Chapter 1
স্বাধীনতা আৰু সমতা (Freedom and
Equality)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্রতা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ স্বাভাৱিক অৱস্থাত স্বতন্ত্রতা বা স্বাধীনতা বুলিলে সাধাৰণতে মুক্ত অৱস্থা বা অবাধ অধিকাৰৰ বুজ লোৱা হয়। কিন্তু ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত ‘স্বাধীনতা’ বা ‘লিবার্টি’ শব্দটো লেটিন ভাষাৰ “Līber” শব্দৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে “মুক্ত” বা “স্বতন্ত্ৰ”। এই শব্দটো ব্যক্তিৰ মুক্ত চিন্তা, আচৰণ, আৰু ব্যক্তিস্বাধীনতাৰ অধিকাৰক সূচিত কৰে।
২। বিশিষ্ট চিন্তাবিদ চিলীৰ মতে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা কি?
উত্তৰঃ বিশিষ্ট চিন্তাবিদ চিলিৰ মতে, ব্যক্তিগত স্বাধীনতা হৈছে এনে এখন ব্যৱস্থা, যি চৰকাৰৰ অধিক নিয়ন্ত্ৰণৰ বিপৰীতে অৱস্থিত। তেওঁৰ দৃষ্টিভংগত, স্বাধীনতা বুলিলে বুজায় ব্যক্তিৰ ওপৰত চৰকাৰী হস্তক্ষেপ কম থাকাটো, য’ত ব্যক্তি নিজৰ ইচ্ছামতে চিন্তা, বক্ততা, আৰু আচৰণ কৰিব পাৰি।
৩। গেটেলৰ মতে স্বাধীনতা মানে কি?
উত্তৰঃ গেটেলৰ মতে, ব্যক্তিগত স্বাধীনতা হৈছে এনে এটা ইতিবাচক ক্ষমতা, যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তি নিজৰ আৱশ্যকীয় আৰু ইচ্ছিত কাম-কাজ সম্পাদন কৰিব পাৰে। তেওঁৰ মতে, স্বাধীনতা বুলিলে কেৱল নিৰ্বন্ধৰ অভাৱ নহয়, বৰঞ্চ ই ব্যক্তিক নিজৰ লক্ষ্য পূৰণৰ বাবে সক্ৰিয়ভাৱে কাৰ্য সম্পাদন কৰাৰ সক্ষমতা প্ৰদান কৰে।
৪। ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ লাস্কিৰ মতে স্বাধীনতা কি?
উত্তৰঃ ব্ৰিটিছ ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ হাৰল্ড লাস্কিৰ মতে, স্বাধীনতা বুলিলে এনে এটা পৰিৱেশ বা পৰিস্থিতিৰ কথা বুজায়, য’ত ব্যক্তি নিজৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশ আৰু আত্ম-উন্নয়নৰ পূৰ্ণ সুযোগ লাভ কৰে। লাস্কিৰ দৃষ্টিত, স্বাধীনতা মানে কেৱল নিৰ্বন্ধৰ অনুপস্থিতি নহয়, বৰঞ্চ ব্যক্তিয়ে নিজৰ সামগ্ৰিক সক্ষমতা বিকাশ কৰাৰ অনুকূল পৰিৱেশ লাভ কৰা।
৫। ব্রিটিছ ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ গ্ৰীণৰ মতে স্বাধীনতা কি?
উত্তৰঃ ব্ৰিটিছ ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ টি.এইচ. গ্ৰীণৰ মতে, স্বাধীনতা হৈছে এনে এক সক্ষমতা, যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তি কৰণীয় কামবোৰ কৰিব আৰু উপভোগ কৰিব পাৰে। তেওঁ কয় যে, স্বাধীনতা কেৱল ব্যক্তিগত কাৰ্যকালেই সীমিত নহয়, ই এনে কামকো অন্তর্ভুক্ত কৰে যি আনৰ সৈতে মিলি-মিশি একেলগে কৰা হয়। অর্থাৎ, গ্ৰীণৰ দৃষ্টিভংগত স্বাধীনতা মানে হ'ল সামাজিক দায়বদ্ধতাৰ লগত সম্পৰ্কযুক্ত এক ইতিবাচক ক্ষমতা।
৬। সকাৰাত্মক স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো কোনে বিকাশ সাধন কৰিছিল?
উত্তৰঃ চিন্তাবিদ টি. এইচ. গ্ৰীণে স্বাধীনতাৰ অৰ্থ ব্যাখ্যা কৰি কৈছে যে, স্বাধীনতা হৈছে কৰণীয় কামবোৰ কৰাৰ আৰু সেয়া উপভোগ কৰাৰ সক্ষমতা। তেওঁৰ মতে, স্বাধীনতা কেৱল নিজা সুবিধাৰ বাবে নহয়, বৰঞ্চ ই আন ব্যক্তিসকলৰ সৈতে মিলি-মিশি একেলগে কাম কৰাৰ সামৰ্থ্যো অন্তর্ভুক্ত কৰে। সেয়েহে গ্ৰীণৰ দৃষ্টিত স্বাধীনতা হৈছে এক ইতিবাচক সামাজিক শক্তি, যি ব্যক্তিগত বিকাশৰ লগতে সামূহিক কল্যাণৰ বাবে ব্যৱহৃত হয়।
৭। ইতিহাসবিদ মেছিমো চেলভাডবীব মতেস্বাধীনতা কি?
উত্তৰঃ ব্ৰিটিছ-ইটালীয়ান ইতিহাসবিদ মেছিমো চেলভাডৰীৰ মতে, যদি স্বাধীনতা মানে হয় মুক্তভাৱে বাছনি কৰাৰ ক্ষমতা, তেন্তে প্ৰতিটো ব্যক্তিৰ নিজ সিদ্ধান্ত আৰু কৰ্মপন্থা কেৱল তেওঁৰ নিজৰ সৈতে নহয়, বৰঞ্চ তেওঁৰ চাৰিওফালে থকা বাহ্যিক পৰিৱেশৰ সৈতে গভীৰভাৱে জড়িত। এই দৃষ্টিভংগত, স্বাধীনতা বুলিলে বুজায় ব্যক্তি আৰু সমাজ দুয়োকে লৈ গঠিত এক আন্তঃসম্পৰ্কিত ব্যৱস্থা।
৮। সমতা মানে কি?
উত্তৰঃ সমতাৰ ধাৰণাটোৱে সমাজত থকা বৈষম্য আৰু অসমতাৰ অবসান ঘটাই সকলো ব্যক্তিয়ে সমান অধিকাৰ আৰু সুযোগ উপভোগ কৰিব পৰা এক ন্যায়সংগত পৰিবেশ গঠনক বুজায়। এই ধাৰণাৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে — জাতি, ধৰ্ম, লিংগ, বংশ, বা অৰ্থনৈতিক স্থিতিৰ আধাৰত হোৱা ভেদাভেদ দূৰ কৰি সমানতা নিশ্চিত কৰা।
৯। ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ মতে 'সমতা' শব্দৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ ৰাজনীতিবিজ্ঞানৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা, ‘সমতা’ শব্দটোৱে ৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰত বাস কৰা প্ৰতিজন নাগৰিকে সমান অধিকাৰ, সা-সুবিধা আৰু সুযোগ প্ৰদান কৰা ব্যৱস্থাক বুজায়। এই ধাৰণাই ব্যক্তিসকলক জাতি, লিংগ, ধৰ্ম, জাতি-গোষ্ঠী বা অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰভেদে কোনো ধৰণৰ বৈষম্য নকৰি সমান আচৰণ আৰু ন্যায়সংগত সুযোগ নিশ্চিত কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
১০। সমতাৰ দুটা অর্থ আছে, এটা হৈছে সমৰূপতা আনটো কি?
উত্তৰঃ সমতাৰ দুটা মুখ্য অৰ্থ আছে—এটোৱে বুজায় সমৰূপতা, অৰ্থাৎ সকলোৰে সৈতে একেধৰণে ব্যৱহাৰ কৰা; আনটো হৈছে ন্যায়, অৰ্থাৎ প্ৰত্যেক ব্যক্তিক তেওঁৰ আৱশ্যকতা, যোগ্যতা আৰু পৰিস্থিতি অনুসৰি উপযুক্ত সুযোগ আৰু সুবিধা প্ৰদান কৰা। এইদৰে, সমতা বুলিলে কেৱল একে ব্যৱহাৰ নহয়, বৰঞ্চ ন্যায়সঙ্গত আচৰণো অন্তর্ভুক্ত হয়।
১১। বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ সমতা কি কি?
উত্তৰঃ সমতাৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ ভিতৰত প্ৰধান সমতা সমূহ হ'ল—প্ৰাকৃতিক সমতা, পৌৰ সমতা, সামাজিক সমতা, ৰাজনৈতিক সমতা আৰু অৰ্থনৈতিক সমতা। এই সমতাসমূহই সমাজত ন্যায়, সুষমতা আৰু সমঅধিকাৰৰ ব্যৱস্থা স্থাপন কৰাত গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
১২। "সকলো লোক জন্মসূত্রে সমান"- এইবিধ কি প্ৰকাৰৰ সমতা?
উত্তৰঃ প্ৰাকৃতিক সমতা বুলিলে বুজায় যে সকলো মানুহ জন্মগতভাৱে সমান। জাতি, লিংগ, ধৰ্ম, বৰ্ণ বা ভাষাৰ ভিত্তিত কোনো ব্যক্তিৰ সৈতে উচ্চ-নিৰ্বাচন কৰা উচিত নহয়। এই ধাৰণাই এই কথা প্ৰতিপন্ন কৰে যে সকলো মানুহে মানবিক মর্যাদা, অধিকাৰ আৰু সুযোগৰ ক্ষেত্ৰত সমান স্থান লাভ কৰিব লাগে।
১৩। সামাজিক সমতা প্রতিষ্ঠা কৰাৰ যিকোনো দুটা বাধা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ সামাজিক সমতা স্থাপন কৰাৰ দুটা মুখ্য বাধা হ'ল—
১৪। সমতাৰ ভাগবোৰ কি-কি?
উত্তৰঃ সমতাৰ বিভিন্ন ধৰণসমূহ হৈছে—নাগৰিক সমতা, সামাজিক সমতা, প্ৰাকৃতিক সমতা, ৰাজনৈতিক সমতা আৰু অৰ্থনৈতিক সমতা। এইবোৰে সমাজত ব্যক্তিসকলৰ মাজত ন্যায়, সমঅধিকাৰ আৰু সুশৃঙ্খল জীৱন ব্যৱস্থাৰ গঠনত সহায় কৰে।
১৫। গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাত কোনবিধ সমতা আটাইতকৈ অধিক প্রয়োজনীয়?
উত্তৰঃ গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাত অৰ্থনৈতিক সমতা অতি প্ৰয়োজনীয়। কাৰণ, এই ব্যৱস্থাই সকলো নাগৰিকক সমান সুযোগ, অধিকাৰ আৰু সা-সুবিধা প্ৰদানৰ লক্ষ্য ৰাখে। যেতিয়া অৰ্থনৈতিক সমতা নাথাকে, তেতিয়া ধনী আৰু দুখীয়াৰ মাজত গভীৰ বিভাজন সৃষ্টি হয়, যিয়ে গণতন্ত্ৰৰ মূল উদ্দেশ্যক ব্যাহত কৰে। সেয়ে, গণতান্ত্ৰিক সমাজত ন্যায়ভিত্তিক আৰু সুষম অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা থাকিব লাগিব।
১৬। প্রাকৃতিক সমতা কাক বোলে?
উত্তৰঃ প্ৰকৃতিৰ দৃষ্টিত সকলো মানুহেই সমান — এই ধাৰণাটোকেই প্ৰাকৃতিক সমতা বুলি কোৱা হয়। ই বুজায় যে মানুহৰ মাজত জন্মগতভাৱে কোনো ভেদাভেদ নাই, সকলোয়ে সমান অধিকাৰ আৰু মানৱিক মর্যাদা লৈ জন্ম লাভ কৰে।
১৭। ৰাজনৈতিক সমতা কাক বোলে?
উত্তৰঃ ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত সকলো মানুহে সমান অধিকাৰ আৰু সুযোগ-সুবিধা লাভ কৰা ব্যৱস্থাটোকেই ৰাজনৈতিক সমতা বুলি কোৱা হয়। ই বুজায় যে প্ৰতিজন নাগৰিকে ভোটাধিকাৰ , নিৰ্বাচনত অংশগ্ৰহণ, মতামত প্রকাশ আৰু ৰাজনৈতিক সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত সমানভাৱে অংশ লোৱাৰ অধিকাৰ থাকিব লাগে।
১৮। অর্থনৈতিক সমতা কাক বোলে?
উত্তৰঃ মানুহৰ জীৱন যাপন আৰু উন্নয়ন বাবে আৱশ্যকীয় সকলো অধিকাৰ সমভাৱে লাভ কৰাটোকেই অৰ্থনৈতিক সমতা বুলি কোৱা হয়। অৰ্থনৈতিক সমতাৰ অৰ্থ হ'ল—প্ৰত্যেক ব্যক্তিয়ে আয়, সম্পত্তি, শিক্ষা, স্বাস্থ্য আৰু জীৱিকা আদিৰ ক্ষেত্ৰত সমান সুযোগ আৰু সুবিধা লাভ কৰা, যাতে সমাজত ধন-সম্পত্তিৰ অসম বণ্টন আৰু বৈষম্যৰ পৰিসমাপ্তি ঘটিব পাৰে।
১৯। সমতাবাদ মানে কি?
উত্তৰঃ সমতাবাদ হৈছে এক দাৰ্শনিক ধাৰণা, যি জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, লিংগ আদিৰ ভেদভাৱ নকৰাকৈ সকলো ব্যক্তিৰ সৈতে সম দৃষ্টিভংগীৰে আচৰণ কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এই ধাৰণাই ব্যক্তি সকলৰ ৰাজনৈতিক বিশ্বাস আৰু অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ মাজতো সমতা স্থাপন কৰাৰ প্ৰয়াস কৰে, যাতে সমাজত ন্যায়, সমঅধিকাৰ আৰু সন্মান নিশ্চিত কৰিব পৰা যায়।
২০। সমতাৰ ধাৰণাটো কেনেদৰে প্ৰকাশ কৰিব পাৰি?
উত্তৰঃ সমতাৰ ধাৰণাটো ‘সকাৰাত্মক’ আৰু ‘নকাৰাত্মক’ – এই
দুয়ো দিশৰ পৰা ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি।
২১। সকাৰাত্মক সমতাৰ ধাৰণাটো কি?
উত্তৰঃ এই ধাৰণাৰ অনুযায়ী, সকলো লোকৰ বাবে সুযোগ-সুবিধা সমভাবে মুকলি থাকিব লাগে। অৰ্থাৎ, বিশেষ কোনো শ্ৰেণী বা গোটৰ বাবে বিশেষ সুবিধা নিৰ্ধাৰণ কৰাটো সমতাৰ বিপৰীত। সকলো নাগৰিকে জাতি, ধৰ্ম, বর্ণ, লিংগ আদিৰ ভেদভাৱ নকৰাকৈ সম অধিকাৰ আৰু সুবিধা লাভ কৰা উচিত।
২২। সমতাৰ নকাৰাত্মক ধাৰণাটো কি?
উত্তৰঃ সমতাৰ নকাৰাত্মক ধাৰণাটো বুজায় যে, কোনো শ্ৰেণীৰ লোকক সুযোগ-সুবিধা লাভৰ ক্ষেত্ৰত বঞ্চিত কৰিব নালাগে। এই দৃষ্টিভংগত, আইন আৰু ব্যৱস্থাৰ দৃষ্টিত সকলো ব্যক্তিক সমানভাৱে বিবেচনা কৰা উচিত, আৰু কোনো বৈষম্য বা ভেদাভেদ হোৱা নালাগে।
২৩। অমর্ত্য সেন ৰচিত কেইটামান উল্লেখযোগ্য বিষয় উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ কল্যাণমূলক অৰ্থনীতি, সামাজিক পছন্দ তত্ত্ব, অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক ন্যায়, দুৰ্ভিক্ষৰ অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষণ, লগতে উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ নাগৰিকৰ কল্যাণ মাপিবলৈ ব্যৱহৃত সূচকসমূহ আদি হৈছে অমর্ত্য সেনে গভীৰভাৱে আলোচনা আৰু বিশ্লেষণ কৰা কেইটামান উল্লেখযোগ্য বিষয়। এই সকলো বিষয়ত তেওঁ লেখনি আৰু গৱেষণাৰ জৰিয়তে বিশ্বজনীন স্বীকৃতি লাভ কৰিছে।
২৪। কোন চিন্তাবিদৰ মতে স্বতন্ত্ৰতা আৰু সমতা পৰস্পৰ বিৰোধী?
উত্তৰঃ লর্ড এক্টন আছিল এগৰাকী খ্যাতনামা ইংলিছ ইতিহাসবিদ আৰু ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ, যিনি বিশেষকৈ শক্তি আৰু নৈতিকতাৰ সম্পৰ্কত তেওঁৰ গভীৰ মন্তব্যৰ বাবে পৰিচিত। তেওঁৰ অতি প্ৰসিদ্ধ উক্তি হ'ল — “Power tends to corrupt, and absolute power corrupts absolutely.” (ক্ষমতাই সাধাৰণতে ভ্ৰষ্ট কৰে, আৰু সম্পূৰ্ণ ক্ষমতাই সম্পূৰ্ণৰূপে ভ্ৰষ্ট কৰে)। লর্ড এক্টনৰ দৃষ্টিভংগত, স্বাধীনতা আৰু নৈতিকতা সংৰক্ষণ কৰিবলৈ ক্ষমতাৰ সীমা আৰু গণতান্ত্ৰিক নিয়ন্ত্ৰণ অতি প্ৰয়োজনীয়।
২৫। নাগৰিক সমতা কাক বোলে?
উত্তৰঃ জাতি, বৰ্ণ, ভাষা আৰু ধৰ্মৰ ভেদভাৱ নকৰাকৈ প্ৰতিজন নাগৰিকে সমান মৰ্যাদা, অধিকাৰ আৰু সুযোগ প্ৰদান কৰা ব্যৱস্থাটোকেই নাগৰিক সমতা বুলি কোৱা হয়। এই ধাৰণাই সকলো নাগৰিকক সম দৃষ্টিভংগীৰে বিবেচনা কৰি আইনী, সামাজিক আৰু নৈতিক ক্ষেত্ৰত সম অধিকাৰ নিশ্চিত কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
২৬। আইনৰ দৃষ্টিত সকলো সমান- এই ধাৰণাটো সমতাৰ কোনটো ভাগৰ অন্তর্ভুক্ত?
উত্তৰঃ "আইনৰ দৃষ্টিত সকলো সমান" — এই ধাৰণাটো নাগৰিক সমতাৰ অন্যতম মুখ্য দিশ। ই বুজায় যে জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, লিংগ বা সামাজিক স্থিতি যিয়েই নহওক, প্ৰতিজন নাগৰিকে আইনৰ আগত সমানভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হ’ব লাগিব। এই নীতিৰ অধীনত সকলোৰে অধিকাৰ সমানভাৱে সুৰক্ষিত আৰু নিশ্চিত হোৱা উচিত।
২৭। সামাজিক সমতা কাক বোলে?
উত্তৰঃ সমাজত বসবাস কৰা বিভিন্ন জাতি, উপজাতি, বৰ্ণ, ধৰ্ম বা লিংগৰ লোকসকলৰ মাজত কোনো ধৰণৰ বৈষম্য নথকা অৱস্থাটোকেই সামাজিক সমতা বুলি কোৱা হয়। এই ধাৰণাই সকলো ব্যক্তিক সমান মৰ্যাদা, অধিকাৰ আৰু সুযোগ প্ৰদানৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে, যাতে সমাজত একতা, সহাবস্থান আৰু ন্যায়সঙ্গত পৰিৱেশ গঢ়ি উঠিব পাৰে।
চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। স্বাধীনতা কি?
