্যু আছে, নহয় নাই।
∴ চিকিৎসক মাতি লাভ নাই।

এই কূট ন্যায়টো দুটা পৃথক প্রকল্পাত্মক ন্যায়লৈ বিশ্লেষণ কৰিব পাৰি—

(ক) যদি তোমাৰ অদৃষ্টত মৃত্যু আছে, তেন্তে চিকিৎসক মাতি লাভ নাই।
তোমাৰ অদৃষ্টত মৃত্যু আছে।
∴ চিকিৎসক মাতি লাভ নাই।

(খ) যদি তোমাৰ অদৃষ্টত মৃত্যু নাই, তেন্তে চিকিৎসক মাতি লাভ নাই।
তোমাৰ অদৃষ্টত মৃত্যু নাই।
∴ চিকিৎসক মাতি লাভ নাই।

    এই দুয়োটা ন্যায়েই প্রকল্পাত্মক ন্যায়ৰ গঠনত আছেঃ পূৰ্ববর্তীক স্বীকাৰ কৰি অনুবর্তীক সিদ্ধান্ত হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হৈছে। সেয়ে, এই দুয়োটা ন্যায় আকাৰগতভাৱে বৈধ। যিহেতু কূট ন্যায়টো এই বৈধ প্রকল্পাত্মক ন্যায়বোৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঠিত হৈছে, সেয়ে মূল কূট ন্যায়টোও আকাৰগতভাৱে বৈধ বুলি ধৰা হয়।

উপসংহাৰ

    এই প্ৰসংগত মনত ৰখা উচিত যে, বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ কূট ন্যায়ত সাধাৰণতে আকাৰগত (structural/formal) দিশৰ পৰা ভুল বা অবৈধতা নাথাকে। সিহঁত নিয়মমাফিক গঠিত হয়। কিন্তু বাস্তৱ জগতৰ বস্তুগত সত্যতাৰ সৈতে মিল নাথাকিবও পাৰে। এই কাৰণেই কূট ন্যায়ৰ আকাৰ বৈধ হলেও, সিহঁত বস্তুগতভাবে অসত্য বা বিভ্ৰান্তিকৰ হ’ব পাৰে।

১১। কূটন্যায় মানে কি? কূটন্যায়ৰ শ্ৰেণীবিভাগ ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ মিশ্র ন্যায়ৰ এটা গুৰুত্বপূর্ণ প্ৰকাৰ হ’ল কূট ন্যায় (বা দ্বিকল্প ন্যায়)। কূট ন্যায় হৈছে এনে এটা যুক্তি য’ত—

• সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো থাকে দুটি প্রকল্পাত্মক বচনৰ সংযুক্ত ৰূপত,

• পক্ষ আশ্রয়বাক্যটো হয় এটা বিযোজক বচন,

• আৰু সিদ্ধান্তটো হয় এটা বিযোজক বচন বা এটা নিৰপেক্ষ বচন।

কূট ন্যায়ৰ প্ৰকাৰসমূহঃ

কূট ন্যায় দুটি মূল দিশ অনুসৰি চাৰি প্ৰকাৰত বিভক্ত কৰা হয়—

১. সিদ্ধান্তৰ ভিত্তিত —

• যদি সিদ্ধান্তটো নিৰপেক্ষ বচন, তেন্তে ই হয় সৰল (Simple) কূট ন্যায়।

• যদি সিদ্ধান্তটো বিযোজক বচন, তেন্তে ই হয় জটিল (Complex) কূট ন্যায়।

২. পক্ষ আশ্রয়বাক্যৰ ভিত্তিত —

• যদি পক্ষ আশ্রয়বাক্যত পূৰ্ববর্তীক স্বীকাৰ কৰা হয়, তেন্তে ই হয় গঠনমূলক (Constructive)।

• যদি পক্ষ আশ্রয়বাক্যত অনুবর্তীক অস্বীকাৰ কৰা হয়, তেন্তে ই হয় ধ্বংসমূলক বা বিনাশক (Destructive)।

এই ভিত্তিত কূট ন্যায়ৰ চাৰি প্ৰকাৰঃ

(ক) সৰল গঠনমূলক কূট ন্যায় (Simple Constructive Dilemma) সংজ্ঞা: যি কূট ন্যায়ত—

• দুটা পৃথক পূৰ্ববর্তী আৰু একেই অনুবর্তী থকা দুটা প্রকল্পাত্মক বচন থাকে,

• পক্ষ আশ্রয়বাক্যত পূৰ্ববর্তীক বিযোজক ৰূপে স্বীকাৰ কৰা হয়,

• সিদ্ধান্তটো হয় নিৰপেক্ষ বচন — তাক এই নামেৰে কোৱা হয়।

উদাহৰণঃ
(১) যদি A হয় B, তেন্তে C হয় D;
যদি E হয় F, তেন্তে C হয় D।
A হয় B বা E হয় F।
∴ C হয় D

বিশ্লেষণঃ
এইটো সৰল, কিয়নো সিদ্ধান্তটো নিৰপেক্ষ বচন।
এইটো গঠনমূলক, কিয়নো পূৰ্ববর্তীক স্বীকাৰ কৰা হৈছে।

(খ) জটিল গঠনমূলক কূট ন্যায় (Complex Constructive Dilemma) সংজ্ঞা: যি কূট ন্যায়ত—

• পৃথক পূৰ্ববর্তী আৰু পৃথক অনুবর্তী থকা দুটা প্রকল্পাত্মক বচন থাকে,

• পক্ষ আশ্রয়বাক্যত পূৰ্ববর্তীক বিযোজক ৰূপে স্বীকাৰ কৰা হয়,

• সিদ্ধান্তটো হয় বিযোজক বচন — তাক এই নামেৰে কোৱা হয়।

উদাহৰণঃ
(১) যদি A হয় B, তেন্তে C হয় D;
যদি E হয় F, তেন্তে G হয় H।
A হয় B বা E হয় F।
∴ C হয় D বা G হয় H

বিশ্লেষণঃ
এইটো জটিল, কিয়নো সিদ্ধান্ত বিযোজক বচন।
এইটো গঠনমূলক, কিয়নো পূৰ্ববর্তীক স্বীকাৰ কৰা হৈছে।

(গ) সৰল ধ্বংসমূলক কূট ন্যায় (Simple Destructive Dilemma) সংজ্ঞা:

• অভিন্ন পূৰ্ববর্তী আৰু পৃথক অনুবর্তী থকা দুটা প্রকল্পাত্মক বচন থাকে,

• পক্ষ আশ্রয়বাক্যত অনুবর্তীক বিযোজক ৰূপে অস্বীকাৰ কৰা হয়,

• সিদ্ধান্ত হয় নিৰপেক্ষ বচন।

উদাহৰণঃ
(১) যদি A হয় B, তেন্তে C হয় D;
যদি A হয় B, তেন্তে E হয় F।
C নহয় D বা E নহয় F।
∴ A নহয় B

বিশ্লেষণঃ
এইটো সৰল, কিয়নো সিদ্ধান্ত নিৰপেক্ষ।
এইটো ধ্বংসমূলক, কিয়নো অনুবর্তীক অস্বীকাৰ কৰা হৈছে।

(ঘ) জটিল ধ্বংসমূলক কূট ন্যায় (Complex Destructive Dilemma) সংজ্ঞা:

• পৃথক পূৰ্ববর্তী আৰু পৃথক অনুবর্তী থকা দুটা প্রকল্পাত্মক বচন থাকে,

• পক্ষ আশ্রয়বাক্যত অনুবর্তীক বিযোজক ৰূপে অস্বীকাৰ কৰা হয়,

• সিদ্ধান্ত হয় বিযোজক বচন।

উদাহৰণঃ
(১) যদি A হয় B, তেন্তে C হয় D;
যদি E হয় F, তেন্তে G হয় H।
C নহয় D বা G নহয় H।
∴ A নহয় B বা E নহয় F

বিশ্লেষণঃ
    এইটো জটিল, কিয়নো সিদ্ধান্ত বিযোজক বচন। এইটো ধ্বংসমূলক, কিয়নো অনুবর্তীক অস্বীকাৰ কৰা হৈছে।

উপসংহাৰঃ

    কূট ন্যায় হৈছে যুক্তিত এক গুৰুত্বপূর্ণ সংযোজন, যাৰ মাধ্যমে দ্বৈত সম্ভাৱনাৰ ভিতৰত এক যুক্তিসঙ্গত সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ব পাৰি। ইয়াৰ চাৰি প্ৰকাৰ বুজিলে যুক্তি-বিশ্লেষণ আৰু তর্কৰ ক্ষেত্ৰত এক সুদৃঢ় মঞ্চ গঢ়ি তোলে।

১২। দ্বিকল্প ন্যায়ৰ সংজ্ঞা দিয়া আৰু ইয়াৰ বিভিন্ন প্রকাৰসমূহ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ দ্বিকল্প ন্যায় বা কূট ন্যায় হৈছে মিশ্ৰ ন্যায়ৰ এক বিশেষ প্ৰকাৰ। এই ন্যায়ত—

• প্ৰথম আশ্রয়বাক্যটো থাকে দুটা প্ৰাকল্পিক বচনৰ সংযুক্ত ৰূপত,

• দ্বিতীয় আশ্রয়বাক্যটো হয় এটা বৈকল্পিক (disjunctive) বচন,

• সিদ্ধান্তটো হয় এটা বৈকল্পিক বা এটা নিৰপেক্ষ বচন।

উদাহৰণঃ

যদি তুমি এই ৰাস্তাৰে যাওঁ, তেন্তে পাগল কুকুৰে কামুৰিব।
যদি তুমি সি ৰাস্তাৰে যাওঁ, তেন্তে ঋণ দিয়া মানুহজনে বিৰক্ত কৰিব।
হয় তুমি এই ৰাস্তাৰে যাবা, নাইবা সি ৰাস্তাৰে যাবা।
∴ হয় তোমাক পাগল কুকুৰে কামুৰিব, নাইবা ঋণদাতাই বিৰক্ত কৰিব।