উত্তৰঃ প্ৰকৃত অৰ্থত, স্বাধীনতা বুলিলে এনে এক
পৰিৱেশক বুজায়, য’ত এজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ অন্তর্নিহিত শাৰীৰিক, বৌদ্ধিক আৰু নৈতিক গুণাবলীৰ
পূৰ্ণ বিকাশ ঘটাব পাৰে। এই কথাো সত্য যে সকলো ব্যক্তিৰ ভিতৰৰ ক্ষমতা, দক্ষতা আৰু গুণ একে
নহয়, আৰু কেতবোৰ ক্ষেত্ৰত অদৃশ্যভাৱে পৃথক। সেয়েহে যদি সকলোৰে সৈতে একেধৰণে সমান
ব্যৱহাৰ কৰা হয়, তেন্তে তুলনামূলকভাৱে পিছপৰা আৰু দুর্বল শ্ৰেণীৰ মানুহে অধিক ক্ষতিগ্রস্ত
হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে।
বৰ্তমান যুগত যদি মানুহক সীমাহীন আৰু নিয়ন্ত্ৰণবিহীন স্বাধীনতা প্ৰদান কৰা হয়,
তেন্তে সমাজত
বিশৃঙ্খলা, অন্যায় আৰু অপৰাধৰ সম্ভাৱনা বহুগুণে বৃদ্ধি পাব পাৰে। সেয়ে, স্বাধীনতাৰ লগত
নৈতিকতা, দায়িত্ববোধ আৰু সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ সমন্বয় অতি প্ৰয়োজনীয়।
২। স্বাধীনতাৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো তলত দিয়া বিভিন্ন চিন্তাবিদৰ সংজ্ঞাৰ পৰা স্পষ্টভাৱে উপলব্ধি কৰিব পৰা যায়—
(i) Seeley-ৰ মতে, "স্বাধীনতা হৈছে অত্যধিক
শাসনৰ বিপৰীত ধাৰণা।" অৰ্থাৎ, য’ত চৰকাৰৰ অধিক নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে আৰু ব্যক্তি
নিজৰ ইচ্ছামতে চিন্তা আৰু আচৰণ কৰিব পাৰে।
(ii) Laski-ৰ মতে, "স্বাধীনতা বুলি বুজায়
সেইবোৰ সামাজিক বাধা-নিষেধৰ অপসাৰণ, যিবোৰ সভ্য সমাজৰ মানুহৰ সুখ-স্বাচ্ছন্দ্যৰ বাবে
প্ৰয়োজনীয়।" ই মানৱ কল্যাণ আৰু ব্যক্তিস্বাধীনতা নিশ্চিত কৰাত গুৰুত্ব দিয়ে।
(iii) Gettell-ৰ মতে, "স্বাধীনতা মানে হৈছে সেই
কামবোৰ কৰাৰ বা উপভোগ কৰাৰ ইতিবাচক ক্ষমতা, যিবোৰ কামৰ বা উপভোগৰ মূল্য
থাকে।" অৰ্থাৎ, ই কেৱল বাধা-নিষেধৰ অভাৱ নহয়, ব্যক্তিৰ সক্ষমতা আৰু অধিকাৰৰ ক্ষেত্ৰতো
প্ৰযোজ্য।
(iv) মহাত্মা গান্ধীৰ মতে, "স্বতন্ত্রতা মানে বাধাহীনতা নহয়, বৰঞ্চ ই ব্যক্তি বিশেষৰ ব্যক্তিত্বৰ বিকাশত
নিহিত থাকে।" ই নৈতিকতা আৰু দায়িত্ববোধৰ সৈতে জড়িত।
এই সংজ্ঞাবোৰৰ পৰা বুজা যায় যে স্বাধীনতা কেৱল নিয়ন্ত্ৰণৰ অনুপস্থিতি নহয়,
বৰঞ্চ ই এক ইতিবাচক
পৰিৱেশ, য’ত ব্যক্তি নিজৰ বিকাশ, অধিকাৰ আৰু দায়িত্বৰ সমন্বয়ে মুক্তভাৱে জীৱন
কটাব পাৰে।
৩। স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্রতাক সাধাৰণতে কেইটা ভাগত ভগাব পাৰি আৰু কি কি? প্রতিবিধৰ সংজ্ঞা লিখা।
উত্তৰঃ স্বতন্ত্রতা বা স্বাধীনতাক সাধাৰণতে দুটা প্ৰধান
ভাগত বিভাজন কৰা হয়—
(ক) সকাৰাত্মক (ধনাত্মক) স্বাধীনতা: ধনাত্মক স্বাধীনতা
বুলিলে বুজায় — এনে এক অৱস্থা, য’ত ৰাষ্ট্ৰই নিজৰ নাগৰিকসকলক স্বাধীনতা উপভোগ
কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় সা-সুবিধা, সুযোগ আৰু সহায়-সহযোগিতা প্ৰদান কৰে। ই ব্যক্তি
বিকাশৰ বাবে সহায়ক পৰিৱেশ গঠন কৰে আৰু সমাজত ন্যায়িক সমতা প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ উদ্দেশ্য
লৈ চলে।
(খ) নকাৰাত্মক (ঋণাত্মক) স্বাধীনতা: ঋণাত্মক স্বাধীনতা
বুলিলে বুজায় — এনে এক অৱস্থা, য’ত ৰাষ্ট্ৰে ব্যক্তিৰ ওপৰত কোনো ধৰণৰ অযাচিত
হস্তক্ষেপ নকৰে। এই ধাৰণাত স্বাধীনতা মানে হৈছে — ব্যক্তিয়ে নিজৰ চিন্তা, মতামত আৰু আচৰণৰ
ক্ষেত্ৰত বাধাহীনভাৱে চলা। এই দৃষ্টিভংগত ৰাষ্ট্ৰৰ অধিক নিয়ন্ত্ৰণ স্বাধীনতাৰ
বিঘ্ন হিচাপে বিবেচিত হয়।
এই দুয়ো ধৰণৰ স্বাধীনতাই ৰাজনৈতিক চিন্তাত গুৰুত্বপূর্ণ স্থান দখল কৰি আছে,
আৰু বাস্তৱ জীৱনত
স্বাধীনতাৰ সঠিক বিকাশৰ বাবে এই দুয়োটাৰ সমন্বয় প্ৰয়োজন।
৪। অর্থনৈতিক স্বতন্ত্রতা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক স্বতন্ত্রতা হৈছে স্বতন্ত্রতাৰ এটা গুৰুত্বপূর্ণ শাখা, যি ব্যক্তিৰ আৰ্থিক জীৱন আৰু জীয়াৰ অধিকাৰৰ সৈতে জড়িত। সাধাৰণতে, ব্যক্তিয়ে নিজৰ উপাৰ্জন, জীৱিকা আৰু আৰ্থিক সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত যি সুবিধাবোৰ উপভোগ কৰে, তাকেই অৰ্থনৈতিক স্বতন্ত্রতা বুলি কোৱা হয়। যেনে—কাম কৰাৰ অধিকাৰ, ন্যূনতম পৰিশ্ৰমিক লাভ, নিবনুৱা ভাতাৰ সুবিধা, বৃদ্ধ বয়সত পেঞ্চন লাভ, বনুৱা সংগঠন গঠন কৰাৰ অধিকাৰ আদি এই স্বতন্ত্রতাৰ অন্তর্গত। এই স্বতন্ত্রতাই ব্যক্তিক আৰ্থিকভাৱে সুৰক্ষিত কৰি সামাজিক ন্যায় আৰু সমতা প্ৰতিষ্ঠাত সহায় কৰে।
৫। প্রাকৃতিক স্বতন্ত্রতা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ মানুহে প্ৰাকৃতিক বা আদিম অৱস্থাত যিবোৰ স্বতন্ত্রতা উপভোগ কৰিছিল, সেইবোৰকেই প্ৰাকৃতিক স্বতন্ত্রতা বুলি কোৱা হয়। এই ধাৰণাৰ প্ৰধান প্রবক্তাসকল হ'ল হবছ (Hobbes) আৰু পাইন (Paine)। প্ৰাকৃতিক স্বতন্ত্রতাৰ মতে, সকলো ব্যক্তি জন্মগতভাৱে মুক্ত আৰু সীমাহীন স্বতন্ত্রতা উপভোগ কৰাৰ অধিকাৰী। এই স্বতন্ত্রতা কোনো চৰকাৰ বা আইন দ্বাৰা প্ৰদান কৰা নহয়, কাৰণ ই মানুহৰ স্বাভাৱিক বা জন্মসিদ্ধ অধিকাৰ। সেয়ে, প্ৰাকৃতিক স্বতন্ত্রতা মানে হৈছে—ব্যক্তিয়ে বাধাহীনভাৱে নিজৰ ইচ্ছামতে জীৱন যাপন কৰাৰ ক্ষমতা।
৬। ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাধীনতা কাক বোলে?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাধীনতা বুলিলে বুজায়—বিদেশী
ৰাষ্ট্ৰৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা মুক্ত হৈ থকা এক অৱস্থা। যেতিয়া এখন ৰাষ্ট্ৰে নিজেই নিজৰ
ওপৰত পূৰ্ণ নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখে, তথা আভ্যন্তৰীণ আৰু বাহ্যিক সকলো বিষয়ে
স্বাধীনভাবে সিদ্ধান্ত ল’ব পাৰে, তেতিয়াহে সেই ৰাষ্ট্ৰক ৰাষ্ট্ৰীয়ভাৱে স্বতন্ত্ৰ
বুলি কোৱা হয়। এনে ৰাষ্ট্ৰই সার্বভৌম ক্ষমতাৰ অধিকাৰী হয় আৰু অন্য কোনো বিদেশী
শক্তিৰ প্ৰভাৱত নথাকে।
যদি এখন ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাধীনতা নাথাকে, তেন্তে সেই দেশৰ নাগৰিকে
কেতিয়াও পূৰ্ণৰূপে নাগৰিক, ৰাজনৈতিক বা অৰ্থনৈতিক স্বতন্ত্রতা উপভোগ কৰিব
নোৱাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, ভাৰতবৰ্ষ বৃটিছ শাসনৰ অধীনস্থ থকা সময়চোৱাত ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাধীনতা নাছিল,
ফলস্বৰূপে ভাৰতীয়
নাগৰিকসকলে বহুতো মৌলিক অধিকাৰৰ পৰা বঞ্চিত হৈছিল।
সেয়ে, সকলো ধৰণৰ স্বাধীনতাৰ ভিতৰত ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাধীনতা আটাইতকৈ গুৰুত্বপূর্ণ,
কাৰণ কেৱল স্বাধীন
ৰাষ্ট্ৰৰ নাগৰিকে সকলোৱে নিজৰ অধিকাৰ, সন্মান আৰু সুযোগ সমানভাৱে ভোগ কৰিব পৰা পৰিৱেশত
বাস কৰিব পাৰে।
৭। মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা কি?
উত্তৰঃ ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ এক মুখ্য বৈশিষ্ট্য হৈছে মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা। এই অধিকাৰৰ জৰিয়তে ব্যক্তি নিজৰ চিন্তা, ধাৰণা, আৰু যুক্তি সমাজৰ
আগত মুক্তভাবে দাঙি ধৰিব পাৰে। এই ক্ষেত্ৰত চিন্তাবিদ জন স্টুৱাৰ্ট মিল-এ ব্যক্তিৰ মত
প্ৰকাশৰ অধিকাৰক এজন ব্যক্তিৰ মৌলিক অধিকাৰ আৰু গণতান্ত্ৰিক সমাজৰ মূল ভিত্তি
হিচাপে বিবেচনা কৰিছে। তেওঁৰ মতে, মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা নহ’লে ব্যক্তি আৰু সমাজৰ
চিন্তাধাৰা, জ্ঞান আৰু বিকাশ ব্যাহত হয়।
তথাপি, এই স্বাধীনতা সীমাহীন নহয়। সমাজ আৰু চৰকাৰে জনসাধাৰণৰ মঙ্গল আৰু ৰাষ্ট্ৰীয়
সংহতি ৰক্ষাৰ উদ্দেশ্যে মত প্ৰকাশৰ অধিকাৰত কিছুমান যুক্তিসংগত
সীমাবদ্ধতা আৰোপ কৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে—
- ৰাষ্ট্ৰবিৰোধী বক্তব্য
- সাম্প্ৰদায়িক বিদ্বেষ উসিয়নি দিয়া মতামত,
- সমাজৰ শান্তি-শৃংখলা বিঘ্নিত কৰা বক্তব্য আদি নিষিদ্ধ কৰা হয়।
চৰকাৰৰ দায়িত্ব হ'ল — এনে পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰা, য’ত প্ৰতিজন নাগৰিকে গণতান্ত্ৰিক নীতি অনুসৰি
মুক্তভাৱে মত প্ৰকাশ কৰাৰ লগতে, আনৰ মতামতকো শ্রদ্ধা আৰু সহনশীলতাৰ সৈতে গ্ৰহণ
কৰিব পাৰে। এইদৰে, মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা কেৱল ব্যক্তি বিকাশৰ এক মাধ্যম নহয়, বৰঞ্চ ই গণতান্ত্ৰিক
সমাজৰ এক অমূল্য সম্পদ।
৮। অমর্ত্য সেন কোন আছিল?
উত্তৰঃ বৰেণ্য বিদ্বান অমর্ত্য সেন সমাজবিজ্ঞান আৰু অৰ্থনীতিবিজ্ঞানৰ বিভিন্ন
ক্ষেত্ৰলৈ গুৰুত্বপূর্ণ আৰু স্থায়ী অৱদান আগবঢ়াইছে। বিশ্ববিখ্যাত এই
অৰ্থনীতিবিদজনৰ জন্ম হৈছিল ১৯৩৩ চনত, অবিভক্ত ভাৰতবৰ্ষৰ ঢাকাত। ভাৰতত কলেজীয়া শিক্ষা সমাপ্ত কৰাৰ পিছত তেওঁ ইংলেণ্ডৰ কেমব্ৰিজ
বিশ্ববিদ্যালয়ত স্নাতকোত্তৰ শিক্ষা লাভ কৰে আৰু তাৰপিছত ইংলেণ্ড, আমেৰিকা আৰু ভাৰতত
অধ্যাপন আৰু গৱেষণাত নিয়োজিত থাকে।
অমর্ত্য সেনৰ গৱেষণাৰ মূল ক্ষেত্ৰ আছিল দক্ষিণ এছিয়া আৰু আফ্রিকাৰ দেশসমূহত দৰিদ্ৰতা, অসমতা আৰু দুৰ্ভিক্ষৰ কাৰণ আৰু প্ৰভাৱৰ ওপৰত অধ্যয়ন আৰু কাৰিকৰী বিশ্লেষণ।
তেওঁৰ এই গৱেষণাই কল্যাণমূলক অৰ্থনীতিৰ আধুনিক
ধাৰণাৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছিল। এই বিশেষ অৱদানৰ স্বীকৃতি স্বৰূপে তেওঁক ১৯৯৮ চনত অৰ্থনীতিৰ ন'বেল বঁটা প্ৰদান কৰা হয়।
উল্লেখযোগ্য যে, অমর্ত্য সেন হৈছে এছিয়া মহাদেশৰ প্ৰথমগৰাকী অৰ্থনীতিবিদ, যিয়ে এই গৌৰৱজনক বঁটা লাভ কৰে।তেওঁৰ লিখনি আৰু গৱেষণাৰ ভিতৰত উল্লেখযোগ্য
বিষয়সমূহ হৈছে—
- কল্যাণমূলক অৰ্থনীতি,
- সামাজিক পছন্দ তত্ত্ব,
- অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক ন্যায়,
- দুৰ্ভিক্ষৰ অৰ্থনৈতিক তত্ত্ব
- উন্নয়নশীল দেশৰ নাগৰিকৰ কল্যাণ জোখাৰ সূচকসমূহ
এই বিশেষ অৱদানসমূহৰ বাবে ১৯৯৯ চনত তেওঁক ভাৰতৰ
সৰ্বোচ্চ নাগৰিক বঁটা ‘ভাৰত ৰত্ন’ প্ৰদান কৰা হয়। লগতে, ২০১৫ চনৰ পৰা ইংলেণ্ডৰ ৰয়েল একাডেমীত আয়োজিত এক ভব্য
অনুষ্ঠানত তেওঁৰ সন্মানত আৰম্ভ কৰা হয় চাৰ্লফ্ট’ন–ইএফজি জন
মে’নার্ড কীনচ্ বঁটা, যাৰ প্ৰথম প্ৰাপক আছিল অমর্ত্য সেন নিজে।
তদুপৰি, ২০১২ চনত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ৰাষ্ট্ৰপতি বাৰাক ওবামাৰ
পৰা তেওঁ ন্যাশনেল হিউমেনিটিজ মেডেল
লাভ কৰে, যি পদক লাভ কৰা প্ৰথম অনা-আমেৰিকান ব্যক্তি হিচাপে অমর্ত্য সেনৰ নাম অমৰ হৈ থাকে।
অমর্ত্য সেনৰ জীৱন আৰু কৰ্মই আধুনিক অৰ্থনীতি, ন্যায়বোধ আৰু সমাজিক
চিন্তাধাৰাত এক দীৰ্ঘস্থায়ী প্ৰভাৱ পেলাই গৈছে।
৯। অমর্ত্য সেনৰ স্বাধীনতা হিচাপে উন্নয়ন ৰ ধাৰণাটো সংক্ষেপে লিখা।
উত্তৰঃ অমর্ত্য সেনৰ দৃষ্টিত, উন্নয়নৰ মূল অৰ্থ হ'ল স্বতন্ত্রতাৰ বিস্তাৰ। তেওঁৰ মতে, উন্নয়ন কোনো নিৰপেক্ষ
অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া নহয়, বৰঞ্চ ই হৈছে ‘অ-স্বাধীনতা’ৰ অপসাৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া। মানুহে দৰিদ্ৰতা, ভয় আৰু সুৰক্ষাৰ
অভাৱ, শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য সেৱাৰ অভাৱ, ৰাজনৈতিক অংশগ্রহণৰ সুযোগৰ অভাৱ, আৰু আন বহু ধৰণৰ
বাধা-বিঘ্নৰ পৰা মুক্ত হৈ সম্পূৰ্ণ বিকাশৰ সুযোগ লাভ নকৰালৈকে উন্নয়ন
কথাটো অপূর্ণ।
অমর্ত্য সেনে মানৱিক দৃষ্টিভংগীৰে উন্নয়নৰ ব্যাখ্যা দিছে। তেওঁ উল্লেখ কৰিছে যে, উন্নয়ন কেৱল অৰ্থনৈতিক
বৃদ্ধিত সীমাবদ্ধ নহয়, বৰঞ্চ স্বাধীনতাৰ মাধ্যমে মানুহৰ ক্ষমতায়নৰ সৈতে ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত। তেওঁ ‘স্বাধীনতাৰ ৰূপত উন্নয়ন’ ধাৰণাটো আগবঢ়াইছে, যি উন্নয়নৰ এক বিস্তৃত, অন্তৰ্ভুক্তিমূলক আৰু ন্যায়সঙ্গত ৰূপ।
এগৰাকী অৰ্থনীতিবিদ হিচাপে, যেনে অৰ্থনীতি আৰু সমাজৰ মাজত থকা অন্তঃসংযোগক গভীৰভাৱে ব্যাখ্যা কৰিছে। তেওঁ বিশ্বাস কৰে যে
অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া একা নহয়—ই সামাজিক গাঁথনি, সংস্কৃতি, আৰু ৰাজনৈতিক
পৰিৱেশৰ সৈতে জড়িত। সেয়ে, দৰিদ্ৰতা বা অসাম্যৰ দৰে সমস্যাবোৰক সমাধান
কৰিবলৈ নীতিগত আৰু ব্যৱস্থাগত পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰয়োজন।
তেওঁ এইটোত জোৰ দিয়ে যে, যদি আনুষ্ঠানিক ৰাজনীতি আৰু ৰাজনৈতিক কাম-কাজত
পৰিৱৰ্তন অনা যায়, তেনেহলে সমাজখনক অধিক সমতাভিত্তিক, ন্যায়সঙ্গত, আৰু মানবিকভাৱে স্থিতিশীল কৰি গঢ়ি তোলা সম্ভৱ।অমর্ত্য
সেনৰ এই দৃষ্টিভংগী সমগ্ৰ বিশ্বৰ উন্নয়ন চিন্তাধাৰাত এক মৌলিক আৰু দিশা-নিৰ্বাচক
পৰিৱর্তন আনে।
১০। অমর্ত্য সেনে কোৱা মূল্যাংকনকাৰী কাৰণ আৰু ফলপ্ৰসূতা কাৰণৰ ধাৰণা দুটা বৰ্ণনা কৰা
উত্তৰঃ অমর্ত্য সেনৰ মতে, উন্নয়নক বুজিবলৈ দুটা মুখ্য
দৃষ্টিভংগী—মূল্যাংকনকাৰী কাৰণ আৰু ফলপ্ৰসূতা কাৰণ—গভীৰভাৱে বিবেচনা
কৰিব লাগে।
মূল্যাংকনকাৰী কাৰণ অনুসৰি, উন্নয়ন সেইদৰে আগবাঢ়ি যোৱা উচিত, যাৰ ফলত ব্যক্তিয়ে
উপভোগ কৰি থকা স্বাধীনতাৰ পৰিসৰ অধিক বিস্তৃত হয়।
অৰ্থাৎ, যিকোনো পৰিঘটনাক উন্নয়ন হিচাপে মূল্যায়ন কৰিবলৈ সেই ঘটনাই মানুহৰ স্বাধীনতা বা
সম্ভাৱনাৰ ক্ষেত্রত কিমান অগ্ৰগতি আনিছে, সেইটো প্ৰধান সূচক হিচাপে গণ্য কৰা উচিত।
আনহাতে, ফলপ্ৰসূতা কাৰণৰ দৃষ্টিভংগীত উন্নয়নৰ সফলতা মানুহৰ নিজ নিজ অভিকৰণ (agency)-ৰ ওপৰেই নিৰ্ভৰ কৰে।
অর্থাৎ মানুহে নিজৰ জীৱনৰ সিদ্ধান্ত ল’বলৈ সক্ষম হ’ব লাগিব, কাৰণ তেওঁলোকৰ সক্ৰিয়
অংশগ্রহণৰ দ্বাৰাই উন্নয়ন সার্থক হয়।
সেনৰ মতে, এই দুয়ো দৃষ্টিভংগীৰ মাজত এক আন্তঃসম্পর্ক আছে। এই দুয়োটাই মিলি তেওঁ আগবঢ়োৱা "স্বাধীনতাৰ ৰূপত উন্নয়ন"
নামৰ মৌলিক ধাৰণাটোক
গঢ়ি তোলে।
তেওঁ ‘মুক্ত অভিকৰণ’
(Free Agency)-ক উন্নয়নৰ গঠনকাৰী উপাদান হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিছে। এই অভিকৰণে অন্যান্য সামাজিক, অৰ্থনৈতিক, আৰু ৰাজনৈতিক
ক্ষেত্ৰৰ অভিকৰণবোৰক শক্তিশালী কৰি তোলে আৰু অধিক ব্যক্তিগত
স্বাধীনতাৰ লগতে সামাজিক উন্নয়নৰ লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ সহায় কৰে।
এইবাবে, অমর্ত্য সেনৰ দৃষ্টিত উন্নয়ন কেবলমাত্র অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ পৰিমাপক নহয়,
বৰঞ্চ ই হৈছে মানুহৰ সম্ভাৱনাৰ বিকাশ আৰু স্বাধীনতা উপভোগ কৰাৰ সক্ষমতা বৃদ্ধিৰ এক
প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ গৰ্ভত মানব কল্যাণৰ মূল সাৰ নিহিত।
১১। অমর্ত্য সেনৰ মতে ব্যক্তিৰ সাধাৰণ সামৰ্থ বৃদ্ধি কৰাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় স্বাধীনতা পাঁচটা কি কি?