এই ন্যায়ত দেখা যায়—

• প্ৰথম দুটা প্ৰাকল্পিক বচন একেলগে সংযুক্ত হৈ সাধ্য আশ্রয়বাক্য হৈছে।

• দ্বিতীয় বচন এটা বৈকল্পিক বচন।

• সিদ্ধান্তটো বৈকল্পিক বচন।

    এই ধৰণৰ যুক্তিকেই দ্বিকল্প ন্যায় বুলি কোৱা হয়, যাৰ দ্বাৰা দুটা বিকল্প পথৰ যিকোনো এটা বাচি ল’লে একেই ধৰণৰ অপ্রত্যাশিত ফলত উপনীত হ’ব লগা হয়।

দ্বিকল্প ন্যায়ৰ গঠনগত বৈশিষ্ট্যঃ

১. প্ৰথম (সাধ্য) আশ্রয়বাক্যঃ
সাধ্য আশ্রয়বাক্যটো দুটা প্ৰাকল্পিক বচনৰ সংযুক্ত ৰূপ হয়।

২. দ্বিতীয় (পক্ষ) আশ্রয়বাক্যঃ
এটা বৈকল্পিক বচন, য’ত পূৰ্ববর্তীক স্বীকাৰ বা অনুবর্তীক অস্বীকাৰ কৰা হয়।

৩. সিদ্ধান্তঃ
সিদ্ধান্তটো হয় নিৰপেক্ষ বা বৈকল্পিক বচন।

দ্বিকল্প ন্যায়ৰ প্ৰকাৰসমূহঃ

দ্বিকল্প ন্যায়ক মূলতঃ দুটা দিশ অনুসৰি ভাগ কৰা হয়—

১. আশ্রয়বাক্যৰ ভিত্তিতঃ

• গঠনমূলক দ্বিকল্প ন্যায় (Constructive Dilemma)
  — যি ন্যায়ত পক্ষ আশ্রয়বাক্যত পূৰ্ববর্তীক বিকল্পৰূপে স্বীকাৰ কৰা হয়।

• ধ্বংসমূলক দ্বিকল্প ন্যায় (Destructive Dilemma)
  — যি ন্যায়ত পক্ষ আশ্রয়বাক্যত অনুবর্তীক বিকল্প ৰূপে অস্বীকাৰ কৰা হয়।

২. সিদ্ধান্তৰ ভিত্তিতঃ

• সৰল (Simple) — যদি সিদ্ধান্তটো নিৰপেক্ষ বচন হয়।

• জটিল (Complex) — যদি সিদ্ধান্তটো বৈকল্পিক বচন হয়।

এই দুটা দিশ অনুসৰি দ্বিকল্প ন্যায়ৰ চাৰি প্ৰকাৰ হ’ব পাৰেঃ

(১) সৰল গঠনমূলক দ্বিকল্প ন্যায় (Simple Constructive Dilemma)সংজ্ঞাঃ পূৰ্ববর্তী দুটা ভিন্ন, অনুবর্তী একে, পক্ষ আশ্রয়বাক্যত পূৰ্ববর্তী দুটা স্বীকাৰ, সিদ্ধান্তটো নিৰপেক্ষ।উদাহৰণঃ

• যদি তুমি পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হও, তেন্তে কিতাপ পঢ়াৰ প্ৰয়োজন নাই।

• যদি তুমি অকৃতকাৰ্য হও, তেন্তেও কিতাপ পঢ়াৰ প্ৰয়োজন নাই।

• হয় তুমি উত্তীৰ্ণ হ’বা, নাইবা অকৃতকাৰ্য হ’বা।

• ∴ কিতাপ পঢ়াৰ প্ৰয়োজন নাই।

 (২) জটিল গঠনমূলক দ্বিকল্প ন্যায় (Complex Constructive Dilemma) সংজ্ঞাঃ পূৰ্ববর্তী আৰু অনুবর্তী উভয়ে পৃথক, পক্ষ আশ্রয়বাক্যত পূৰ্ববর্তী স্বীকাৰ, সিদ্ধান্তটো বৈকল্পিক বচন। উদাহৰণঃ

• যদি তুমি বনত যাওঁ, তেন্তে বাঘে ধৰিব।

• যদি তুমি পানীত যাওঁ, তেন্তে ঘৰিয়ালে ধৰিব।

• হয় তুমি বনত যাওঁ, নাইবা পানীত যাওঁ।

• ∴ হয় বাঘে ধৰিব, নাইবা ঘৰিয়ালে।

 (৩) সৰল ধ্বংসমূলক দ্বিকল্প ন্যায় (Simple Destructive Dilemma)সংজ্ঞাঃ পূৰ্ববর্তী একে, অনুবর্তী পৃথক, পক্ষ আশ্রয়বাক্যত অনুবর্তী অস্বীকাৰ, সিদ্ধান্তটো নিৰপেক্ষ বচন। উদাহৰণঃ

• যদি মই পৰীক্ষাত বিফল হওঁ, তেন্তে বন্ধুবর্গ দুঃখিত হয়।

• যদি মই বিফল হওঁ, তেন্তে শত্রুবিলাক সুখী হয়।

• হয় বন্ধুবর্গ দুঃখিত নহয়, নাইবা শত্রুবিলাক সুখী নহয়।

• ∴ মই বিফল নহওঁ।

(৪) জটিল ধ্বংসমূলক দ্বিকল্প ন্যায় (Complex Destructive Dilemma) সংজ্ঞাঃ পূৰ্ববর্তী পৃথক, অনুবর্তী পৃথক, পক্ষ আশ্রয়বাক্যত অনুবর্তী অস্বীকাৰ, সিদ্ধান্তটো বৈকল্পিক বচন। উদাহৰণঃ

• যদি মই উন্নতি কৰোঁ, তেন্তে শত্রুবিলাক অসুখী হয়।

• যদি মই বিফল হওঁ, তেন্তে বন্ধুবর্গ দুঃখিত হয়।

• হয় শত্রুবিলাক অসুখী নহয়, নাইবা বন্ধুবৰ্গ দুঃখিত নহয়।

• ∴ হয় মই উন্নতি নকৰোঁ, নাইবা মই বিফল নহওঁ।

উপসংহাৰঃ

    দ্বিকল্প ন্যায় বাস্তৱজীৱনত "উভয় সংকট"ৰ দৰে অৱস্থাসমূহ বুজাবলৈ ব্যৱহৃত হয়। যুক্তিবিদ্যাৰ ক্ষেত্ৰত এই প্ৰকাৰৰ যুক্তি বিশ্লেষণ খুবেই গুৰুত্বপূর্ণ, যি দ্বৈত পৰিস্থিতিৰ ভিতৰত নিৰ্দিষ্ট সিদ্ধান্তত উপনীত হ’বলৈ সহায় কৰে।

১৩। দ্বিকল্প ন্যায়ৰ সিদ্ধান্তক কিদৰে খণ্ডন কৰি বা এৰাই চলিব পৰা যায়।

উত্তৰঃ দ্বিকল্প ন্যায়ৰ (Dilemma) সিদ্ধান্তটো সকলো সময়তে অপ্রীতিকৰ নহয়, যদিও অধিকাংশ ক্ষেত্ৰতে সেই সিদ্ধান্তটো ব্যক্তিৰ বাবে বেয়া বা অচাইতানিক হয়। এতিয়া প্ৰশ্ন উঠে, এই অপ্রীতিকৰ সিদ্ধান্ত এৰাবলৈ বা তাৰ বিৰুদ্ধে যুক্তি প্ৰয়োগ কৰি ইয়াক খণ্ডন কৰিবলৈ কিদৰে আগবাঢ়িব পাৰি? এই ক্ষেত্ৰত সাধাৰণতে তিনিটা কৌশল অনুসৰণ কৰা হয়, যিবিলাক দ্বিকল্প ন্যায়ৰ সিদ্ধান্ত এৰাবলৈ অথবা খণ্ডন কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ হয়।

(ক) শিঙৰ মাজেৰে পলাই যোৱাঃ এই কৌশলটোত, প্ৰতিপক্ষয়ে দাঙি ধৰা বৈকল্পিক সিদ্ধান্ত (দুটা বিকল্প) এৰাই যোৱাটো লক্ষ্য। একেধৰণৰ যি দৰে ষাড় গৰুটোৰ দুটা শিং থাকে, সেই দুয়োটাৰ মাজেৰে পলাই যাব লাগে। অর্থাৎ:

• দ্বিকল্প ন্যায়ত যি দুই বিকল্প দাঙি ধৰা হৈছে – সেয়া যদি সম্পূর্ণ সম্ভাৱনাৰ নিঃশেষ নহয়, তেন্তে

• এটা তৃতীয় বিকল্প প্ৰমাণ কৰি, সেই দুয়োটাক এৰি দিয়া যায়।

উদাহৰণ:
    "তুমি হয় যুঁধ্ধত অংশ ল'বা, নাইবা দেশ এৰি পলাই যাবা।"এইখেত্ৰত কোনোবাই ক'ব পাৰে—"মই কোনোখন দেশতো নাযাম আৰু যুঁধ্ধতো নোযাম; মই শান্তিৰ পক্ষে কূটনৈতিকভাৱে আলোচনাৰ পথ বাচিম।"এইটো হ'ল তৃতীয় বিকল্প দেখুওৱা।

(খ) শিঙত ধৰি দাৰী কৰাঃ এই পদ্ধতিত, দাঙি ধৰা দুয়োটা বিকল্পৰ ভিতৰত যিকোনো এটাক অস্বীকাৰ কৰা হয়। অর্থাৎ:

• প্ৰথম যুক্তিবাক্য বা আশ্রয়বাক্যত যি কাৰণ আৰু ফলাফল দাঙি ধৰা হৈছে, তাৰ যথাৰ্থতা খণ্ডন কৰা হয়।

• এই পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰোঁতে যুক্তিবাক্যটোৰ ভ্ৰান্তি বা অতিযৌক্তিকতা স্পষ্ট কৰা হয়।

উদাহৰণ:
    "যদি তুমি চাহ খোৱা, পেটৰ অসুখ হ'ব; যদি চাহ নোখোৱা, তুমি শক্তি নাপাবা।" এতিয়া ক'ব পাৰি— "এই কথাসমূহ ভ্ৰান্ত। চাহ খোৱাৰ লগত পেটৰ অসুখৰ বা শক্তি লাভৰ সঠিক সম্পর্ক নাই।" অর্থাৎ, শিঙৰ যিকোনো এটাক ধৰি যুক্তিৰ মূল বুনিয়াদ ভাঙি দিয়া।

(গ) বিপৰীত দ্বিকল্প ন্যায়ৰে প্ৰতিনিবৃত্ত কৰাঃ এই পদ্ধতি তিনিটা ভিতৰত আটাইতকৈ শক্তিশালী বুলি গণ্য হয়, কাৰণ ইয়াত একে কাঠামোৰে বিপৰীত সিদ্ধান্ত প্ৰমাণ কৰা হয়। এই ক্ষেত্ৰত:

• মূল দ্বিকল্প ন্যায়টোৰ ভিত্তিতেই এটা নতুন দ্বিকল্প ন্যায় গঠন কৰা হয়,

• যিটো মূল সিদ্ধান্তক অস্বীকাৰ কৰি বিপৰীত সিদ্ধান্ত প্ৰমাণ কৰে।

• সাধাৰণতে এইটো জটিল গঠনমূলক দ্বিকল্প ন্যায়ৰ ক্ষেত্ৰতেই সম্ভৱ।

মূল দ্বিকল্প ন্যায়:
    "যদি তুমি বনত যাওঁ, বাঘে আক্ৰমণ কৰিব; যদি পানীত যাওঁ, ঘৰিয়ালে আক্ৰমণ কৰিব। হয় বন নাইবা পানীলৈ যাবা।
∴ বাঘে নাইবা ঘৰিয়ালে আক্ৰমণ কৰিব।"

বিপৰীত দ্বিকল্প ন্যায়:
    "যদি মই বনত যাওঁ, ঘৰিয়ালে আক্ৰমণ নকৰিব; যদি পানীত যাওঁ, বাঘে আক্ৰমণ নকৰিব। হয় মই বনত যাওঁ, নাইবা পানীত যাওঁ।
∴ হয় ঘৰিয়ালে নাক্ৰমণ কৰিব, নাইবা বাঘে নাক্ৰমণ কৰিব।"

    এইখিনিতে মূল সিদ্ধান্তৰ বিপৰীত সিদ্ধান্ত দাঙি ধৰা হৈছে।

১৪। প্রাকল্পিক ন্যায়ৰ সংজ্ঞা দিয়া আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰসমূহ কি কি?

উত্তৰঃ প্ৰাকল্পিক ন্যায় (Hypothetical Syllogism) বুজিবলৈ প্ৰথমে প্ৰাকল্পিক বচন (Hypothetical Proposition) কি, সেয়া জনাটো প্ৰয়োজন।

    প্ৰাকল্পিক বচন কিয় বিশেষ? এটা প্ৰাকল্পিক বচন হ'ল যৌগিক বচন, য'ত দুটা অংশ থাকে – একোটা পূৰ্বগ (Antecedent) আৰু একোটা অনুগ (Consequent)। এই বচনসমূহ সাধাৰণতে “যদি… তেন্তে…” (If… then…) ধৰণে গঠন কৰা হয়। উদাহৰণ:

• "যদি অহাকালি বৰষুণ হয়, তেন্তে ভাল শস্য হ'ব।"

  • ইয়াত "অহাকালি বৰষুণ হয়" – পূৰ্বগ,

  • "ভাল শস্য হ'ব" – অনুগ।

এইদৰে, পূৰ্বগ হৈছে চৰ্ত, আৰু অনুগ হৈছে ফলাফল।

প্ৰাকল্পিক ন্যায় মুলতঃ দুটা প্ৰকাৰৰ হয়:

(ক) অমিশ্র প্ৰাকল্পিক ন্যায় (Pure Hypothetical Syllogism):

এই ধৰণৰ ন্যায়ত তিনিওটা বচন –

1. প্ৰধান যুক্তিবাক্য (Major Premise),

2. অপ্রধান যুক্তিবাক্য (Minor Premise),

3. সিদ্ধান্ত (Conclusion) – প্ৰত্যেকটো প্ৰাকল্পিক বচন হয়।

উদাহৰণ:

• যদি ৰাম আন্তৰিকভাৱে পৰিশ্ৰম কৰে, তেন্তে পৰীক্ষাত কৃতকাৰ্য হয়।

• যদি ৰাম পৰীক্ষাত কৃতকাৰ্য হয়, তেন্তে তেওঁ পড়াশুনাত ফাঁকি নিদিয়ে।
  ∴ যদি ৰাম আন্তৰিকভাৱে পৰিশ্ৰম কৰে, তেন্তে তেওঁ পড়াশুনাত ফাঁকি নিদিয়ে।

এইটো পূৰ্ণ ৰূপে প্ৰাকল্পিক।

(খ) মিশ্র প্ৰাকল্পিক ন্যায় (Mixed Hypothetical Syllogism): এই ন্যায়ত,

• প্ৰধান যুক্তিবাক্যটো প্ৰাকল্পিক,

• দ্বিতীয় যুক্তিবাক্য আৰু সিদ্ধান্তটো নিৰপেক্ষ (categorical) হয়।

মিশ্র ন্যায়ৰ দুটা বিশেষ ধৰণ আছে:

(১) গঠনমূলক প্রাকল্পিক ন্যায় (Modus Ponens):

নীতি: যদি পূৰ্বগটো স্বীকাৰ কৰা হয়, তেন্তে অনুগটোও স্বীকাৰ কৰিব লাগিব। (Affirm the antecedent, affirm the consequent)

গঠন:

• যদি A, তেন্তে B।

• A।
  ∴ B।

উদাহৰণ:

• যদি তুমি অধ্যয়ন কৰা, তেন্তে তুমি উত্তীৰ্ণ হ'বা।

• তুমি অধ্যয়ন কৰা।
  ∴ তুমি উত্তীৰ্ণ হ'বা।

(২) ধ্বংসমূলক প্রাকল্পিক ন্যায় (Modus Tollens):

নীতি: যদি অনুগটো অস্বীকাৰ কৰা হয়, তেন্তে পূৰ্বগটোও অস্বীকাৰ কৰিব লাগিব। (Deny the consequent, deny the antecedent)

গঠন:

• যদি A, তেন্তে B।

• নহয় B।
  ∴ নহয় A।

উদাহৰণ:

• যদি মই বাছ ধৰোঁ, তেন্তে সময়ত ক্লাছ পালোঁ।

• মই সময়ত ক্লাছ নাপালোঁ।
  ∴ মই বাছ নধৰোঁ।

১৫। গঠনমূলক প্রাকল্পিক ন্যায় কি?

উত্তৰঃ গঠনমূলক প্ৰাকল্পিক ন্যায় (Modus Ponens) হৈছে যি প্ৰাকল্পিক ন্যায়ত প্ৰথম যুক্তিবাক্য (যেনে: যদি P, তেন্তে Q) ৰ পূৰ্বগ (P) দ্বিতীয় যুক্তিবাক্যত স্বীকাৰ কৰা হয় আৰু সিদ্ধান্তত তাৰ অনুগ (Q) স্বীকাৰ কৰা হয়, তেনে ন্যায়ক গঠনমূলক প্ৰাকল্পিক ন্যায় বা Modus Ponens বোলা হয়।

উদাহৰণ স্বৰূপ:

  যদি ল'ৰাজনে কঠিন পৰিশ্ৰম কৰে, তেন্তে ল'ৰাজনে পুৰস্কাৰ পাব।
  ল'ৰাজনে কঠিন পৰিশ্ৰম কৰিছে।
  ∴ ল'ৰাজনে পুৰস্কাৰ পাব।

এই যুক্তিত,

• প্ৰথম বচনটো হৈছে: যদি P (ল’ৰাজনে কঠিন পৰিশ্ৰম কৰে), তেন্তে Q (ল’ৰাজনে পুৰস্কাৰ পাব)।

• দ্বিতীয় বচনটোত পূৰ্বগ P স্বীকাৰ কৰা হৈছে।

• সিদ্ধান্তত অনুগ Q স্বীকাৰ কৰা হৈছে।

    সেয়ে, এই যুক্তি বৈধ আৰু Modus Ponens-ৰ নিয়মত ভিত্তি কৰি গঠিত।

অনুগ স্বীকাৰজনিত অনুপপত্তি (Fallacy of Affirming the Consequent): এতিয়া নিম্নলিখিত উদাহৰণটো চাওঁ:

  যদি ব্যক্তিজনে বিষ পান কৰে, তেন্তে ব্যক্তিজনৰ মৃত্যু হ'ব।
  ব্যক্তিজনৰ মৃত্যু হৈছে।
  ∴ ব্যক্তিজনে বিষ পান কৰিছে।