উত্তৰঃ অমর্ত্য সেনৰ মতে, উন্নয়নৰ দিশেৰে
পৰীক্ষামূলকভাৱে চিনাক্ত কৰা পাঁচবিধ মৌলিক স্বাধীনতাক তেওঁ সহায়ক স্বাধীনতা (Instrumental Freedoms) হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিছে। এইবোৰ হৈছে —
সেনৰ দৃষ্টিত, এই সকলোবোৰ দিশে মানুহৰ সাধাৰণ সামৰ্থ বা ‘capability’
বৃদ্ধি কৰে। এই
সহায়ক স্বাধীনতাবোৰ এটা আনটোৰ পৰিপূৰক হিচাপে কাম কৰে আৰু
একেলগে মিলি ব্যক্তিৰ উন্নয়নত সহায় কৰে। তেওঁ বিশ্বাস কৰে যে উন্নয়ন কোনো একক দিশৰ
অগ্ৰগতি নহয়, বৰঞ্চ এই সহায়ক স্বাধীনতাবোৰৰ মাজৰ আন্তঃসম্পর্কীয় বিকাশৰ ফল।
১২। অমর্ত্য সেনে লিখা-মেলা কৰা কেইটমান গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়ৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ অমর্ত্য সেনে যিসকল ক্ষেত্রত গভীৰভাবে গৱেষণা আৰু আলোচনা আগবঢ়াইছে, সেইবোৰৰ ভিতৰত কল্যাণমূলক অৰ্থনীতি, সামাজিক পছন্দ তত্ত্ব, অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক ন্যায়, দুৰ্ভিক্ষৰ অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষণ, আৰু উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ নাগৰিকৰ কল্যাণৰ মাপকাঠি নিৰ্ধাৰণৰ সূচকসমূহ বিশেষভাবে উল্লেখযোগ্য। এই সকলো বিষয়ত সেনে বিস্তৃতভাৱে লিখা-মেলা কৰিছে আৰু বিশ্বব্যাপী অর্থনৈতিক চিন্তাধাৰাৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ দেখুওৱা গৱেষণা আগবঢ়াইছে।
১৩। নাগৰিকৰ স্বাধীনতা ৰক্ষাৰ চাৰিটা উপায় উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ নাগৰিকৰ ব্যক্তি স্বাধীনতা ৰক্ষা কৰাৰ কিছুমান
মুখ্য উপায় তলত পুনৰ বৰ্ণনা কৰা হ’ল —
(ক) মৌলিক অধিকাৰ: ভাৰতীয় সংবিধানত কিছু মৌলিক
অধিকাৰ সংৰক্ষিত আছে, যিবোৰ নাগৰিকৰ ব্যক্তি স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰে। এই অধিকাৰসমূহে নাগৰিকক স্বাধীন
চিন্তা, মত প্ৰকাশ, ধৰ্ম পালনৰ অধিকাৰ, সমতা আৰু ব্যক্তিগত সুৰক্ষা প্রদান কৰে। সংবিধানে এই অধিকাৰসমূহৰ উলংঘন ঘটিলে
বিচাৰালয়ৰ দ্বাৰা সুৰক্ষা দিয়াৰ ব্যৱস্থাও কৰিছে।
(খ) ক্ষমতাৰ বিভাজন: চৰকাৰী ক্ষমতা তিনিটা
স্বতন্ত্ৰ শাখাত বিভাজিত হৈ থাকে—বিধান, কাৰ্যন্বয়ন আৰু ন্যায়পালিকা। এই পৃথকীকৰণৰ ফলত
এটা শাখাই আন এটা শাখাৰ অপব্যৱহাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখিব পাৰে। ইয়াৰ ফলত নাগৰিকৰ
স্বাধীনতা সুৰক্ষিত থাকে।
(গ) আইনৰ শাসন: ব্যক্তি স্বাধীনতা সুৰক্ষাৰ
ক্ষেত্ৰত আইনৰ অনুশাসন এক মৌলিক উপাদান। আইন সমানে সকলোৰে ওপৰত প্ৰযোজ্য হয়। আইন
ভংগ নকৰা পৰ্যন্ত কোনো নাগৰিকক আটক বা শাস্তি দিয়াৰ বিধান নাই। ইংলেণ্ডৰ দৰে দেশত
লিখিত সংবিধান নথকা সত্ত্বেও আইনৰ শাসনৰ বাবে নাগৰিকৰ অধিকাৰ সুৰক্ষিত থাকে।
(ঘ) গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰ: গণতন্ত্ৰত ৰাইজে চৰকাৰ গঠন
কৰে আৰু ইচ্ছা কৰিলে ভোটৰ যোগেদি তাত পৰিৱৰ্তন আনিব পাৰে। এই ব্যৱস্থাই নাগৰিকৰ
মতামতক গুৰুত্ব দিয়ে আৰু স্বতন্ত্রতা ৰক্ষাত সহায় কৰে। লগতে গণতান্ত্ৰিক দেশত
প্ৰতিৰোধ শক্তি হিচাপে বিৰুদ্ধ দলৰো অস্তিত্ব থাকে, যি চৰকাৰৰ অপব্যৱহাৰৰ
বিৰুদ্ধে ৰাইজক সজাগ কৰে।
এই সকলো উপায়ৰ মিলিত প্ৰয়োগে নাগৰিকৰ ব্যক্তি স্বাধীনতা সুৰক্ষিত কৰে আৰু এক
সুস্থ সমাজ গঠনত সহায় কৰে।
১৪। নাগৰিক স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্রতা আৰু ৰাজনৈতিক স্বাধীনতাৰ মাজত পার্থক্য লিখা।
উত্তৰঃ নাগৰিক স্বতন্ত্ৰতা আৰু ৰাজনৈতিক স্বতন্ত্ৰতাৰ মাজত থকা পাৰ্থক্যসমূহ তলত দিয়া হ’লঃ
(ক) ধাৰণাগত প্ৰাচীনতা: নাগৰিক স্বতন্ত্ৰতাৰ
ধাৰণাটো বহু পুৰণি আৰু দীৰ্ঘ সময়ৰ পৰা বিদ্যমান। ই প্ৰাকৃতিক আৰু মৌলিক অধিকাৰৰ
সৈতে সম্পৰ্কিত। আনহাতে, ৰাজনৈতিক স্বতন্ত্ৰতা আধুনিক গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰ
ব্যৱস্থাৰ বিকাশৰ লগত বিকশিত হোৱা এটা তুলনামূলকভাৱে নতুন ধাৰণা।
(খ) অধিকাৰৰ উৎস: নাগৰিক স্বতন্ত্ৰতা মানুহৰ
জন্মগত অধিকাৰ। জন্মৰ লগে লগে ব্যক্তিয়ে এই অধিকাৰ লাভ কৰে। আনহাতে, ৰাজনৈতিক
স্বতন্ত্ৰতা লাভ কৰিবলৈ নিৰ্দিষ্ট বয়স (যেনে ভোটাধিকাৰৰ ক্ষেত্ৰত ১৮ বছৰ) আৰু
অৰ্হতা পূৰণ কৰা প্ৰয়োজন হয়।
(গ) ভোগৰ ক্ষেত্ৰ: নাগৰিক স্বতন্ত্ৰতা দেশৰ
ভিতৰত বসবাস কৰা নাগৰিক আৰু বিদেশী উভয়ে ভোগ কৰিব পাৰে, যেনে – মত প্ৰকাশৰ
স্বাধীনতা, ধৰ্ম পালন, নিৰাপত্তা আদি। কিন্তু ৰাজনৈতিক স্বতন্ত্ৰতা, যেনে ভোটাধিকাৰ, প্ৰাৰ্থী হোৱাৰ
অধিকাৰ আদি কেৱল নাগৰিকৰ বাবে সীমাবদ্ধ।
(ঘ) ব্যাপন ক্ষেত্ৰ: নাগৰিক স্বতন্ত্ৰতা
বিশ্বজনীন আৰু সকলো সমাজতেই স্বীকৃত। আনহাতে, ৰাজনৈতিক স্বতন্ত্ৰতা
ৰাষ্ট্ৰৰ চৰকাৰী গঠন আৰু ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। বিভিন্ন দেশত ইয়াৰ
ৰূপ আৰু পৰিসৰ ভিন্ন হয়।
(ঙ) গুৰুত্বৰ ক্ষেত্ৰ: নাগৰিক স্বতন্ত্ৰতা যিকোনো
মানুহৰ বাবে মুখ্য আৰু মৌলিক। ই ব্যক্তিগত স্বাধীনতা আৰু মানৱ অধিকাৰৰ ভিত্তি।
আনহাতে, ৰাজনৈতিক স্বতন্ত্ৰতা গৌণ আৰু নির্দিষ্ট ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োজনীয়; তাৰ অবিহনেও ব্যক্তি
নিৰ্দিষ্ট পৰিসৰত সুস্থ জীৱন-যাপন কৰিব পাৰে।
এইদৰে, নাগৰিক আৰু ৰাজনৈতিক স্বতন্ত্ৰতা দুয়োটাই গুৰুত্বপূৰ্ণ হলেও, তেওঁলোকৰ প্ৰকৃতি,
ক্ষেত্ৰ আৰু প্ৰয়োগ
ভিন্ন।
১৫। স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্ৰতাৰ প্ৰকাৰসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ প্ৰকৃতি অনুসৰি স্বতন্ত্রতাক তলত দিয়া পাঁচটা
ভাগত বিভাজন কৰিব পাৰি:
(ক) নাগৰিক স্বতন্ত্রতা: এই ধৰণৰ স্বতন্ত্রতাৰ অৰ্থ
হৈছে নাগৰিকে সমাজত নিজস্ব চিন্তা-ভাবনা, ধৰ্ম, মতামত, জীৱন-পদ্ধতি আৰু কৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত বাধাবিঘ্নৰ
অবিহনে নিজৰ ব্যক্তি সত্তা বিকাশ কৰাৰ অধিকাৰ। নাগৰিক স্বতন্ত্রতা ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা
প্ৰদত্ত আৰু আইনৰ সহায়ত সুৰক্ষিত থাকে। ইয়াৰ ভিতৰত বাক্-স্বাধীনতা, ধৰ্ম-স্বাধীনতা,
সমাবেশ আৰু সংগঠন
গঠন কৰাৰ অধিকাৰ, গোপনীয়তাৰ অধিকাৰ আদি অন্তৰ্ভুক্ত।
(খ) ৰাজনৈতিক স্বতন্ত্রতা: এই স্বতন্ত্রতা নাগৰিকক
ৰাষ্ট্ৰশাসনত সক্ৰিয়ভাৱে অংশ লোৱাৰ অধিকাৰ প্ৰদান কৰে। ইয়াৰ সহায়ত নাগৰিকে
ভোটাধিকাৰৰ ব্যৱহাৰ, নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা, ৰাজনৈতিক দল গঠন, চৰকাৰী পদৰ বাবে আবেদন আদিৰ
সুযোগ লাভ কৰে। ই গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ অন্যতম আধাৰ।
(গ) প্রাকৃতিক স্বতন্ত্রতা: এই ধৰণৰ স্বতন্ত্রতা মানুহে
ৰাষ্ট্ৰ আৰু আইন-পদ্ধতিৰ আগতে, প্ৰাকৃতিক অৱস্থাত উপভোগ কৰিছিল বুলি ধৰা হয়।
হবছ, লক আৰু ৰুশোৰ দৰে দাৰ্শনিকৰ মতে, এই স্বতন্ত্রতা প্ৰাকৃতিক, স্বাভাবিক আৰু
জন্মগত — যেনে জীৱন যাপন, চিন্তা আৰু কৰ্মত বাধাহীনতা।
(ঘ) অৰ্থনৈতিক স্বতন্ত্রতা: এই স্বতন্ত্রতাই ব্যক্তিক
নিজে কাম কৰি জীৱন নিৰ্বাহৰ বাবে উপযুক্ত উপাৰ্জনৰ সুযোগ দিয়ে। ইয়াত ব্যক্তিয়ে
নিজৰ পছন্দৰ পেচা-জীৱিকাৰ বাছনি, সম্পত্তিৰ অধিকাৰ, উৎপাদন আৰু ব্যৱসায়ৰ
স্বাধীনতা আদি অন্তৰ্ভুক্ত। আৰ্থিকভাৱে স্বাৱলম্বী হোৱাই অন্য সকলো ধৰণৰ
স্বতন্ত্রতাৰ ভিটা।
(ঙ) ৰাষ্ট্ৰীয় স্বতন্ত্রতা: এই ধৰণৰ স্বতন্ত্রতা এখন
ৰাষ্ট্ৰে বাহ্যিক শক্তিৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা মুক্ত হৈ নিজে নিজৰ ভিতৰীয় আৰু বাহ্যিক
কাৰ্য সম্পাদনৰ ক্ষমতা অৰ্জন কৰাৰ অৱস্থা। ই ৰাষ্ট্ৰৰ সার্বভৌমত্ব আৰু আত্ম-শাসনৰ
অধিকাৰৰূপে স্বীকৃত। স্বাধীনতা আন্দোলনসমূহৰ মুখ্য লক্ষ্য আছিল এই ৰাষ্ট্ৰীয় স্বতন্ত্রতা।
এইদৰে, স্বতন্ত্রতা একেটা ধাৰণাৰ ভিতৰতে বহুবিধ ৰূপত প্ৰকাশ পায়, যাৰ সকলো দিশ
ব্যক্তিৰ মুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত পৰিপূৰক হিচাপে কাৰ্য কৰে।
১৬। স্বাধীনতা উপভোগৰ বাবে বাধা-নিষেধৰ প্ৰয়োজনীয়তা আছেনে?
উত্তৰঃ সম্পূৰ্ণৰূপে মুক্ত বা বাধাহীন পৰিবেশ বাস্তৱ
সমাজত সম্ভৱ নহয়। ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ ক্ষেত্ৰত সমাজে সদায় কিছুমান যুক্তিসংগত আৰু
ন্যায়সংগত সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰে, যাৰ উদ্দেশ্য হ’ল সামাজিক শৃংখলা আৰু শান্তি
ৰক্ষা কৰা। এনে নিয়ন্ত্রণসমূহক “সামাজিক বাধা-নিষেধ” বুলি কোৱা হয়। এই
বাধা-নিষেধসমূহে ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা সম্পূৰ্ণকৈ কঢ়িয়াই ললে, বৰঞ্চ ই ব্যক্তিগত আৰু
সামূহিক অধিকাৰৰ সুৰক্ষাৰ বাবে প্রয়োজনীয়।
যদি সমাজত কোনো নিয়ন্ত্রণ নাথাকে, তেনেহ’লে ব্যক্তিবিশেষৰ সীমাহীন আচৰণৰ ফলত সংঘাত,
অস্থিৰতা আৰু হিংসা
প্ৰৱণতা বাঢ়ি যাব পাৰে। এই কাৰণেই প্ৰতিটো সমাজতে বিবাদ হ্ৰাস আৰু সুস্থ
সহাবস্থান নিশ্চিত কৰিবলৈ কিছুমান সামাজিক বাধা-নিষেধ প্ৰচলিত থাকে। এই বাধাসমূহে
ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ ওপৰত সীমিত নিয়ন্ত্রণ আৰোপ কৰি এনে পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰে,
য’ত সকলো ব্যক্তিয়ে
সমানভাৱে স্বাধীনতা উপভোগ কৰিব পাৰে।
সেয়া হ’বলৈ, শান্তিপূৰ্ণ, সুসংহত আৰু সজাগ সমাজ এখন গঠনৰ বাবে ব্যক্তিৰ স্বাধীনতাৰ লগতে উপযুক্ত
বাধা-নিষেধও সমান গুৰুত্বপূর্ণ। গতিকে নিশ্চিতভাৱে ক’ব পাৰি যে — স্বাধীনতাৰ সঠিক
উপভোগৰ বাবে সমাজত কিছু নিয়ন্ত্রণ তথা বাধা-নিষেধৰ প্ৰয়োজনীয়তা আছে।
১৭। স্বাধীনতাৰ নকাৰাত্মক আৰু সকাৰাত্মক ধাৰণাৰ চমুব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ স্বতন্ত্রতা বা স্বাধীনতা ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ এক
মুখ্য আৰু মৌলিক ধাৰণা। ই ব্যক্তি বিশেষৰ স্বাভাৱিক অধিকাৰ আৰু বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত
প্রয়োজনীয় অবস্থা বা পৰিৱেশক বুজায়। স্বতন্ত্রতা ব্যক্তিৰ ব্যক্তিগত, সামাজিক আৰু মানসিক
বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত এক অপৰিহার্য উপাদান। এই ধাৰণাটোৰ দুটা মুখ্য দিশ আছে—নকাৰাত্মক
আৰু সকাৰাত্মক।
নকাৰাত্মক স্বতন্ত্রতা অনুসৰি, ব্যক্তি বাধাহীনভাৱে নিজৰ ইচ্ছা অনুযায়ী জীৱন-যাপন কৰিবলৈ সক্ষম হ’ব লাগে। এই
দিশটোত চৰকাৰ বা আন কোনো বাহ্যিক শক্তিয়ে ব্যক্তিৰ ওপৰত অযাচিত নিয়ন্ত্ৰণ আৰোপ
নকৰে। ইবচ, জন ল’ক, আদাম স্মিথ আৰু জে. এছ. মিল আদি চিন্তাবিদসকলে এই ধাৰণাৰ সমৰ্থন কৰিছে। মিলৰ
মতে, ব্যক্তিয়ে নিজৰ শৰীৰ, চিন্তা আৰু মনৰ ওপৰত পূৰ্ণ স্বাধীনতা ভোগ কৰিব
লাগিব। বিশেষকৈ চিন্তা, মত প্ৰকাশ, ধৰ্ম, শিক্ষা আৰু পেচা-কৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত কোনো ধৰণৰ হস্তক্ষেপ বা বাধা নাথাকিব লাগে।
সকাৰাত্মক স্বতন্ত্রতাৰ মতে, স্বাধীনতাৰ প্ৰকৃত অৰ্থ হ’ল—বিকাশৰ বাবে উপযুক্ত
পৰিৱেশৰ নিশ্চয়তা। ব্যক্তি যেন নিজৰ ক্ষমতা, গুণ আৰু প্ৰতিভাৰ বিকাশ
ঘটাব পাৰে, তাৰ ব্যৱস্থা নিশ্চিত কৰা স্বতন্ত্রতাৰ মূল উদ্দেশ্য। এই ধাৰণাত যুক্তিসংগত
বাধা বা নিয়ম-নীতিকো গ্রহণ কৰা হয়। লাস্কি, টিএইচ গ্ৰীণ, কাণ্ট আদি
চিন্তাবিদসকলে এই দিশৰ সমৰ্থন কৰিছে। লাস্কিৰ মতে, স্বতন্ত্রতা মানে তেনে এক
পৰিৱেশ, য’ত ব্যক্তিয়ে নিজৰ সম্ভাৱনাৰ পূৰ্ণ বিকাশ ঘটাব পাৰে। কাণ্টৰ মতে, ইচ্ছাৰ স্বাধীনতাই
স্বতন্ত্রতাৰ মূল কথা, কিন্তু ই নৈতিক নিয়ম আৰু সামাজিক দায়িত্বৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্রিত হ’ব লাগে।
উভয় ধাৰণাৰ মূলে এটা কথা স্পষ্ট—স্বতন্ত্রতা মানে সম্পূৰ্ণ উন্মুক্ততা নহয়,
বৰঞ্চ এনে এক পৰিৱেশ,
য’ত সকলো ব্যক্তি
সমানভাৱে বিকাশৰ সুযোগ লাভ কৰে আৰু নিজৰ অধিকাৰ উপভোগ কৰি অন্যৰ অধিকাৰ ক্ষুণ্ন
নকৰে। এইদৰে স্বতন্ত্রতা ব্যক্তিগত অধিকাৰৰ সুৰক্ষা কৰাৰ লগতে সামাজিক মংগল সাধনৰো
পথ প্ৰশস্ত কৰে।
১৮। নকাৰাত্মক স্বতন্ত্রতা ধাৰণাৰ চমু ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ নকাৰাত্মক স্বতন্ত্রতা হৈছে তেনে এখন অৱস্থা,
য’ত ব্যক্তি সকলে
বাধাহীনভাৱে, বাহ্যিক হস্তক্ষেপৰ অবিহনে, নিজৰ জীৱন-জীৱিকা আৰু কাৰ্য্য-কর্ম চলাব পৰা
পৰিৱেশ পায়। এই ধৰণৰ স্বতন্ত্রতাৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল—আইন, চৰকাৰ বা অন্য কোনো
ক্ষমতাশালী সংস্থাৰ অনাৱশ্যক নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা ব্যক্তিক মুক্তি প্ৰদান কৰা।
নকাৰাত্মক স্বতন্ত্ৰতা বেছি ভাগে "অ-হস্তক্ষেপ" (non-interference)
ধাৰণাৰ ওপৰত আধাৰিত।
বিশিষ্ট দার্শনিক অধ্যাপক বার্নাৰ্ড বোছাংকুৱে নকাৰাত্মক স্বতন্ত্রতা বিষয়ে
কৈছে—এই ধৰণৰ স্বাধীনতা জীৱনধাৰণৰ এক আৱশ্যকীয় চৰ্ত, যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তিগত
বিকাশ সম্ভব হয়। এই ধাৰণাৰ সমর্থকসকলে (যেনে হবচ, জন ল’ক, মণ্টেস্কিউ, বেন্থাম, হেনৰি ছিজউইক,
হার্বাৰ্ট স্পেন্চাৰ,
জে. এছ. মিল,
এফ.এ. হায়েক আদি)
বিশ্বাস কৰে যে প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে ভাল-মন্দ বিচাৰ কৰাৰ ক্ষমতা নিজে ৰাখে, সেয়েহে তেওঁৰ ওপৰত
বাহ্যিক হস্তক্ষেপ অনুচিত।
থমাছ হবচৰ মতে, স্বাধীনতা হৈছে ব্যক্তিৰ ব্যক্তিগত সম্পত্তি, আৰু ই ৰাষ্ট্ৰীয় আইনৰ ভিতৰত
থাকি জোৰ-জুলুম নথকা এক অৱস্থা। যদিও তেওঁ স্বীকৃতি দিয়ে যে সম্পূৰ্ণ মুক্তি
হানিকৰ হ’ব পাৰে, তথাপি ব্যক্তি নিজৰ ব্যৱহাৰ আৰু চিন্তা-ভাবনাত বাধাহীন হ’ব লাগিব।
জেৰেমি বেন্থামৰ দৃষ্টিভংগীৰে, স্বাধীনতা ব্যক্তিৰ সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত আইন-স্বীকৃত সুৰক্ষাৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰ কৰে। বেন্থামে স্বতন্ত্ৰতা আৰু আইনৰ মাজত সমন্বয়ৰ প্ৰয়োজনীয়তা অনুভৱ
কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, উপযোগিতা বা “utility” হ’ল স্বাধীনতা আৰু বাধা-নিষেধৰ মাজত সঠিক সাম্য
বজাই ৰখাৰ মূল চাবিকাঠি।
কাৰ্ল প'পাৰৰ মতে, স্বাধীনতা মানে কেৱল সুখ উপভোগ নহয়, বৰঞ্চ দুখ-দুৰ্দশা আঁতৰোৱাৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰই
পদক্ষেপ ল’ব লাগে। তেওঁ ব্যক্তিৰ অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতাক ৰক্ষা কৰাৰ লগতে, সামাজিক দায়িত্ব
পালন কৰিবলৈ ৰাষ্ট্ৰক আহ্বান জনায়।
সাৰাংশস্বৰূপে, নকাৰাত্মক স্বতন্ত্রতা বুজায়—ব্যক্তিয়ে বাধাহীনভাৱে নিজৰ ইচ্ছা অনুসৰি চিন্তা,
কাৰ্য্য আৰু জীৱন
নিৰ্বাহ কৰিব পৰা পৰিৱেশ; য’ত ৰাষ্ট্ৰ বা সমাজৰ অযাচিত হস্তক্ষেপ নাথাকে।
এই ধাৰণাই ব্যক্তিৰ স্বভাৱ, চিন্তাশক্তি আৰু কৰ্মক্ষমতাৰ ওপৰত পূৰ্ণ বিশ্বাস
ৰাখে। স্বতন্ত্রতা মানে ইচ্ছামতে চলা নহয়, কিন্তু স্বাভাৱিক অধিকাৰ ৰূপে ব্যক্তিৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰ কৰি বিকাশ ঘটাব পৰা এক উপযুক্ত পৰিৱেশ।
১৯। সকাৰাত্মক স্বতন্ত্রতা ধাৰণাৰ চমুব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ সাম্প্ৰতিক সময়ত সকাৰাত্মক স্বতন্ত্ৰতাৰ ধাৰণাই
বিশ্বজুৰি ব্যাপক স্বীকৃতি লাভ কৰিছে। এই ধাৰণাটোৰ বিকাশত ইংলেণ্ডৰ দাৰ্শনিক টি.
এইচ. গ্ৰীণৰ (T. H. Green) অৱদান উল্লেখযোগ্য। গ্ৰীণৰ মতে, স্বতন্ত্রতা মানে
হৈছে — এনে এখন সমাজব্যৱস্থা, য’ত প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে আনৰ সৈতে সমানে, অৰ্থপূৰ্ণভাৱে আৰু
সামাজিক দায়িত্বৰ সৈতে কৰ্ম কৰিব পাৰি। ই কোনো এক নিৰ্বন্ধহীন অনিয়ন্ত্রিত
স্বাধীনতা নহয়, বৰঞ্চ নৈতিকতা, সামাজিক ন্যায় আৰু দায়িত্ববোধত আধাৰিত এক সংহত ধাৰণা।
জন ষ্টুৱাৰ্ট মিলেও স্বতন্ত্ৰতা সম্পৰ্কে প্ৰাৰম্ভিক অৱস্থাত নকাৰাত্মক ধাৰণাক
সমৰ্থন কৰিছিল। যদিও সময়ৰ সৈতে তেওঁৰ দৃষ্টিভংগীত পৰিৱৰ্তন ঘটে আৰু তেওঁ সকাৰাত্মক
স্বতন্ত্ৰতাৰ দিশে ধাৰণা বিস্তাৰ কৰে। তেওঁৰ মতে, ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ উপভোগৰ
লগত কিছু যুক্তিসঙ্গত সীমা তথা সামাজিক আৰু নৈতিক দায়বদ্ধতা জড়িত থাকে।
সকাৰাত্মক স্বতন্ত্ৰতা বুজায় – তেনে ধৰণৰ স্বাধীনতা য’ত প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে
নিজৰ সম্ভাৱনা বিকাশ কৰাৰ বাবে সমাজে উপযুক্ত পৰিৱেশ প্ৰদান কৰে। এই ধাৰণাত আইন,
নীতি-নিয়ম, আৰু সামাজিক
দায়িত্ববোধ এক প্ৰধান ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। ই যুক্তি দিয়ে যে যিকোনো ধৰণৰ বাধাহীন,
নিয়ন্ত্রণহীন সমাজ
ব্যৱস্থাত বলৱন্তে দুর্বলক হেয় কৰিবলৈ সক্ষম হয়। তেনে অৱস্থাই "জোৰ যাৰ,
মূলুক তাৰ"
ধাৰণাৰ সৃষ্টি কৰে, য’ত দুখীয়া, সংখ্যালঘু আৰু দূৰ্বল ব্যক্তি সমাজৰ পৰা বিতাড়িত হোৱাৰ আশংকা থাকে।
সকাৰাত্মক ধাৰণাৰ সমৰ্থকসকলে কয়—স্বতন্ত্ৰতা মানেই যি ইচ্ছা, তাৰ অনুমতি নহয়।
ব্যক্তি স্বাধীনতা উপভোগ কৰোঁতে আনৰ অধিকাৰ খণ্ডিত নহয় যেন, সেইটো নিশ্চিত কৰা
উচিত। এই উদ্দেশ্যে সমাজ আৰু ৰাষ্ট্ৰই ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ ওপৰত যুক্তিসঙ্গত
নিয়ম-কানুন প্ৰয়োগ কৰিব পাৰে।
তেওঁলোকে লগতে কৈছে যে, এই ধৰণৰ নিয়ম-কানুন বা বাধা-নিষেধবোৰ অযৌক্তিক,
অতিনিয়ন্ত্ৰণকাৰী
বা অপ্রয়োজনীয় নহ’ব লাগিব। যুক্তিসংগত বিধিনিষেধৰে সংগঠিত সমাজে ব্যক্তিক নিজৰ
ক্ষমতা বিকাশ কৰাৰ সোঁমাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক সুযোগ প্ৰদান কৰিব
পাৰে, যাৰ জৰিয়তে সাৰ্বভৌম কল্যাণ নিশ্চিত হয়।
সাৰাংশস্বৰূপে, সকাৰাত্মক স্বতন্ত্ৰতা হ'ল – তেনে এক ধাৰণা যি ব্যক্তিৰ নিজ বিকাশৰ
অধিকাৰক স্বীকৃতি দিয়ে, কিন্তু সেই বিকাশৰ পথত আনৰ অধিকাৰ যেন বিঘ্নিত নহয়, সেয়া নিশ্চিত কৰাৰ বাবে
সামাজিক নিয়মনিষ্ঠা আৰু নৈতিক দায়িত্ববোধকো সমান গুৰুত্ব দিয়ে। এই ধাৰণাই সমাজত
সমতা, ন্যায় আৰু কল্যাণমুখী পৰিৱেশ নিশ্চিত কৰাৰ পথ প্ৰশস্ত কৰে।
২০। মুক্তি হিচাপে স্বাধীনতা ধাৰণাৰ চমুব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ স্বতন্ত্রবাদী আৰু লোকহিতৈষীসকলে স্বাধীনতাৰ
ধাৰণাক সম্পূৰ্ণ ভিন্ন দৃষ্টিভংগীৰে ব্যাখ্যা কৰিছে। স্বতন্ত্রবাদী চিন্তাবিদ
ইশ্বায়া বাৰ্লিন (Isaiah Berlin) সকাৰাত্মক বা ধনাত্মক স্বাধীনতাক
"স্ব-নিপুণতা" হিচাপে পৰিগণনা কৰে। তেওঁৰ মতে, ব্যক্তি সেই সময়তে মুক্ত
বুলি গণ্য হয়, যেতিয়া তেওঁ নিজে নিজৰ জীৱনৰ নিয়ন্ত্ৰণ লৈ জীৱন নিৰ্দেশনা দিয়ে, আনৰ আজ্ঞাপালক হোৱাৰ
পৰিবর্তে। David Miller–এ বাৰ্লিনৰ সকাৰাত্মক
স্বাধীনতাৰ ধাৰণাৰ পৰা তিনিটা গুৰুত্বপূর্ণ উপাদান উলিয়াইছে—
স্বতন্ত্রবাদীসকলৰ মতে, ৰাজ্যৰ দায়িত্ব হ'ল ব্যক্তিগত নকাৰাত্মক বা
নেতিবাচক স্বাধীনতা ৰক্ষা কৰা। যদি ৰাজ্যে সকাৰাত্মক স্বাধীনতা প্ৰদান কৰিবলৈ
চেষ্টা কৰে, তেন্তে ই "নৈতিক অভিভাৱকত্ব" বা একদলীয় শাসন ব্যৱস্থাৰ বাবে ভূমি
প্ৰস্তুত কৰিব পাৰে। ফলস্বৰূপে, ব্যক্তিসকলে নিচৰ স্তৰৰ স্বাধীনতাৰ পৰা উচ্চ
স্তৰৰ "উচ্চতৰ মূল্যবোধ" বুজা স্বাধীনতাৰ পন্থালৈ আগবাঢ়ে। এই সন্দৰ্ভত,
Norman Barry (An Introduction to Modern Political Theory; 1989) মত প্ৰকাশ কৰে "যেতিয়া ব্যক্তিৰ উচ্চ অভিপ্ৰায়সমূহ শ্ৰেণী,
ৰাষ্ট্ৰ আৰু জাতিৰ সমপৰ্যায়ৰ হ’ব, তেতিয়া একনায়কত্ববাদৰ বাবে
পথ নিৰ্মাণ হ’ব।"
ইয়াৰ বিপৰীতে, লোকহিতৈষীসকল সকাৰাত্মক বা ধনাত্মক স্বাধীনতাক ভিন্ন
দৃষ্টিকোণে বিবেচনা কৰে। তেওঁলোকৰ মতে, যুক্তি বা স্বাধীনতা কেতিয়াও কেৱল এৰি থৈ দিয়া
অৱস্থা নহয়; ই হ’ল তেনেসকল লোকক স্বাধীনতা প্ৰদান কৰিবলৈ ৰাজ্যই লোৱা সকাৰাত্মক পদক্ষেপ,
যিসকলে প্ৰয়োজনীয়
বস্তুৰ অভাৱত আছে।
চমুতে, স্বতন্ত্রবাদীসকলে স্বাধীনতাক অধিকাৰসম্পন্ন, সম্পদশালী আৰু সিদ্ধান্ত
ল’ব পৰা সক্ষম লোকসকলৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য বুলি ভাবে। আনহাতে, লোকহিতৈষীসকলে