এই যুক্তিত,

• প্ৰথম বচনটো: যদি P, তেন্তে Q।

• দ্বিতীয় বচনটোত অনুগ Q স্বীকাৰ কৰা হৈছে।

• সিদ্ধান্তত পূৰ্বগ P স্বীকাৰ কৰা হৈছে।

    এইক্ষেত্ৰত Modus Ponens-ৰ নিয়ম লংঘন হৈছে, কাৰণ কেৱল Q সত্য হোৱাৰ আধাৰত P সত্য বুলি ধৰা যুক্তিসংগত নহয়। ব্যক্তিজনৰ মৃত্যু হোৱাৰ বহুতো কাৰণ থাকিব পাৰে—সেয়া বিষপান নহয়তো হ’ব পাৰে। সেয়ে এই যুক্তিটোত "অনুগ স্বীকাৰজনিত অনুপপত্তি" ঘটিছে, আৰু যুক্তিটো অবৈধ।

উপসংহাৰ:

• Modus Ponens হ'ল বৈধ গঠনমূলক প্ৰাকল্পিক ন্যায়, য'ত পূৰ্বগ স্বীকাৰ কৰি অনুগক সিদ্ধান্ত হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হয়।

• কিন্তু যেতিয়া কেৱল অনুগ স্বীকাৰ কৰি পূৰ্বগৰ সত্যতা সিদ্ধান্ত হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হয়, তেতিয়া Fallacy of affirming the consequent বা যুক্তিৰ ভুল সৃষ্টি হয়।

১৬। নিৰপেক্ষ ন্যায় কি? নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানৰ গঠন সম্পর্কে আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ নিৰপেক্ষ ন্যায় হ'ল নিগমনমূলক অনুমানৰ এটা বিশেষ ৰূপ, য’ত সকলো বচন নিৰপেক্ষ বচন (categorical proposition) হয়। এই ন্যায়ৰ নিজস্ব এক সুনিৰ্দিষ্ট গঠনশৈলী থাকে। তলত এই গঠন সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা হ’ল:

(ক) নিৰপেক্ষ বচনৰ উপস্থিতি: নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানৰ সকলো উপাদান—অর্থাৎ সাধ্য আশ্রয় বাক্য, পক্ষ আশ্রয় বাক্য আৰু সিদ্ধান্ত—এই তিনিওটাই নিৰপেক্ষ বচন হ’ব লাগিব। এই বচনসমূহত উদ্দেশ্য আৰু বিধেয়ৰ সম্পৰ্ক চর্তহীনভাৱে (unconditionally) স্বীকাৰ বা অস্বীকাৰ কৰা হয়।

(খ) তিনিটা বচন আবশ্যক: প্ৰত্যেক নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানত ঠিক তিনিটা বচন থাকিব লাগে:

1. সাধ্য আশ্রয় বাক্য

2. পক্ষ আশ্রয় বাক্য

3. সিদ্ধান্ত

• যিটো আশ্রয় বাক্যত সাধ্য পদ থাকে, সেইটো সাধ্য আশ্রয় বাক্য।

• যিটো আশ্রয় বাক্যত পক্ষ পদ থাকে, সেইটো পক্ষ আশ্রয় বাক্য।

• আৰু এই দুয়োৰ ভিত্তিত গঠিত বচনটো হৈছে সিদ্ধান্ত।

(গ) তিনিটা পদৰ উপস্থিতি: নিৰপেক্ষ ন্যায়ত ঠিক তিনিটা পদ থাকিব লাগে, অধিক বা কম নহ’ব।

1. সাধ্য পদ (Predicate Term): সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদ।

2. পক্ষ পদ (Subject Term): সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য পদ।

3. হেতু পদ (Middle Term): যিটো পদ উভয় আশ্রয় বাক্যত থাকে, কিন্তু সিদ্ধান্তত নাথাকে।

(ঘ) আশ্রয় বাক্যসমূহৰ আন্তঃসম্পৰ্ক: দুয়োটা আশ্রয় বাক্যৰ ভিতৰত অন্তৰ্নিহিত সম্পর্ক (logical connection) থাকিব লাগিব। যদি আশ্রয় বাক্য দুটা পৰস্পৰ সম্পর্কবিহীন হয়, তেন্তে যুক্তিসংগত সিদ্ধান্ত লোৱা সম্ভৱ নহয়।

(ঙ) সিদ্ধান্তৰ ব্যাপকতা: নিৰপেক্ষ ন্যায়ত সিদ্ধান্ত বচন কেতিয়াও আশ্রয় বাক্যসমূহতকৈ অধিক ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে। সিদ্ধান্ত সমান বা ততোধিক সীমিত হ’ব পাৰে, কিন্তু অধিক নহ’ব।

উদাহৰণ:

  সকলো মানুহ মৰণশীল।     (সাধ্য আশ্রয় বাক্য)
  ৰাম মানুহ।         (পক্ষ আশ্রয় বাক্য)
  ∴ ৰাম মৰণশীল।       (সিদ্ধান্ত)

এই নিগমন অনুমানত —

• সাধ্য পদ: মৰণশীল

• পক্ষ পদ: ৰাম

• হেতু পদ: মানুহ

    তিনিটা পদ, তিনিটা বচন, আৰু পৰস্পৰ সম্পর্কযুক্ত আশ্রয় বাক্যৰ ভিত্তিত গঠন কৰা এই ন্যায় এক বৈধ অমিশ্র নিৰপেক্ষ ন্যায়। সিদ্ধান্তত আশ্রয় বাক্যতকৈ অধিক ব্যাপকতা নাই, সেয়ে ই গঠনগত দিশৰ পৰা সঠিক।