তেনেসকল লোকৰ পক্ষত স্বাধীনতাৰ দাবী কৰে, যিসকলে দমনিত, বঞ্চিত আৰু প্ৰতিকূল
পৰিৱেশত বাস কৰে। সেয়েহে, তেওঁলোকে স্বাধীনতাক যুক্তি আৰু ন্যায়ৰ সৈতে
সংযুক্ত কৰে।
২১। বিকাশ হিচাপে স্বাধীনতা ধাৰণাৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ বিকাশ হিচাপে স্বাধীনতাৰ ধাৰণা হৈছে স্বাধীনতাৰ স্বতন্ত্রবাদী দৃষ্টিভংগীৰ বিপৰীত এক দৃষ্টিভংগী। স্বতন্ত্রবাদীসকলে স্বাধীনতাক "নিয়ন্ত্ৰণৰ অনুপস্থিতি" বা "অকলে এৰি দিয়া" অৱস্থাৰূপে বিবেচনা কৰে। এই ধাৰণাটো প্ৰধানকৈ সেই সকল ভাগ্যৱান, চহকী আৰু শক্তিশালী লোকসকলৰ সুবিধাৰ বাবে উপযোগী, যিসকলে এটা প্ৰতিযোগিতামূলক সমাজত সুবিধাজনক স্থানত থাকে। স্বতন্ত্রবাদী ধাৰণাৰ অধীনত, দুখীয়া বা দুর্বল লোকসকলক সাধাৰণতে অকলে ত্যাগ কৰি দিয়া হয়, যাৰ ফলত তেওঁলোকে নিজ জীৱনত উন্নতি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত বঞ্চিত হৈ পৰে। সেইকাৰণে, এই ধৰণৰ স্বাধীনতা বেছিভাগ সমাজৰ বাবে অনুকূল নহয়। ইয়াৰ বিপৰীতে, বিকাশ হিচাপে স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো সমাজৰ পিছপৰা আৰু বঞ্চিত অংশৰ লোকসকলৰ বাবে এক সুযোগ সৃষ্টি কৰে, যাতে তেওঁলোকে নিজৰ প্ৰতিভা, সক্ষমতা আৰু চেষ্টাৰ জৰিয়তে জীৱন উন্নতি কৰিব পাৰে। এই ধাৰণাই কেবল ধনীৰ দয়াত বিশ্বাস নকৰে, বৰঞ্চ সকলো লোকৰ আত্ম-বিকাশ, অধিকাৰ আৰু আত্ম-সম্মানৰ সুৰক্ষাক প্ৰাধান্য দিয়ে। এই দৃষ্টিভংগী C. B. Macpherson আৰু অমর্ত্য সেনৰ সমাজ-চিন্তনত সুস্পষ্টভাৱে প্ৰতিফলিত হৈছে। তেওঁলোকে বিকাশকেন্দ্ৰিক স্বাধীনতাৰ দ্বাৰা ব্যক্তিৰ সামগ্ৰিক উন্নয়ন, সুযোগৰ সমতা, আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ গুৰুত্বক ব্যক্ত কৰিছে। সঁচাকৈয়ে, বিকাশ হিচাপে স্বাধীনতাৰ ধাৰণাই সমাজত অধিক সাম্যবাদী আৰু ন্যায়সঙ্গত পৰিৱেশ গঢ়ি তোলে।
২২। ব্যক্তি স্বতন্ত্রতা ৰক্ষা কৰাৰ চাৰিটা উপায়ৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ ব্যক্তি স্বতন্ত্রতা ৰক্ষা
কৰাৰ চাৰিটা উপায় তলত আলোচনা কৰা হ’লঃ
(ক) মৌলিক অধিকাৰঃ সংবিধানত উল্লেখ থকা মৌলিক
অধিকাৰসমূহ ব্যক্তি স্বতন্ত্রতা ৰক্ষাৰ বাবে এক গুৰুত্বপূর্ণ হাতিয়াৰ। এই
অধিকাৰসমূহে নাগৰিকক কথা-কোৱা, বিশ্বাস প্ৰকাশ, ধৰ্ম মানি চলা, সংগঠন গঠন কৰা,
শিক্ষা আৰু জীৱন
নিৰ্বাহৰ অধিকাৰ দিয়ে। সংবিধানে এই অধিকাৰসমূহৰ ৰক্ষা সুনিশ্চিত কৰাৰ ব্যৱস্থা
কৰিছে। বিচাৰালয়ে এই অধিকাৰসমূহ লঙ্ঘিত হ’লে জনসাধাৰণক ন্যায় প্ৰদান কৰিবলৈ সক্ষম।
(খ) ক্ষমতা পৃথকীকৰণঃ ক্ষমতা পৃথকীকৰণ নীতি
অনুসৰি চৰকাৰৰ তিনিটা অংগ — আইন-নির্মাতা (বিধান সভা), কাৰ্যনির্বাহী
(কার্যপালিকা), আৰু ন্যায়বিভাগ (বিচাৰপালিকা) — একেযে বিভাগৰ অন্তৰ্গত নহ’ব লাগে। এই বিভাজনৰ
ফলত কোনো একক সংস্থাই অধিক ক্ষমতা লাভ কৰি স্বেচ্ছাচাৰিতা কৰিবলৈ সক্ষম নহয়। ইয়াৰ
ফলস্বৰূপ, ব্যক্তি স্বতন্ত্রতা সুৰক্ষিত থাকে।
(গ) আইনৰ অনুশাসনঃ আইনৰ শাসনৰ অধীনত সকলো
ব্যক্তি সমান আৰু কোনোবাই আইনৰ ওপৰত নহয়। কোনো লোকক যথাযথ ন্যায়িক প্ৰক্ৰিয়া
অবলম্বন নকৰি আটক বা শাস্তি প্ৰদান কৰা নহয়। ইংলেণ্ডৰ দৰে দেশত লিখিত সংবিধান আৰু
ক্ষমতা বিভাজন নাথাকিলেও, আইনৰ অনুশাসন থাকি ব্যক্তি স্বতন্ত্রতা ৰক্ষিত
হয়।
(ঘ) গণতান্ত্রিক চৰকাৰঃ গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰে নাগৰিকক
ব্যক্তি স্বতন্ত্রতা প্ৰদান আৰু সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত সৰ্বাধিক উপযোগী। ইয়াত চৰম
ক্ষমতা জনসাধাৰণৰ হাতত থাকে। নাগৰিকে নিজৰ পছন্দৰ চৰকাৰ নিৰ্বাচন কৰিব পাৰে আৰু
অপছন্দৰ চৰকাৰ পৰিৱৰ্তন কৰিব পাৰে। লগতে, একাধিক ৰাজনৈতিক দলৰ উপস্থিতিৰ ফলত চৰকাৰ
স্বেচ্ছাচাৰী হ’ব পৰা নোখোজে, যাৰ ফলত ব্যক্তি
স্বাধীনতা অধিক সুৰক্ষিত হয়।
২৩। স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ মাজৰ সম্পৰ্ক লিখা।
উত্তৰঃ স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ সম্পৰ্ক লৈ ৰাজনীতি
বিজ্ঞানীসকলৰ মাজত মতভেদ দেখা গৈছে। একাংশ বিজ্ঞানীৰ মতে স্বাধীনতা আৰু সমতা
পৰস্পৰবিৰোধী ধাৰণা। এই মত তেতিয়াহে গ্রহণযোগ্য হ’ব পাৰে, যেতিয়া
"স্বাধীনতা" শব্দটোৰ অৰ্থহে মুখ্য কৰি ধৰা হয়। কিন্তু বাস্তৱিকতে,
স্বাধীনতা বুলিলে
এনে এটা পৰিৱেশক বুজায়, য’ত ব্যক্তিয়ে নিজৰ শাৰীৰিক, বৌদ্ধিক, আৰু নৈতিক গুণসমূহৰ বিকাশ
ঘটাব পাৰে। এইক্ষেত্ৰত লক্ষ্যণীয় যে সকলো ব্যক্তিৰ ক্ষমতা,
গুণ, আৰু পৰিস্থিতি সমান
নহয়। সেয়ে সকলো ব্যক্তিৰ প্ৰতি সমান ব্যৱহাৰ প্ৰয়োগ কৰিলে তুলনামূলকভাৱে দুৰ্বল
ব্যক্তি বা গোটসমূহ অধিক ক্ষতিগ্রস্ত হ’ব পাৰে। এই যুক্তিৰ আধাৰত স্বাধীনতা আৰু
সমতাৰ সম্পৰ্ক তলত দাঙি ধৰিছো—
(ক) স্বাধীনতা আৰু সমতা পৰস্পৰ সম্পূৰকঃ স্বাধীনতা হৈছে
ব্যক্তিয়ে নিজৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশ আৰু সক্ষমতা প্ৰকাশ কৰাৰ বাবে এক দৰকাৰী
পৰিস্থিতি। সমতা তেনেকুৱা পৰিৱেশ সুনিশ্চিত কৰে, য’ত সকলো লোকে ৰাজনৈতিক,
সামাজিক, আৰু অর্থনৈতিক দিশত
স্বাধীনতা উপভোগ কৰিব পাৰে। সেইকাৰণে স্বাধীনতা আৰু সমতা দুয়ো নিবিড়ভাৱে জড়িত।
(খ) সমতাৰ পূৰ্বশর্ত হিচাপে স্বাধীনতা: স্বতন্ত্রতা
থাকিলেহে ব্যক্তি সম অধিকাৰৰ ভিত্তিত ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
ব্যক্তি যদি স্বাধীন নোহোৱায়, তেন্তে তেওঁ ৰাজনৈতিক সমতাও উপভোগ কৰিব নোৱাৰে।
সেয়ে, স্বাধীনতা সমতাৰ পূৰ্বশর্ত হিচাপে বিবেচিত হ’ব পাৰে।
(গ) সাম্যবাদী আৰু উদাৰবাদীৰ দৃষ্টিভংগী: সাম্যবাদীসকলে মত
প্ৰকাশ কৰিছে যে—সমতা অবিহনে স্বতন্ত্রতা অৰ্থহীন। আনহাতে, উদাৰবাদী তথা পুঁজিবাদী
ৰাষ্ট্ৰসমূহত দেখা গৈছে যে—অর্থনৈতিক সমতা অবিহনে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা মূল্যহীন হৈ
পৰে। এইক্ষেত্ৰত দুয়োটা দৃষ্টিভংগীয়ে স্বাধীনতা আৰু সমতা দুয়োকে সমান গুৰুত্ব দিয়া
হয়।
(ঘ) স্বতন্ত্রতা আৰু সমতাৰ আন্তঃসম্পৰ্ক: অর্থনৈতিক
স্বতন্ত্রতা নাথাকিলে যেনেদৰে ৰাজনৈতিক স্বাধীনতাও ব্যৰ্থ, তেনেদৰে সমতা নাথাকিলেও
স্বাধীনতাৰ অৰ্থ থাকে না। এজন নাগৰিকে স্বাধীন জীৱন-যাপন কৰিবলৈ সমতাৰ সহায়ত
স্বাধীনতা উপভোগ কৰাৰ প্ৰয়োজন হয়।
২৪। মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতাই কি বুজায় লিখা।
উত্তৰঃ মত প্রকাশৰ স্বাধীনতা, অৰ্থাৎ বাক্ স্বাধীনতা, হৈছে স্বকীয় মতামত
স্বাধীনভাৱে প্ৰকাশ কৰাৰ অধিকাৰ। ই বৰ্তমান যুগত নাগৰিকসকলৰ অন্যতম মুখ্য আৰু
শ্রেষ্ঠ অধিকাৰ হিচাপে গণ্য। এজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ মনৰ ভাব, চিন্তা, আৰু দৃষ্টিভংগী
সম্পূর্ণ স্বাধীনভাবে প্ৰকাশ কৰাৰ অধিকাৰই বাক্ স্বাধীনতা বুলি জনা যায়।
বাক্ স্বাধীনতা ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ অন্যতম প্রধান অংগ। ই একেদিকে পৌৰ অধিকাৰ, আনেদিকে ৰাজনৈতিক অধিকাৰ হিচাপেও বিবেচিত।
যদি কোনো সমাজত নাগৰিকসকলে স্বাধীনভাবে মতামত প্ৰকাশ কৰিব নোৱাৰে, তেন্তে সেই সমাজত
সফল গণতন্ত্রৰ বিকাশ সম্ভৱ নহয়। বাক্ স্বাধীনতা নাথাকিলে ব্যক্তিৰ চিন্তা আৰু ব্যক্তিত্বৰ পূর্ণ বিকাশো হ’ব নোৱাৰে।সকলো নাগৰিকে নিজৰ
চিন্তা, মত, আৰু ভাবনাসমূহ মুক্তভাৱে প্ৰকাশ কৰাৰ অধিকাৰ থকা উচিত। এই অধিকাৰে সামাজিক
জীৱনত সংহতি, বুজাবুজি, আৰু সদ্ভাৱনা বজাই ৰাখিবলৈ সহায় কৰে। লগতে, গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাৰ সফলতা নাগৰিকৰ বাক্
স্বাধীনতাৰ ওপৰতেই নিৰ্ভৰশীল। গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰৰ শক্তি আৰু স্থায়িত্ব মূলতঃ জনমতত
আধাৰিত। বাক্ স্বাধীনতাৰ সহায়ত জনমত গঠিত হয়, যি গণতান্ত্ৰিক আদৰ্শৰ এক
মূল ভিত্তি।
এই ক্ষেত্ৰত, বক্তৃতা, আলোচনাসভা, সংবাদপত্র, ৰেডিঅ', টেলিভিছন, চিনেমা, ইত্যাদিৰ লগতে সভা-সমিতি আহ্বান কৰাৰ অধিকাৰো বাক্ স্বাধীনতাৰ
অন্তৰ্গত। এইসকল মাধ্যমৰ সহায়ত নাগৰিকে নিজৰ মতামত প্ৰকাশ কৰাৰ সুযোগ লাভ কৰে। সঁচাকৈয়ে, গণতন্ত্ৰৰ আদৰ্শক সার্থক ৰূপত ৰক্ষা কৰিবলৈ নাগৰিকৰ বাক্
স্বাধীনতা তথা মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা সম্পূৰ্ণৰূপে মান্যতা দিয়াটো অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
২৫। সমতাৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ সমতা আৰু অসমতাৰ সমস্যা হৈছে ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰাৰ অন্যতম প্ৰাচীন আৰু মুখ্য আলোচ্য বিষয়। ই যুগে যুগে দার্শনিক, সমাজবিজ্ঞানী আৰু ৰাজনীতি বিজ্ঞানীসকলৰ মনোযোগ কেন্দ্ৰ কৰি আহিছে। আধুনিক যুগৰ ধাৰণামতে, সমতা মানে হ’ল—সকলো মানৱক সমব্যৱহাৰ কৰা। কিন্তু ইয়াৰ অৰ্থ এই নহয় যে মানুহৰ মাজত কোনো ধৰণৰ পাৰ্থক্য নাথাকে। বাস্তৱতঃ, শাৰীৰিক, সামাজিক, অর্থনৈতিক, আৰু মানসিক গুণৰ ভিত্তিত ব্যক্তিৰ মাজত ভিন্নতা থাকে। সমতা মানে সাদৃশ্য নহয়, আৰু পার্থক্য মানেই অসমতা নহয়। মানৱ সমাজত এই ভিন্নতাসমূহ প্ৰাকৃতিক বা পৰিস্থিতিগতভাৱে বিদ্যমান। তথাপি, এক দৃষ্টিৰে সকলো মানুহ সমান, কাৰণ—ভগৱানে সকলো মানুহক সমভাবে সৃষ্টি কৰিছে।সকলো ব্যক্তিৰ শাৰীৰিক, আৱেগিক, আৰু বৌদ্ধিক প্রয়োজন প্ৰায় একে। এই কাৰণেই, প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ ব্যক্তিত্বৰ পূৰ্ণ বিকাশৰ বাবে সমাধিকাৰ আৰু উপযুক্ত সুবিধা লাভ কৰাৰ অধিকাৰ ৰাখে। সামাজিক ন্যায় কায়েম কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সমতাৰ গুৰুত্ব অতি ব্যাপক। ৰাজনৈতিক, সামাজিক, আৰু অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত যিসকল অসমতা বিদ্যমান, সেইবোৰেই সমাজত অন্যায়, বৈষম্য আৰু শোষণৰ সৃষ্টি কৰে। এই সমস্যাবোৰ আঁতৰাবলৈ আৰু সামাজিক সংহতি প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ সমতাৰ নীতি অৱলম্বন কৰাটো অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
২৬। সমতাৰ অৰ্থ আৰু সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ সমতা শব্দটোৰ শব্দগত অৰ্থ অনুসৰি ই সকলো ক্ষেত্ৰত সমানতা বা সমান অৱস্থাক
বুজায়। কিন্তু ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত সমতা শব্দটোৱে অধিক বিশেষ অৰ্থ বহন
কৰে। ইয়াত সমতা বুলিলে বুজোৱা
হয়—ৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰত বাস কৰা প্ৰতিজন নাগৰিকে সমান সা-সুবিধা আৰু সম সুযোগ লাভ কৰাৰ
ব্যৱস্থা।এই ধাৰণাৰ আধাৰত, ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতিজন নাগৰিকে নিজৰ যোগ্যতা, প্ৰয়োজন, আৰু কাৰ্যক্ষমতা অনুসৰি সম সুযোগ আৰু সুবিধা লাভ কৰা উচিত। ইমানে
নহয়, ৰাষ্ট্ৰই প্ৰদান কৰা সুবিধাসমূহ সমানুপাতিক আৰু ন্যায়সংগত হ’ব লাগে, যাতে কোনো নাগৰিকে
পিছ পেলোৱা অনুভৱ নহয়।
সমতা সম্পৰ্কে বিভিন্ন ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদে নিজ নিজ
দৃষ্টিভংগীৰে সংজ্ঞা প্ৰদান কৰিছে।
- ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ হাৰল্ড লাস্কি (Harold Laski)-ৰ মতে,
“বিশেষ সুবিধাৰ অনুপস্থিতিই সমতা।” অর্থাৎ কোনো বিশেষ গোট বা ব্যক্তিক অতিৰিক্ত সুবিধা প্ৰদান নকৰা হ’লেই
সমতা নিশ্চিত হয়। তেওঁ পুনৰ উল্লেখ কৰে—“সকলৰ বাবে যথোপযুক্ত সুযোগ-সুবিধাৰ
ব্যৱস্থা কৰাটোৱেই সমতা।
- আনহাতে, অধ্যাপক লয়েড (Lloyd)-ৰ মতে,
“সমতা অৰ্থ হ'ল—সকলক সমান হিচাপে গণ্য কৰি, সম সুযোগ-সুবিধা প্ৰদান কৰা।
এই সংজ্ঞাবোৰৰ পৰা স্পষ্ট হয় যে সমতা মানে সকলোৱে একেই পায়—এইটো নহয়; বৰঞ্চ সকলোৱে যোগ্যতা অনুসৰি সম সুযোগ পাব লাগে, যাৰ জৰিয়তে তেওঁলোকে ব্যক্তিগত আৰু সামাজিক
বিকাশ সাধন কৰিব পাৰে।
২৭। সমতাবাদ মানে কি?