১৭। নিগমন অনুমানৰ এটা প্ৰকাৰ হিচাপে অমিশ্র নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানৰ বৈশিষ্ট্যবোৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ অমিশ্ৰ নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমান নিগমন অনুমানৰ এটা প্ৰকাৰ। ইয়াৰ কিছুমান স্বতন্ত্ৰ আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য আছে, যিবোৰ ইয়াক অন্য অনুমানবোৰৰ পৰা পৃথক কৰে। তলত এই বৈশিষ্ট্যবোৰৰ আলোচনা দিয়া হ’ল:

(১) সিদ্ধান্তৰ সীমা: অমিশ্ৰ নিৰপেক্ষ ন্যায় নিগমন অনুমানৰ অংশ। নিগমন অনুমানৰ মূল বৈশিষ্ট্য হৈছে — সিদ্ধান্ত কেতিয়াও আশ্রয় বাক্যতকৈ অধিক ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে। এই নিয়ম অমিশ্ৰ নিৰপেক্ষ ন্যায়ত সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰযোজ্য। অর্থাৎ, সিদ্ধান্তটো আশ্রয় বাক্যসমূহৰ তুলনাত সমান বা কম ব্যাপক হ’ব, অধিক নহ’ব।

(২) মাধ্যম অনুমানৰ স্বৰূপ: নিৰপেক্ষ ন্যায় মাধ্যম অনুমানৰ এটা ৰূপ। মাধ্যম অনুমানত সিদ্ধান্ত দুটাতকৈ অধিক আশ্রয় বাক্যৰ পৰা নিৰ্মিত হ’ব লাগে। অমিশ্ৰ নিৰপেক্ষ ন্যায়তো সিদ্ধান্ত দুটা আশ্রয় বাক্যৰ মিলিত ফল হিচাপে আহে। উদাহৰণ:

  সকলো মানুহ মৰণশীল।
  ৰাম হৈছে মানুহ।
  ∴ ৰাম মৰণশীল।

এইক্ষেত্ৰত সিদ্ধান্ত দুয়োটা আশ্রয় বাক্যৰ যুক্তিসংগত মিশ্ৰণৰ ফল।

(৩) আশ্রয় বাক্যৰ আন্তঃসম্পৰ্ক: নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানত দুয়োটা আশ্রয় বাক্য পৰস্পৰ সম্পৰ্কযুক্ত হ’ব লাগিব। যদি এই দুটা বচনৰ মাজত মধ্যস্থ পদ (middle term) নাথাকে, বা কোনো সম্পর্ক নাই, তেন্তে যুক্তিগঠন ব্যর্থ হ’ব। মধ্যস্থ পদটোৱে সাধ্য আৰু পক্ষ পদৰ মাজত স্পষ্ট সম্পর্ক স্থাপন কৰিব লাগে।

(৪) সিদ্ধান্তৰ স্বতঃসিদ্ধতা: নিৰপেক্ষ ন্যায়ত সিদ্ধান্তটো স্বতঃস্ফূর্ত আৰু অনিবার্যভাৱে আহিব লাগিব। অর্থাৎ, দুয়োটা আশ্রয় বাক্য যদি যুক্তিসংগতভাৱে সম্পৰ্কিত হয়, তেন্তে সিদ্ধান্তটো অবশ্যম্ভাবী (inevitable) হ’ব। যদি আশ্রয় বাক্যদ্বয় সম্পৰ্কহীন হয়, তেন্তে যুক্তি অবৈধ।

(৫) আকাৰগত সত্যতা: নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমানত সিদ্ধান্তটো আকাৰগতভাবে সত্য হ’ব লাগে — অর্থাৎ, যুক্তি গঠন (logical form) সঠিক হ’ব লাগিব। ই সিদ্ধান্তটো বস্তুগতভাবে সত্য হয় নে নহয়, সেই বিষয়ে নিৰপেক্ষ ন্যায় আলোচনা নকৰে। এইটো নিগমন অনুমানৰ সাধাৰণ বৈশিষ্ট্য, যাৰ ফলত ন্যায় অনুমানেও সেই নিয়ম অনুসৰণ কৰে।

উপসংহাৰ:

    এই বৈশিষ্ট্যসমূহৰ আধাৰত অমিশ্ৰ নিৰপেক্ষ ন্যায় অনুমান নিগমন অনুমানৰ এটা স্বতন্ত্ৰ আৰু সুসংগঠিত ৰূপ হিচাপে চিনাক্ত হয়। ই যুক্তি, সম্পৰ্ক, আৰু আকাৰগত বিশ্লেষণৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান অধিকাৰ কৰিছে।

Type- Bhabani Bora