উত্তৰঃ সমতা হৈছে জনসাধাৰণৰ জীৱনশৈলী, সুযোগ-সুবিধা, আৰু ওপৰত গভীৰ
প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰা এক গুৰুত্বপূর্ণ সামাজিক তথা ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ বিষয়। সমতাক কেন্দ্ৰ কৰি
বিশ্ব ৰাজনীতিত বহু উত্থান-পতন, আন্দোলন, আৰু বিপ্লৱৰ ইতিহাস
ৰচিত হৈছে।
আধুনিক যুগৰ আটাইতকৈ জনপ্ৰিয় শাসন ব্যৱস্থা—গণতন্ত্ৰৰ অন্যতম মূল ভিত্তি হ'ল সমতা স্থাপন। গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাই সকলো নাগৰিকৰ মাজত সম অধিকাৰ আৰু সম সুযোগ নিশ্চিত কৰাৰ
লক্ষ্য ৰাখে। এই লক্ষ্য বাস্তবায়ন কৰিবলৈ বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ আইনী, সামাজিক আৰু সাংবিধানিক ব্যৱস্থাসমূহত সমতাৰ নীতি অগ্ৰাধিকাৰে স্থান দিছে। যদিও আইন আৰু সংবিধানত সমতা ৰক্ষাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে, তথাপি বাস্তৱজীৱনত সমতা নামৰ এই মৌলিক আদৰ্শটো পূৰ্ণৰূপে কাৰ্যকৰী হোৱা দেখা নাযায়।
সমাজত এখন বিশেষ গোট বা শ্ৰেণী সদায় কোনো না কোনো ৰূপত বঞ্চিত বা দমনিত হৈ থাকে।
এই বাস্তবতাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ‘সমতাবাদ’ বা ‘সমান অধিকাৰবাদ’ (Egalitarianism)
নামৰ ধাৰণাটোৰ জন্ম
হয়। সমতাবাদ এক তেনে দৃষ্টিভংগী,
যি সকলো ব্যক্তিক
সমান অধিকাৰ, সম সুযোগ, আৰু মানৱীয় গৰিমাৰ সহিত জীৱন যাপন কৰাৰ অধিকাৰ প্ৰদানৰ পক্ষে ওকালতি কৰে। ই
সমাজত বিদ্যমান বৈষম্য দূৰ কৰি সামাজিক ন্যায় প্ৰতিষ্ঠাৰ প্ৰচেষ্টা কৰে।
২৮। ৰাজনৈতিক সমতাৰ অৰ্থ ব্যখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ গণতান্ত্ৰিক ৰাজনৈতিক সমাজত ৰাজনৈতিক সমতা হৈছে এক মৌলিক আদৰ্শ, যাৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰৰ সকলো নাগৰিকে কিছু বিশেষ
অধিকাৰ লাভ কৰে। আন কথাত ক'লে, ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত সকলো নাগৰিকৰ মাজত সমান সুযোগ আৰু সুবিধা থাকিলেই ৰাজনৈতিক সমতা
নিশ্চিত হয় বুলি ধৰা হয়। এই ৰাজনৈতিক সমতা সাধাৰণতে তলত উল্লেখ কৰা তিনিটা মৌলিক অধিকাৰৰ
দ্বাৰা প্ৰতিফলিত হয়—
(১) ভোটাধিকাৰ (Universal Adult Franchise):
জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, লিংগ, ভাষা আদিৰ ভেদাভেদ
নকৰাকৈ, নিৰ্দিষ্ট বয়সৰ সকলো নাগৰিকে ভোট দানের অধিকাৰ লাভ কৰা উচিত। এই অধিকাৰে
নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰীয় তথা স্থানীয় চৰকাৰ গঠন প্রক্রিয়াত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
(২) নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰ: অর্হতাসম্পন্ন সকলো
নাগৰিকে নিৰ্বাচনত প্ৰাৰ্থী হিচাপে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ সুবিধা লাভ কৰা উচিত। এই
অধিকাৰে ৰাজনৈতিক ক্ষমতা লাভৰ ক্ষেত্ৰত সমতা প্ৰতিষ্ঠা হয়।
(৩) চৰকাৰী চাকৰিৰ বাবে আৱেদন কৰাৰ অধিকাৰ: অর্হতাসম্পন্ন সকলো নাগৰিকে
চৰকাৰী চাকৰিত নিযুক্তি পাবলৈ সম সুযোগ লাভ কৰিব লাগে। চৰকাৰী নিযুক্তিত এই সম
অধিকাৰেই ৰাজনৈতিক সমতাৰ অন্যতম নিদৰ্শন।
উল্লেখযোগ্য যে, এই তিনিটা অধিকাৰ যেতিয়া সকলো নাগৰিকৰ বাবে সমভাবে উপলব্ধ হয়, তেতিয়াহে ৰাষ্ট্ৰত বস্তুনিষ্ঠ ৰাজনৈতিক সমতা প্ৰতিষ্ঠা হয়।
২৯। গণতন্ত্ৰত ৰাজনৈতিক সমতা অপৰিহাৰ্য্য। ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ ৰাজনৈতিক সমতা বুলিলে বুজোৱা
হয়—সকলো নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰৰ কাৰ্য্যত সমানভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰাৰ
অধিকাৰ লাভ কৰা। এই সমতা নিশ্চিত হ’লে নাগৰিকে ৰাজনৈতিক
সিদ্ধান্ত প্ৰক্রিয়াত সক্ৰিয়ভাৱে অংশ ল’ব পাৰে, যি গণতান্ত্ৰিক সমাজৰ এক
মৌলিক বৈশিষ্ট্য।
ৰাজনৈতিক সমতা সাধাৰণতে তিনিটা মুখ্য দিশৰ সৈতে জড়িত—
(১) ভোটাধিকাৰ: জাতি, ধৰ্ম, লিংগ, বা বৰ্ণৰ ভেদভাৱ
নকৰি সকলো নাগৰিকে সমভাবে ভোট দানে অধিকাৰ লাভ কৰা।
(২) নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰ: অর্হতাসম্পন্ন
প্ৰতিজন নাগৰিকে নির্বাচনত প্ৰাৰ্থী হিচাপে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ সুযোগ লাভ কৰা।
(৩) চৰকাৰী চাকৰিত আবেদন কৰাৰ অধিকাৰ: সকলো অৰ্হতাসম্পন্ন
নাগৰিকে চৰকাৰী চাকৰিত নিযুক্তিৰ বাবে আবেদন কৰাৰ সম সুযোগ লাভ কৰা।
এই তিনিটা অধিকাৰে ৰাজনৈতিক সমতা নিশ্চিত হয়, যাৰ ওপৰত গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ ভিত্তি নিৰ্ভৰ কৰে। সেয়েহে ৰাজনৈতিক সমতা গণতন্ত্ৰৰ সফলতা আৰু স্থায়িত্বৰ বাবে অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
৩০। সমতা আহৰণৰ উপায় কি কি?
উত্তৰঃ সমতা আহৰণৰ উপায়সমূহ বুলিলে বুজোৱা
হয়—সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত বিদ্যমান বৈষম্যসমূহ দূৰ কৰি সকলো নাগৰিকৰ
মাজত সম অধিকাৰ আৰু সুযোগ-সুবিধা নিশ্চিত কৰাৰ ব্যৱস্থা। সমতা প্ৰতিষ্ঠাৰ বাবে
বিভিন্ন ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হয়, যাৰ মুখ্য তিনিটা দিশ তলত উল্লেখ কৰা হ’লঃ
(ক) বিধিগত সমতা স্থাপন: সমাজত দীঘলীয়া সময় ধৰি চলি
অহা আনুষ্ঠানিক আৰু পৰম্পৰাগত বৈষম্যসমূহ আইনৰ জৰিয়তে দূৰ কৰিব পৰা যায়।উদাহৰণস্বৰূপে, ভাৰতীয় সংবিধানে অস্পৃশ্যতা নিষিদ্ধ কৰি সামাজিক সমতাৰ ভিত্তি
স্থাপন কৰিছে।গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰসমূহে জাতি, ধৰ্ম, বর্ণ, ভাষা, লিংগ বা জন্মস্থানৰ ভিত্তিত বৈষম্যৰ অবসান
ঘটাবলৈ আইন প্ৰণয়ন কৰিছে।
(খ) পৃথক ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে সমতা: কেৱল আইন প্ৰণয়নেই যথেষ্ট
নহয়, বিশেষ গোটৰ বিশেষ প্রয়োজনৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি পৃথক সুবিধা প্ৰদান কৰা হয়।উদাহৰণস্বৰূপে:
শাৰীৰিকভাবে অক্ষম ব্যক্তি, অন্ধ ব্যক্তি, মহিলা আৰু শিশু আদিৰ বাবে বিশেষ কাৰ্য্যব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হয়, যেনে বিশেষ শিক্ষা,
আৰ্থিক সহায়,
আৰু ৰেহাই পদ্ধতি।
(গ) ইতিবাচক কার্যব্যৱস্থা (Positive Action) : সমাজত গভীৰভাৱে গাঁঠ খাই
থকা বৈষম্য আঁতৰাবলৈ চৰকাৰে ইতিবাচক ব্যৱস্থা ল’ব লগীয়া হয়।উদাহৰণ: মহিলাসকলক
ভোটাধিকাৰ প্ৰদান, শিক্ষা প্ৰতিষ্ঠানত জলপান বা মধ্যাহ্ন ভোজন ব্যৱস্থা, সংৰক্ষণ নীতি আদি
৩১। স্বতন্ত্রতা আৰু সমতাৰ মাজৰ সম্পৰ্ক লিখা।
উত্তৰঃ স্বতন্ত্ৰতা আৰু সমতাৰ অন্তৰ্নিহিত সম্পৰ্ক ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ মিল, বাৰ্কাৰ, হবহাউচ আদিৰ দৃষ্টিভংগত
ব্যাখ্যা কৰা হৈছে। তেওঁলোকৰ মতে, স্বতন্ত্ৰতা (freedom) আৰু সমতা (equality)
দুয়োটাই গণতান্ত্ৰিক
সমাজৰ মূল স্তম্ভ, আৰু এই দুয়োটা একে-অকলেই পূৰ্ণ নহয়—এইবোৰৰ মাজত গভীৰ আন্তঃসম্পৰ্ক আছে। এই সম্পৰ্কৰ মূল দিশবোৰ হ’লঃ
(ক) ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত দুয়ো জড়িত স্বতন্ত্ৰতা হৈছে—ব্যক্তিৰ চিন্তা,
মতামত, আৰু কাৰ্য্যৰ ওপৰত
নিৰ্বিঘ্ন নিয়ন্ত্ৰণ, যাৰ জৰিয়তে তেওঁ নিজৰ প্ৰতিভা আৰু ক্ষমতা বিকাশ কৰিব পাৰে।আনহাতে, সমতা নিশ্চিত কৰে—সকলো ব্যক্তিয়ে এই বিকাশৰ বাবে সমান সুযোগ আৰু সা-সুবিধা লাভ কৰে।সেয়ে, স্বতন্ত্ৰতা আৰু
সমতা দুয়োটাই ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ বাবে আবশ্যকীয় আৰু পৰস্পৰ-সম্পূৰক।
(খ) স্বতন্ত্ৰতা হৈছে সমতাৰ পূৰ্বশর্তস্বতন্ত্ৰতা নাথাকিলে ব্যক্তিয়ে নিজৰ
অধিকাৰ বা মত প্ৰকাশ কৰিব নোৱাৰে, যাৰ ফলত সমতা অৱিকাশিত থাকে।যেতিয়া ব্যক্তি স্বাধীনভাৱে চিন্তা আৰু কাৰ্য্য কৰিব পাৰে, তেতিয়াহে সমঅধিকাৰৰ ভিত্তিত ৰাজনীতি, সমাজ, অৰ্থনীতি আদিত
সক্ৰিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণ সম্ভৱ হয়।
(গ) সাম্যবাদী আৰু উদাৰবাদী দৃষ্টিভংগ সাম্যবাদী
চিন্তাবিদসকলৰ মতে: যদি সমতা নাথাকে, তেন্তে স্বতন্ত্ৰতা মাত্ৰ ধনৰ্বন্ত আৰু ক্ষমতাশালীসকলৰ বাবে সীমাবদ্ধ হৈ
পৰে—অর্থাৎ এটা “মিথ্যা স্বাধীনতা”।উদাৰপন্থী চিন্তাবিদসকলৰ মতে: যদি অর্থনৈতিক সমতা নাথাকে, তেন্তে বাস্তৱিক স্বাধীনতা অসম্ভৱ।সেয়ে দুয়ো দৃষ্টিভংগীত সমতা আৰু স্বতন্ত্ৰতা সমান
গুৰুত্বপূর্ণ আৰু দুয়োটাই একে সংগে থাকিলেহে গণতন্ত্ৰ সঠিক
ৰূপত চলিব পাৰে।
(ঘ) পৰস্পৰ-নিৰ্ভৰশীলতা স্বতন্ত্ৰতা নাথাকিলে সমতা প্ৰতিষ্ঠা কৰা
অসাধ্য, আৰু সমতা নাথাকিলে স্বতন্ত্ৰতা কেৱল নামমাত্র হৈ পৰে।যেনেঃ যদি নাগৰিকে অর্থনৈতিকভাৱে স্বতন্ত্ৰ নহয়, তেন্তে তেওঁ ৰাজনৈতিকভাৱে
নিজৰ অধিকাৰ যথাযথ ৰূপত ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰে।তদুপৰি, সম সুযোগ, শিক্ষা, আৰু সা-সুবিধা নাথাকিলে স্বাধীনতাও বাস্তৱিক নহয়।
৩২। সুযোগ-সুবিধাৰ সমতা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সমতা শব্দটোৰ মূল অৰ্থ
হৈছে—সকলো ব্যক্তিয়ে সমান সুযোগ আৰু সা-সুবিধা লাভ কৰাৰ ব্যৱস্থা,
যাতে তেওঁলোকে নিজৰ ব্যক্তিত্ব আৰু প্ৰতিভা বিকাশ কৰিব পাৰে। এই বিকাশৰ
ক্ষেত্ৰত কোনো বাধা বা অন্তৰায় থাকিব নালাগে।
সমতাৰ প্ৰকৃত অৰ্থঃ
- প্ৰতিজন ব্যক্তি মানুহ হিচাপে
সমান।
- তেওঁলোকে সমাজ, ৰাজনীতি, আৰু অৰ্থনীতিৰ
ক্ষেত্ৰত নিজৰ যোগ্যতা আৰু পাৰদৰ্শিতা অনুসৰি বিকাশৰ সুযোগ পাব লাগিব।
- সমাজত মত প্রকাশ, চিন্তা আৰু
পচন্দৰ বৃত্তিৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত কোনো বৈষম্য
থাকিব নালাগে।
সমাজত সমতাৰ প্ৰয়োজনীয়তাঃ
যদি এজন ব্যক্তিয়ে সমাজৰ মংগলসাধন কাৰী নিজৰ পচন্দৰ বৃত্তি অনুসৰণ কৰিবলৈ বাধা
পাই, তেন্তে সেই সমাজখন সমতা-ভিত্তিক নহয়।
- অর্থনৈতিক বৈষম্য বা বিশেষ
সা-সুবিধা সদায় গুৰুত্বপূৰ্ণ নহয়, কিয়নো সেয়া সময়ৰ সৈতে আঁতৰাব পাৰি।
- কিন্তু বাসস্থান, জনস্বাস্থ্য, আৰু সুশিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত সমান সুযোগ-সুবিধা নথাকিলে, সেই সমাজ অসমতা আৰু অন্যায়ৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত বুলি গণ্য হয়।
৩৩। চমুটোকা লিখাঃ
(ক) অর্থনৈতিক সমতা।
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক সমতা হৈছে—সামাজিক,
ৰাজনৈতিক আৰু নৈতিক
সমতাৰ মূল ভেটি। নাগৰিকসকলৰ মাজত যদি আয় আৰু সম্পত্তিৰ ক্ষেত্ৰত গভীৰ পাৰ্থক্য থাকে, তেনেহলে আন সকলো
ধৰণৰ সমতাৰ বাস্তৱায়ন অসম্ভৱ হৈ পৰে।অর্থনৈতিক সমতাৰ
অৰ্থ হল অর্থনৈতিক সমতা বুলি বুজায়
সকলো নাগৰিকে অন্ততঃ জীৱনধাৰণৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় আয় আৰু সা-সুবিধা লাভ কৰাৰ নিশ্চয়তা।
এই সমতাই সমান সম্পত্তি বণ্টনৰ কথা নকয়,
কিয়নো –
- মানুহৰ বিদ্যা-বুদ্ধি,
দক্ষতা আৰু পৰিশ্ৰম একেধৰণ নহয়।
- সেয়ে আয়-ব্যয় আৰু সম্পত্তিত কিছু পাৰ্থক্য থাকাটো স্বাভাৱিক।
অর্থনৈতিক সমতাৰ দুটা দিশঃ
(ক) নকাৰাত্মক দিশ –
- বিশেষ কিছু লোক বা শ্ৰেণীৰ বাবে বিশেষ সুবিধা বা একচেটিয়া অধিকাৰ নাথাকিব লাগে।
(খ) সকাৰাত্মক দিশ –
- সকলো নাগৰিকে ন্যূনতম আয়, খাদ্য, বাসস্থান, চিকিৎসা আৰু শিক্ষাৰ সুবিধা লাভ কৰিব লাগিব।
(খ) নাগৰিক সমতা।
উত্তৰঃ সামাজিক সমতা বুলিলে বুজায় –
সমাজত থকা সকল জাতি, উপজাতি, ধৰ্ম, ভাষা আদিৰ মাজত কোনো বৈষম্য নথকা অৱস্থা। ই মানে, জন্ম, জাতি বা ধৰ্মৰ আধাৰত কোনো ব্যক্তিক উচ্চ-নীচ বুলি গণ্য কৰা অনুচিত।
আগৰ সমাজ আৰু সামাজিক অসমতা:
- অতীত সমাজত জাতিভেদ প্রথা আছিল।
- কিছু লোকে নিজকে উচ্চ আৰু আনক নীচ গণ্য কৰিছিল।
- ফলস্বৰূপে সমাজত সামাজিক অসমতা বিদ্যমান আছিল।
সামাজিক সমতাৰ বাবে প্রয়োজনীয় পদক্ষেপ:
- জাতি বা জন্মভিত্তিক ভেদাভেদ আঁতৰাব লাগিব।
- ভাৰতৰ সংবিধানে এই লক্ষ্যত পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিছে।
- সংবিধানত সন্নিবিষ্ট মৌলিক
অধিকাৰসমূহৰ মাধ্যমে সমতা স্থাপন নিশ্চিত কৰা হৈছে।
- অস্পৃশ্যতা নিষিদ্ধ কৰা হৈছে আৰু
এই নিয়ম লঙ্ঘন কৰা ব্যক্তিক আইনী শাস্তিৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো বহলাই লিখা।
উত্তৰঃ স্বাধীনতা মানে কি?Collins Cobuild
Dictionary অনুসৰি, স্বাধীনতা বুলিলে কাৰোবাক সামাজিক, ৰাজনৈতিক বা আইনী
বন্ধনৰ পৰা মুক্ত কৰা বুজায়।
1. দাসত্ব আৰু স্বাধীনতা:
- দাসত্ব হৈছে স্বাধীনতাৰ সম্পূৰ্ণ অভাৱ।
- দাস হ'ল তেওঁৰ মালিকৰ
সম্পত্তি; তেওঁ জীৱনৰ ওপৰত কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে।
- স্বাধীনতা মানে দাস এই আইনী সম্পত্তিৰ অৱস্থাৰ পৰা মুক্ত হৈ নিজৰ ইচ্ছামতে জীৱন-যাপন কৰিব পৰা।
2. ভূমিদাস আৰু স্বাধীনতা:
- ভূমিদাসে আনৰ মাটিত খেতি কৰিছিল আৰু উৎপাদনৰ অংশ পোৱাত সামান্য স্বাধীনতা আছিল।
- গৰাকীৰ অনুমতি অবিহনে কাম এৰি
নোৱাৰিছিল, আৰু মাটি বিক্ৰি হ’লে নতুন গৰাকীৰ অধীনত থাকিব লগা
হৈছিল।
- স্বতন্ত্ৰতাৰ অৰ্থ হ'ল তেওঁক মুক্ত বজাৰত কাম কৰাৰ অধিকাৰ প্ৰদান কৰা।
3.আধুনিক সময়ত স্বাধীনতা:
- আজিকালি কৰ্মীসকল আইনগতভাৱে মুক্ত, যদিও বজাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণত থাকে।
- মাৰ্ক্সবাদীসকলে এই নিয়ন্ত্ৰণকো
বন্ধনৰূপে বিবেচনা কৰে।
- তেওঁলোকে পুঁজিবাদৰ পৰাভূতকৰণৰ জৰিয়তে সমাজবাদ আৰু সাম্যবাদ প্ৰতিষ্ঠাৰ মাধ্যমে স্বতন্ত্ৰতা
কায়েমৰ কথা কয়।
4. নাৰীৰ স্বাধীনতা:
- মহিলাসকল দেখাত মুক্ত যেন দেখা যায়, কিন্তু তেওলোক আইনী, সামাজিক আৰু নৈতিক বাধাসমূহৰ মাজত আৱদ্ধ।
- এই বন্ধনবোৰ অপসাৰণ হ’লে তেওলোক সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশৰ পথত আগবাঢ়িব পাৰে।
- বহু সামাজিকভাৱে পিছ পৰা গোষ্ঠীও আজিও স্বতন্ত্ৰতাৰ বাবে অপেক্ষা কৰি আছে।
5. স্বতন্ত্ৰতাৰ বিকাশমূলক দৃষ্টিভংগী:
- Macpherson'ৰ ‘সৃজনশীল স্বাধীনতা’ আৰু অমর্ত্য সেন'ৰ ‘স্বাধীনতা হিচাপে বিকাশ’ মতবাদে ভিত্তিত– স্বতন্ত্ৰতা কেবল বন্ধনমুক্তিৰ নহয়, বৰঞ্চ মানৱ বিকাশৰ উপায়ও বটে ।
২। স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্ৰতাৰ সংজ্ঞা লিখা। স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্ৰতাৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰ সম্পৰ্কে বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্রতা অৰ্থ, সংজ্ঞা আৰু বিভিন্ন দিশ স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্রতা হৈছে ব্যক্তিৰ পূৰ্ণ বিকাশৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় এক মৌলিক
শর্ত। ইয়াৰ দ্বাৰা ব্যক্তিয়ে নিজৰ ইচ্ছা আৰু বিবেক অনুসৰি সিদ্ধান্ত ল’ব পাৰে আৰু
নিজৰ জীৱন পথ নিৰ্ধাৰণ কৰিব পাৰে। বিভিন্ন দাৰ্শনিক আৰু ৰাজনীতিবিদে স্বাধীনতা
সম্পৰ্কে বিভিন্ন সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে:
বিশিষ্ট চিন্তাবিদসকলৰ সংজ্ঞা:
- গ্ৰীণৰ মতে, “সমাজৰ মংগলৰ বাবে সামূহিকভাৱে কাম কৰাৰ ক্ষমতাই
স্বাধীনতা।”
- লাস্কিয়ে কৈছে, “স্বাধীনতা অৰ্থাৎ এনে পৰিৱেশ সুৰক্ষা কৰা
য’ত ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ সৰ্বাধিক সুযোগ থাকে।”
- কেল্টৰ মতে, “স্বাধীনতা মানে ইচ্ছাৰ স্বাধীনতা, যদিও ই নৈতিক নিয়মৰে নিয়ন্ত্রিত হ’ব লাগে।”
- স্পেন্সাৰৰ মতে, “যি কাম কৰিব বিচাৰে, সেই কাম কৰাৰ
স্বাধীনতা—এইটো স্বাধীনতা, যদিও এইটো আনৰ অধিকাৰ ক্ষুণ্ণ নকৰে।”
- চেলভেদৰিৰ মতে, “স্বাধীনতা মানে হৈছে নিজ সিদ্ধান্ত মতে
বাচনি কৰাৰ ক্ষমতা।”
- চিলিৰ মতে, “স্বাধীনতা হৈছে চৰকাৰৰ অধিক নিয়ন্ত্ৰণৰ এক বিকল্প
ব্যৱস্থা।”
- গেটেলয়ে কৈছে, “ই হৈছে জীৱনত উপভোগ্য কামবোৰ নিৰ্বিঘ্নে
কৰাৰ সক্ষমতা।”
উল্লেখিত সংজ্ঞাসমূহৰ পৰা স্পষ্ট হয় যে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা নাগৰিকৰ মৌলিক
অধিকাৰ, যাৰ অবিহনে ব্যক্তিত্বৰ বিকাশ সম্ভৱ নহয়।
স্বাধীনতাৰ দুই দিশ
- নেতিবাচক দিশ – ব্যক্তিৰ
অধিকাৰ ভোগত কোনো বাধা বা হস্তক্ষেপ নাথাকিব লাগে।
- ইতিবাচক দিশ – ব্যক্তিৰ বিকাশত সহায়ক সুবিধা তথা সুযোগ
লাভৰ অধিকাৰ।
স্বতন্ত্রতাৰ বিভিন্ন দিশ:
(ক) প্ৰাকৃতিক স্বাধীনতা: প্ৰাকৃতিক স্বাধীনতা
হৈছে অবাধ স্বাধীনতা। সামাজিক চুক্তি তত্ত্বৰ অধীনত কোৱা হয় যে ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ
পূৰ্বে মানুহে প্রকৃতিৰ ৰাজ্যত বসবাস কৰিছিল আৰু পূৰ্ণ স্বাধীনতা ভোগ কৰিছিল,
যদিও কোনো নিৰাপত্তা
নাছিল। আধুনিক সমাজত এই ধৰণৰ স্বাধীনতাৰ প্ৰাসংগিকতা নাই।
(খ) সামাজিক স্বাধীনতা: এই স্বাধীনতা
ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ বাবে অতি প্ৰয়োজনীয়। ব্যক্তিগত অধিকাৰ, চলাচল, ধর্ম, বাক্স্বাধীনতা,
আৰু সম্পত্তিৰ
অধিকাৰ এই ক্ষেত্ৰত অন্তৰ্ভুক্ত। যদিও এইবোৰ অধিকাৰ দেশৰ আইন অনুসৰি সীমিত হ’ব
পাৰে।
(গ) ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা: নাগৰিকে ভোটাধিকাৰ,
নিৰ্বাচনত
প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা, চৰকাৰী চাকৰি লাভ, আৰু চৰকাৰৰ সমালোচনাৰ অধিকাৰ ভোগ কৰে। গণতান্ত্রিক সমাজত এই অধিকাৰ অতি
গুৰুত্বপূর্ণ।
(ঘ) আৰ্থিক স্বাধীনতা: এই স্বাধীনতাৰ অৰ্থ
হৈছে জীৱন নিৰ্বাহৰ বাবে ব্যক্তিয়ে যথেষ্ট আয়েৰে
স্বাৱলম্বী হোৱা, য’ত দৰমহা, জিৰণি, পেন্সন, আৰু কৰ্মাধিকাৰ
অন্তৰ্ভুক্ত ।
(ঙ) ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাধীনতা: এইটো বুজায় বিদেশী
শাসনৰ পৰা মুক্তি। এটা ৰাষ্ট্ৰ স্বাধীন নহ’লে তাৰ নাগৰিকে কোনো ব্যক্তিগত, ৰাজনৈতিক বা সামাজিক
স্বাধীনতা সম্পূৰ্ণৰূপে ভোগ কৰিব নোৱাৰে।
(চ) ব্যক্তিগত স্বাধীনতা : এইটো হৈছে যিকোনো
কাম নিজ ইচ্ছামতে কৰাৰ অধিকাৰ। যেনে: খোৱা, ভ্ৰমণ, শিক্ষা, বিবাহ ইত্যাদি
ক্ষেত্ৰত হস্তক্ষেপবিহীন স্বাধীনতা।
(ছ) নৈতিক স্বাধীনতা : এই স্বাধীনতা
ব্যক্তিক নিজৰ বিবেক অনুসৰি কাম কৰিবলৈ অনুমতি দিয়ে। প্লেটো, এবিষ্টট’ল, কান্ট, হেগেল আদি
দাৰ্শনিকসকলে এই স্বাধীনতাৰ প্ৰয়োজনীয়তা ওপৰিলৈ উঠাইছে। একনায়কতন্ত্ৰত সাধাৰণতে এই
স্বাধীনতা খৰ্ব কৰা হয়।
৩। স্বাধীনতা বা স্বতন্ত্রতা ধাৰণাটোৰ বিৱৰ্তনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ ধাৰণাৰ বিকাশ অন্য অধিকাৰৰ দৰে ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো আধুনিক যুগতে বিকাশ লাভ কৰিছে।
প্রাচীন আৰু মধ্যযুগত এই স্বাধীনতাক গুৰুত্ব দিয়া হোৱা নাছিল। গ্ৰীচৰ দার্শনিক
সক্ৰেটিছ, প্লেটো, আৰু এৰিষ্টট'ল আদিয়ে ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ তুলনাত ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমাজৰ প্ৰাধান্য অধিক
মাত্ৰাত দিছিল। সক্ৰেটিছৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰৰ আইন মানি চলাটো ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ
অংশ, আৰু সেই বিশ্বাসতেই তেওঁ মৃত্যুদণ্ডৰ সন্মুখীন হোৱাৰ সময়ত পালাবলৈ অস্বীকাৰ
কৰিছিল।
মধ্যযুগত ব্যক্তিগত স্বাধীনতা ধৰ্ম আৰু আত্মাৰ মুক্তিৰ বিশ্বাসত সীমাবদ্ধ
আছিল। তেতিয়াৰ সমাজত ধৰ্মীয় কৰ্তব্য আৰু ভগৱানৰ ইচ্ছাই ব্যক্তি জীৱনৰ দিশ নিৰ্ধাৰণ
কৰিছিল। অৱশ্যে ইউৰোপৰ সংস্কাৰ আন্দোলন আৰু পুনর্জাগৰণৰ সময়ত ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ
ধাৰণাত প্ৰগতি ঘটিল। লোকসকলে গিৰ্জা, ধৰ্মগুৰু, আৰু ফিউডেল ব্যৱস্থাৰ পৰা
মুক্তিৰ দাবী তুলিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।
১৭শ আৰু ১৮শ শতাব্দীত, বুজা গ’ল যে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা অৰ্থনৈতিক,
সামাজিক, ৰাজনৈতিক তথা ধৰ্মীয়
ক্ষেত্ৰত বাধামুক্ত অৱস্থাক বুজায়। সেই সময়ৰ পুঁজিপতি শ্ৰেণীয়ে নিজৰ উন্নয়নৰ বাবে
স্বাধীনতাৰ দাবী উত্থাপন কৰিছিল। উপযোগিতাবাদী চিন্তাবিদ বেণ্থামে চৰকাৰক
‘আৱশ্যকীয় অভিশাপ’ বুলি অভিহিত কৰি ব্যক্তিগত স্বাধীনতাক সুখ প্ৰাপ্তিৰ উপায়
হিচাপে চিহ্নিত কৰিছিল। কিন্তু কান্ট, হেগেল, আৰু গ্ৰীণ আদিয়ে এই মতৰ সমালোচনা কৰিছিল। গ্ৰীণৰ
মতে, স্বাধীনতা মানে কেৱল বাধামুক্ততা নহয়, বরঞ্চ ই নৈতিক দায়িত্ব আৰু সমাজৰ কল্যাণৰ সৈতে
সম্পৰ্কিত।
লাস্কিয়ে ব্যক্তিগত স্বাধীনতাক অধিকাৰৰ প্ৰতিফলন হিচাপে ব্যাখ্যা কৰি কৈছিল,
চৰকাৰৰ নিৰ্দিষ্ট
নিয়ন্ত্ৰণৰ ভিতৰতে ব্যক্তি-স্বাধীনতা সঠিকভাৱে ভোগ কৰিব পাৰি। তেওঁ ব্যক্তিগত
স্বাধীনতাক তিনিটা ভাগত বিভক্ত কৰিছে—(১) ব্যক্তিগত বা বেচৰকাৰী স্বাধীনতা,
(২) ৰাজনৈতিক
স্বাধীনতা আৰু (৩) অৰ্থনৈতিক স্বাধীনতা। আধুনিক যুগত মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগীয়ে এই
ধাৰণাত নতুন মাত্রা সংযোজন কৰিছে। কার্ল মার্ক্সৰ মতে, ব্যক্তি-স্বাধীনতা হ'ল শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ
স্বাধীনতা। পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত গৰিব আৰু কৰ্মজীৱী মানুহে সঁচা স্বাধীনতা ভোগ কৰিব
নোৱাৰে। সেয়ে, ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ বিকাশত দুটা প্ৰধান ধাৰা দেখা যায়—
- নেতিবাচক ধাৰা: ৰাষ্ট্ৰে ব্যক্তিৰ ওপৰত হস্তক্ষেপ নকৰাৰ
পক্ষে যুক্তি আগবঢ়ায়।
- ইতিবাচক ধাৰা: ৰাষ্ট্ৰৰ সঠিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সুৰক্ষাৰ
অবিহনে ব্যক্তি সঁচা স্বাধীনতা ভোগ কৰিব নোৱাৰে।
এইদৰে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা এখন উন্নত আৰু গণতান্ত্রিক সমাজ গঠনৰ মুল আধাৰ
হিচাপে বিবেচিত।
৪। জন ল'ক ৰ নকাৰাত্মক স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ জন ল’ক আছিল ইংলেণ্ডৰ এগৰাকী বিশিষ্ট উদাৰতাবাদী
ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ, যিয়ে ব্যক্তি স্বাধীনতা আৰু মানৱ অধিকাৰৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূর্ণ অবদান
আগবঢ়াইছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে ব্যক্তি যুক্তিবাদী, বিবেকবান আৰু
আত্মনিয়ন্ত্রিত প্ৰাণী, যিয়ে নিজৰ বিবেক-বিবেচনাৰে জীৱন চলাব পাৰে। সেইকাৰণে তেওঁ ব্যক্তি-স্বাধীনতাক
প্ৰাকৃতিক অধিকাৰৰূপে স্বীকৃতি দিছিল। জন ল’কে ব্যক্তি-স্বাধীনতা
সন্দৰ্ভত নিম্নলিখিত ধাৰণাসমূহ আগবঢ়াইছিল:
- স্বাভাবিক (প্রাকৃতিক) স্বাধীনতা: ল’কৰ মতে,
মানুহে প্রকৃতি অৱস্থাতেই কিছু স্বাভাৱিক অধিকাৰ ভোগ
কৰে — যেনে জীৱন, সম্পত্তি, বাক্ স্বাধীনতা, পৰিয়াল নিৰ্মাণ
আৰু বাসগৃহ নিৰ্বাচনৰ অধিকাৰ। এইসকল অধিকাৰ কোনো চৰকাৰ বা ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা
হস্তক্ষেপৰ যোগ্য নহয়।
- যুক্তিবাদ আৰু মানৱ স্বভাৱ: জন ল’কে কৈছিল, মানুহ
যুক্তিসম্পন্ন আৰু ন্যায়বোধযুক্ত প্ৰাণী। তেওঁলোকে সদায় শান্তিপূৰ্ণ, সহানুভূতিশীল, আৰু সংহতিপূৰ্ণ সমাজ গঠন কৰিবলৈ প্ৰবৃত্ত হয়। সেই
যুক্তি-বোধৰেই মানুহে নিজৰ স্বাধীনতা উপভোগ কৰে আৰু আনৰ অধিকাৰো সম্মান কৰে।
- চৰকাৰৰ উদ্দেশ্য: ল’কৰ মতে, যিকোনো ৰাষ্ট্ৰ
বা চৰকাৰৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হ’ল ব্যক্তিগত অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতা ৰক্ষা কৰা। যি
চৰকাৰে এই অধিকাৰ সুৰক্ষিত কৰিব নোৱাৰে, সেই চৰকাৰ বৈধ
নোহোৱা বুলি গণ্য হ’ব।
- ক্ষমতাৰ বিভাজন: ব্যক্তি-স্বাধীনতা ৰক্ষাৰ বাবে জন ল’কে
চৰকাৰৰ ত্ৰিস্তৰ ক্ষমতা বিভাজনৰ নীতি (legislative, executive,
judiciary) সমর্থন কৰিছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে একে সংস্থাই
যদি সকলো ক্ষমতা ভোগ কৰে, তেন্তে স্বেচ্ছাচাৰিতা জন্ম ল’ব পাৰে।
- জনসন্মতি আৰু বৈধ চৰকাৰ: জন ল’কে চৰকাৰ গঠনক জনসাধাৰণৰ সন্মতিৰ ওপৰত
আধাৰিত বুলি মত দিছিল। চৰকাৰৰ বৈধতা জনসাধাৰণৰ ইচ্ছাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে,
আৰু যদি চৰকাৰে জনস্বাৰ্থৰ বিৰোধিতা কৰে, তেন্তে জনতাই সেই চৰকাৰক অপসাৰণ কৰাৰ অধিকাৰ ৰাখে।
- সম্পত্তিৰ অধিকাৰ: জন ল’কে ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰক
গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁৰ মতে, ব্যক্তিয়ে নিজৰ পৰিশ্ৰমেৰে লাভ কৰা
সম্পত্তি উপভোগ আৰু সংৰক্ষণ কৰাৰ পূৰ্ণ অধিকাৰ ৰাখে। ৰাষ্ট্ৰই সেই অধিকাৰৰ
ৰক্ষা কৰিব লাগিব।
- চুক্তিৰ তত্ত্ব: জন ল’কৰ মতে, সমাজত প্রবেশ
কৰাৰ সময়ত মানুহে দুটা চুক্তি কৰে — এজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ স্বাধীনতাৰ একাংশ
শাসনকৰ্তাৰ হাতত সমৰ্পণ কৰে; আনহাতে শাসনকর্তাই সেই ব্যক্তিগত অধিকাৰৰ
সংৰক্ষাৰ প্রতিশ্ৰুতি দিয়ে।
- বিধানসভাৰ ভূমিকা: যদিও ল’কে বিধানসভাক ৰাষ্ট্ৰৰ মুখ্য অংগ
বুলি স্বীকাৰ কৰিছিল, তথাপিও তেওঁ বিধানসভাক জনস্বাৰ্থৰ বিৰোধিতা
নকৰাৰ বাবে সদায় জবাবদিহিতাৰ অধীনত ৰাখিব লাগিব বুলি মত দিছিল।
- ব্যক্তিবাদ আৰু কল্যাণমূলক ৰাষ্ট্ৰ: জন ল’ক
ব্যক্তিৰ ওপৰত অধিক বিশ্বাস ৰাখিছিল আৰু সমাজ তথা ৰাষ্ট্ৰক ব্যক্তি কল্যাণৰ
হিতসাধনকাৰী মাধ্যম হিচাপে পৰিগণনা কৰিছিল। তেওঁৰ মতে ৰাষ্ট্ৰই হ’ব লাগে
ব্যক্তিসকলৰ অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতা ৰক্ষাৰ এক উপায়।
- জনতাৰ ইচ্ছাই ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতাৰ উৎস: ল’কে শেষত
কৈছিল, সকলো ধৰণৰ চৰকাৰী ক্ষমতাৰ মূল উৎস হ’ল জনসাধাৰণৰ
ইচ্ছা। সেয়েহে ৰাষ্ট্ৰই সেই ইচ্ছাৰ প্ৰতিফলন হ’ব লাগিব।
৫। জন ল'কৰ স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটোৰ মূল্যায়ন কৰা।
উত্তৰঃ জন ল’ক আছিল ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ অন্যতম সমৰ্থক।
তেওঁ ব্যক্তি অধিকাৰ, স্বাধীনতা আৰু জনসাধাৰণৰ মতামতক গণতান্ত্ৰিক সমাজৰ মূল ভিত্তি বুলি গণ্য
কৰিছিল। যদিও তেওঁৰ চিন্তাধাৰাৰ গুৰুত্ব যথেষ্ট, তথাপি ইয়াৰ কিছুমান
সীমাবদ্ধতা আছে যাক তলত আলোচনাক্ৰমে বুজি পাব পাৰি।
১. অবাধ স্বাধীনতাৰ ধাৰণাৰ সমস্যাসমূহ: জন ল’কে যি
প্ৰাকৃতিক স্বাধীনতাৰ কথা কৈছে, সেয়া বৰ্তমান সমাজৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত কিছুটা
অবাস্তৱ ঠেকে। বৰ্তমান সময়ত মানুহ কেবল যুক্তিৰে নহয়, নানা ধৰণৰ লোভ-প্ৰলোভ আৰু
স্বাৰ্থত প্ৰৱণ হয়। ফলত, সকলো ব্যক্তিক যদি অবাধ স্বাধীনতা দিয়ে, তেন্তে সমাজত
বিশৃঙ্খলা, হিংসা, আৰু অবিচাৰৰ সৃষ্টি হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে। সেয়েহে জন ল’কৰ অবাধ স্বাধীনতাৰ
ধাৰণা সৰ্বত্ৰ গ্ৰহণযোগ্য নহয়।
২. প্ৰাকৃতিক আইনৰ ওপৰত অতিপ্ৰচলিত বিশ্বাস: ল’কে প্ৰাকৃতিক আইনক
সকলো ধৰ্ম, সমাজ আৰু চৰকাৰৰ ওপৰলৈ স্থান দিয়ে, যাৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰীয় বা সাংবিধানিক আইনক যথাযথ
মূল্য দিয়া নহয়। বাস্তৱত দেখা যায়, প্ৰাকৃতিক আইনৰ স্থলে অধিক সংগঠিত আৰু সুসংহত
সামাজিক নিয়মাৱলী আৰু আইনী কাঠামোতেই মানুহৰ অধিকাৰ অধিক সুৰক্ষিত হয়।
৩. ক্ষমতাৰ পৃথকীকৰণ নীতিৰ বাস্তৱতা: জন ল’কে স্বাধীনতা
ৰক্ষাৰ বাবে চৰকাৰৰ তিনিটা শাখাৰ (বিধায়ক, কাৰ্যনির্বাহী আৰু ন্যায়িক) পৃথকীকৰণৰ পক্ষে মত
দিছিল। কিন্তু ইংলেণ্ড বা ভাৰতৰ দৰে দেশত এই নীতি সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰযোজ্য নহ’লেও
স্বাধীনতা আৰু ন্যায় ব্যৱস্থাৰ পৰিসৰ সংকুচিত হোৱা নাই। সেয়া জন ল’কৰ নীতিক আংশিক
প্রশ্নবিদ্ধ কৰে।
৪. ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰক লৈ অতিনিৰ্ভৰতা: জন ল’কে ব্যক্তিগত
সম্পত্তিৰ অধিকাৰক অতি গুৰুত্ব দিয়ে। কিন্তু এই ধাৰণাই ধনক কেন্দ্ৰ কৰি সমাজত
বৈষম্য, শোষণ আৰু অনৈতিক পথত ধনৰ সঞ্চয়ক উৎসাহিত কৰে। সেয়েহে সম্পত্তিৰ ক্ষেত্ৰত
কিছুমান নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ন্যায়ভিত্তিক বণ্টনৰ প্ৰয়োজন আছে।
৫. ব্যক্তি-স্বাধীনতাৰ ওপৰত অতিবিশ্বাস: তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে সকলো ব্যক্তি ন্যায়-অন্যায় চিনিব পাৰে আৰু যুক্তিবাদী হ’ব পাৰে। কিন্তু বাস্তৱত, সকলো ব্যক্তিৰ এনে ধাৰণাত্মক আৰু নৈতিক গুণ থাকে নে নাই — এইটো সন্দেহৰ বিষয়। সমাজত সংঘাত, অপৰাধ, হিংসা আদিৰ ঘটনা এতিয়াও ঘটিছে, যাৰ বাবে শক্তিশালী সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু শাস্তিমূলক ব্যৱস্থাৰ প্ৰয়োজন অনস্বীকাৰ্য।
৬। অমর্ত্য সেনৰ স্বাধীনতাৰ ৰূপত উন্নয়ন ধাৰণাটো বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অমর্ত্য সেনে উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত উপস্থাপন কৰা
অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু প্ৰাসংগিক ধাৰণা হ'ল স্বাধীনতা। তেওঁ উন্নয়নৰ
মূলতত্ত্বৰূপে স্বাধীনতাক লৈ আলোচনা কৰিছে আৰু ইয়াক নিছক বস্তুগত উন্নতিৰ পৰিসৰলৈ
সীমাবদ্ধ নথকা বুলি উল্লেখ কৰিছে। সেনে স্বাধীনতাৰ বিষয়ে এক মানৱীয় আৰু অন্তৰ্নিহিত দৃষ্টিভংগীৰ পৰা
ব্যাখ্যা আগবঢ়াইছে। তেওঁৰ মতে, উন্নয়ন মানেই হ'ল — মানুহে উপভোগ কৰা বিভিন্ন ধৰণৰ স্বাধীনতাৰ সম্প্ৰসাৰণ। সেনে পৰম্পৰাগত
উন্নয়ন ধাৰণাবোৰ — যেনে GDP বৃদ্ধি, ব্যক্তিগত আয়, প্রযুক্তিগত অগ্ৰগতি,
বা আধুনিকীকৰণ —ক
যথেষ্ট বুলি নাজানে। তেওঁ কৈছে যে এইবোৰ হ'ল কেৱল উন্নয়নৰ একেটা অংশ, যিবোৰ ব্যক্তিগত, সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক স্বাধীনতাৰ সৈতে ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত। এইবোৰ উপাদানেই মানুহৰ মৌলিক অধিকাৰ, সমতা আৰু সুযোগৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি কৰে, যাৰ দ্বাৰা সমাজৰ
আসল উন্নয়ন সম্ভৱ হয়।
✦ 'অ-স্বাধীনতা' আৰু উন্নয়ন: অমর্ত্য সেনৰ মতে, উন্নয়ন মূলত 'অ-স্বাধীনতা'ৰ পৰা মুক্তি। তেওঁ দৰিদ্ৰতা, অপুষ্টি, শিক্ষাৰ অভাৱ, চিকিৎসাৰ অভাৱ,
আতংকময় জীৱন,
দমনমূলক ৰাজনীতি আদি
'অ-স্বাধীনতা' হিচাপে চিহ্নিত কৰিছে। এনে বাধাসমূহ নোহোৱাকৈ মানুহে নিজৰ জীৱন
কিদৰে জীৱনযোগ্য বনাব পাৰে সেয়াই উন্নয়নৰ মূল লক্ষ্য।
✦ 'স্বাধীনতাৰ ৰূপত উন্নয়ন'ৰ ধাৰণা: সেনে তেওঁৰ ধাৰণাটোক ‘Development as Freedom’ বুলিও উল্লেখ কৰিছে। এই
ধাৰণাৰ দুটা মুখ্য কাৰণ আছে:
- মূল্যাংকনকাৰী কাৰণ (Evaluative Reason): যি উন্নয়ন
প্ৰক্ৰিয়াই ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা অধিক প্ৰসাৰিত কৰে তাকেই প্ৰকৃত উন্নয়ন বুলি
গণ্য কৰিব পাৰি।
- ফলপ্ৰসূতা কাৰণ (Effectiveness Reason): মানুহৰ সক্ৰিয়
অংশগ্রহণ, সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ আৰু প্ৰচেষ্টাই উন্নয়নক সফলতা মুখী
কৰে। সেয়ে উন্নয়ন হ'ল লোক-নির্ভৰ প্ৰক্ৰিয়া,
বাহ্যিক হস্তক্ষেপ নহয়।
✦ সহায়ক স্বাধীনতাৰ পাঁচটা
দিশ: সেনে পাঁচবিধ সহায়ক স্বাধীনতাৰ কথা কৈছে,
যি উন্নয়ন
প্ৰক্ৰিয়াত একে সময়তে উপায় আৰু লক্ষ্য হিচাপে কাম কৰে। সেয়া হ'ল—
- ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা
- অর্থনৈতিক সা-সুবিধা
- সামাজিক সা-সুবিধা
- কাম-কাজত স্বচ্ছতাৰ নিশ্চয়তা
- সুৰক্ষামূলক নিৰাপত্তা
এই দিশবোৰে একে অপৰে পৰিপূৰক ৰূপত কাম কৰে আৰু ব্যক্তিৰ সামৰ্থ্য বৃদ্ধিত সহায়
কৰে।
৭। অমর্ত্য সেনৰ স্বাধীনতা হিচাপে উন্নয়নৰ ধাৰণাটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অমর্ত্য সেনৰ "স্বাধীনতা হিচাপে
বিকাশ" গ্ৰন্থখনত তেওঁ বিকাশৰ অৰ্থ কেৱল অৰ্থনৈতিক
বৃদ্ধিৰ সৈতে সীমাবদ্ধ ন কৰি ব্যক্তিগত স্বাধীনতা, সামাজিক সুযোগ-সুবিধা, ৰাজনৈতিক অধিকাৰ আৰু ন্যায়িক সুৰক্ষাকো বিকাশৰ মৌলিক দিশ হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিছে।
তেওঁৰ মতে –
- বিকাশৰ মূল লক্ষ্য স্বাধীনতা।
- দৰিদ্ৰতা, ক্ষুধা, বঞ্চনা, অসাম্য,
অজ্ঞতা, পুষ্টিহীনতা আদি অ-স্বাধীনতাৰ ৰূপ।
- মহিলাসকলৰ সশক্তিকৰণ আৰু সামাজিক সমতা বিকাশৰ মূল উপাদান।
- স্বাস্থ্য, শিক্ষা, ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা, সামাজিক ন্যায় আদিৰ সংহত প্ৰদানৰ জৰিয়তে বিকাশ সম্ভৱ।
- কেবল GDP বা আয়ৰ ভিত্তিত নয়,
মানৱিক বিকাশৰ জৰিয়তে বিকাশক মাপিব লাগে।
- স্বাধীনতা হৈছে বিকাশৰ উদ্দেশ্য আৰু উপায় দুয়োটাই।
অমর্ত্য সেনৰ এই ধাৰণাই উন্নয়নক মানৱকেন্দ্ৰিক আৰু ন্যায়সঙ্গত দিশত পৰিচালিত কৰাৰ
পথ দেখুৱায়।
৮। স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ মাজত সম্বন্ধ দেখুওৱা।
উত্তৰঃ স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ সম্পৰ্কত ৰাজনীতি
বিজ্ঞানীসকলৰ মাজত মতবিৰোধ দেখা যায়। একাংশ বিজ্ঞানীৰ মতে, স্বাধীনতা আৰু সমতা
পৰস্পৰবিৰোধী—কিয়নো স্বাধীনতাৰ মানে হ’ল ব্যক্তিৰ স্বতন্ত্ৰতা, আৰু সমতাৰ অৰ্থ হ’ল
সকলোৰে বাবে সমান ব্যৱহাৰ। কিন্তু শব্দগত অৰ্থৰ বাহিৰে বাস্তৱ সমাজত এই দুইটো
ধাৰণাই পৰস্পৰপূৰক বুলি আধুনিক যুগত বিবেচিত হয়। স্বাধীনতা বুলিলে —এনে পৰিৱেশ, য’ত ব্যক্তিয়ে নিজৰ শাৰীৰিক, মানসিক আৰু নৈতিক
গুণৰ পূৰ্ণ বিকাশ ঘটাব পাৰে। কিন্তু সকলো ব্যক্তিৰ সক্ষমতা একে নহয়, সেয়ে সকলোৰে বাবে
একে ব্যৱহাৰে দুৰ্বল শ্ৰেণীৰ লোকক অধিক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰিব পাৰে।
আধুনিক সমাজত স্বাধীনতা আৰু সমতা একে অপবৰ সহায়ক। সীমাহীন স্বাধীনতা দিলে সমাজত
বিশৃঙ্খলা জন্মায়। সেয়ে ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা উপভোগ কৰিবলৈ অর্থনৈতিক সমতা অতি প্রয়োজনীয়। যদি কেৱল ধনীৰেই স্বাধীনতা থাকে,
তেন্তে দৰিদ্ৰ বা
শ্রমজীৱী লোকৰ স্বাধীনতা কেৱল কাগজত সীমাবদ্ধ হৈ পৰে। সেয়ে সমাজবাদী গণতন্ত্ৰতে এই দুয়োটা ধাৰণাই একে সময়তে প্রয়োগযোগ্য হয়। ইয়াৰোপৰি, ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা অবিহনে সমতাৰ বাস্তৱায়ন সম্ভৱ নহয়। ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা
আৰু সমতা—দুয়োটাই সমাজিক সু-ব্যৱস্থাৰ বাবে আবশ্যক। সেয়ে ৰাষ্ট্ৰই উচিত—অর্থনৈতিক
অসমতা দূৰ কৰি, সকলো নাগৰিকক বাস্তৱিক স্বাধীনতা ভোগ কৰাৰ সুযোগ সৃষ্টি কৰা।
৯। Macpherson ৰ সৃজনশীল স্বাধীনতাৰ ধাৰণটো বহলাই লিখা।
প্ৰথমটোত ব্যক্তিক উপভোক্তা হিচাপে দেখা হয় — যাৰ ইচ্ছা, প্ৰয়োজন, সন্তুষ্টি সমাজৰ
লক্ষ্য। দ্বিতীয়টো নৈতিক দৃষ্টিভংগীৰ ওপৰত আধাৰিত — য’ত ব্যক্তিৰ সৃজনশীলতা,
দক্ষতা, চিন্তা আৰু শ্ৰমিক
ক্ষমতাসমূহৰ বিকাশ হ'ল স্বাধীনতাৰ মূল।
ক্ষমতাৰ দুটা ধাৰণা: Macpherson-এ ক্ষমতাক দুটা ৰূপত
ব্যাখ্যা কৰিছে:
- বলপূৰ্বক (compulsory or coercive) ক্ষমতা:
- আনৰ শাৰীৰিক বা বৌদ্ধিক ক্ষমতাক নিজৰ অভিপ্ৰায়ত ব্যৱহাৰ কৰা ক্ষমতা।
- পুঁজিপতি বা ধনীগৰাকীসকলে এই ক্ষমতা উপভোগ কৰে।
- Machiavelli
আৰু James Mill আদিৰ চিন্তাত
এই ধাৰণাই আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছে।
- বিকাশমূলক ক্ষমতা (developmental power):
- ব্যক্তিয়ে নিজৰ লক্ষ্যৰ বাবে নিজৰ মানৱীয় ক্ষমতাবোৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষমতা।
- এই ক্ষমতা থাকিলে ব্যক্তিয়ে যুক্তি, বিজ্ঞান,
শিল্প, বন্ধুত্ব, প্ৰেম,
আৰু উৎপাদনশীল শ্ৰমত আগবাঢ়িব পাৰে।
- ই সৃজনশীল স্বাধীনতাৰ পথ মুকলি কৰে।
Macphersonৰ মতে বিকাশমূলক ক্ষমতাৰ বাধাসমূহ:
এই বাধাসমূহ বিশেষকৈ দুখীয়া, ভূমিহীন, আৰু সামগ্রী-হীন শ্ৰেণীৰ
ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য — যাৰ ফলত তেওঁলোকৰ বিকাশমূলক ক্ষমতা খৰচ হৈ যায়, আৰু পুঁজিপতিসকলে
তেওঁলোকক ক্ৰয়-বিক্ৰয়যোগ্য শ্ৰমিক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে।
Macphersonৰ সমাধান:
তেওঁ পুঁজিবাদৰ স্থলে সমাজবাদী গঠন প্ৰস্তাৱ কৰে —
- য’ত অসামৰিক স্বাধীনতা (civil liberties) আৰু উৎপাদনৰ
ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ একেলগে চলে।
- এই ব্যৱস্থাত প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে তেওঁৰ বিকাশমূলক ক্ষমতাৰ সদ্ব্যৱহাৰ কৰি
সৃজনশীল স্বাধীনতা উপভোগ কৰিব পাৰে।
১০। সকাৰাত্মক আৰু নকাৰাত্মক স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো ব্যাখ্যা কৰা। এই দুয়োটা ধাৰণাৰ মাজত কিবা পার্থক্য আছে নেকি?
উত্তৰঃ স্বাধীনতাৰ নকাৰাত্মক আৰু সকাৰাত্মক ধাৰণাটো তলত ব্যাখ্যা কৰা হল -
নকাৰাত্মক স্বাধীনতা মানে হ'ল — ব্যক্তিৰ কাৰ্যত
বাহ্যিক হস্তক্ষেপ বা নিয়ন্ত্রণৰ অনুপস্থিতি। এই ধাৰণাৰ মতে, এজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ
ইচ্ছামতে চিন্তা, অভিব্যক্তি, আৰু কাৰ্য সম্পাদন কৰিবলৈ মুক্ত হ’ব লাগে। কিছুমান অলংঘনীয় সীমাৰেখাৰ ভিতৰত
ব্যক্তিয়ে যিকোনো কাম কৰিবলৈ স্বাধীন হ’ব — য’ত কোনো চৰকাৰী বা বাহ্যিক কর্তৃপক্ষই
বাধা দিব নোৱাৰে। এই মুক্ত পৰিৱেশে মানৱ জীৱনৰ প্ৰাকৃতিক গুণ আৰু মৰ্যাদাক
স্বীকৃতি দিয়ে।
সকাৰাত্মক স্বাধীনতাৰ ধাৰণা ৰুছো, হেগেল, কাৰ্ল মার্ক্স,
মহাত্মা গান্ধী আৰু
অৰুবিন্দৰ দৰ্শনত প্ৰতিফলিত হয়। এই ধাৰণাৰ মূল প্ৰশ্ন হৈছে —
"কোনে মোক শাসন কৰে?", যাৰ উত্তৰ — "মই নিজে মোক শাসন
কৰোঁ।" অৰ্থাৎ, এই স্বাধীনতা স্ব-নিয়ন্ত্ৰণ, আত্ম-উন্নয়ন আৰু
নৈতিক দায়িত্বৰ সৈতে জড়িত।
সকাৰাত্মক স্বাধীনতা মানে হৈছে — ব্যক্তিয়ে সমাজৰ সৈতে মিলি নিজৰ বিকাশ সাধন
কৰাৰ ক্ষমতা। এই ধাৰণাৰ সমৰ্থকসকলে এনে এখন সমাজৰ পোষকতা কৰে, য’ত সমষ্টিগত
কল্যাণৰ মাজেৰে ব্যক্তিগত বিকাশ সম্ভৱ হয়।
পার্থক্য আৰু সম্পূৰকতা:
- নকাৰাত্মক স্বাধীনতা ব্যক্তিগত
স্বাধীনতাৰ সংৰক্ষণত গুৰুত্ব দিয়ে — বাহ্যিক নিয়ন্ত্রণৰ অভাৱত।
- সকাৰাত্মক স্বাধীনতা ব্যক্তিক সমাজৰ
অংশ হিচাপে চায় — য’ত বিকাশ, আত্ম-নিয়ন্ত্ৰণ আৰু নৈতিকতা গুৰুত্বপূৰ্ণ।
তথাপি, এই দুয়োটা ধাৰণা পৰস্পৰৰ বিকল্প নহয়; একে-অই সময়ত পৰিপূৰক। ব্যক্তিগত স্বাধীনতা সংৰক্ষণৰ সৈতে আত্মউন্নয়নমূলক সমাজব্যৱস্থাও প্ৰয়োজন।
১১। অমর্ত্য সেনৰ বিকাশভিত্তিক স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো লিখা।
উত্তৰঃ অমর্ত্য সেন সমসাময়িক ভাৰতৰ এগৰাকী প্ৰখ্যাত অর্থনীতিবিদ আৰু সামাজিক দাৰ্শনিক। তেওঁ বিকাশৰ নতুন দৃষ্টিভংগী আগবঢ়াই "ক্ষমতাৰ ধাৰণা" (Capability Approach) প্ৰচাৰ কৰে, যাৰ মতে বিকাশ মানে কেৱল ধন-সম্পত্তি বৃদ্ধি নহয়, বৰং মানুহে নিজৰ ইচ্ছামতে জীৱন নিৰ্বাহ কৰাৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰা। সেনৰ মতে, সকলো মানুহৰ শাৰীৰিক, মানসিক আৰু সামাজিক অৱস্থা একে নহয়, গতিকে সমান সুযোগ দিয়াৰ বাবে অক্ষম বা পিছপৰা লোকসকলক অতিৰিক্ত সহায় প্ৰদান কৰা উচিত। এই ধাৰণাই UNDP-ৰ Human Development Index (HDI) নিৰ্মাণত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লৈছে। তেওঁ "বিকাশ হিচাপে স্বাধীনতা" নামৰ গ্ৰন্থত বিকাশক ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ প্ৰসাৰৰ সৈতে সংযোগ কৰিছে। সেনৰ মতে, দৰিদ্ৰতা, বঞ্চনা, স্বৈৰাচাৰ আৰু সাংস্কৃতিক নিয়ন্ত্ৰণ হৈছে আধুনিক দাসত্ব। বিকাশৰ উদ্দেশ্য হও উচিত—এইসকল বাধাৰ পৰা মুক্তি দি ব্যক্তি স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰা। সেনৰ চিন্তাত সামাজিক সংস্থান (যেনে শিক্ষা, স্বাস্থ্য, ন্যায়পালিকা, গণমাধ্যম আদি) আৰু মূল্যবোধৰ গুৰুত্ব দিয়া হৈছে। চমুতে, অমর্ত্য সেনৰ মতে বিকাশ মানে হৈছে—সামাজিক ন্যায়, ব্যক্তি স্বাধীনতা আৰু মানৱ কল্যাণৰ সামগ্ৰিক প্ৰসাৰ।
১২। নকাৰাত্মক স্বাধীনতা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ স্বাধীনতাৰ দৰ্শনত মূলত
দুটা দিশ পৰিলক্ষিত হয় — নকাৰাত্মক স্বাধীনতা আৰু সকাৰাত্মক স্বাধীনতা।
১. নকাৰাত্মক স্বাধীনতা: নকাৰাত্মক স্বাধীনতা অনুসৰি,
ব্যক্তিয়ে নিজৰ
জীৱনত যি সিদ্ধান্ত লয় বা কাম কৰে, তাত ৰাষ্ট্ৰ বা অন্য কোনো বাহ্যিক সংস্থাই
হস্তক্ষেপ কৰা উচিত নহয়। এই ধাৰণাৰ মূল লক্ষ্য হৈছে — ব্যক্তিস্বাধীনতা ৰক্ষা কৰা
আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় স্বেচ্ছাচাৰিতাৰ প্ৰতিবাদ কৰা। এই মতবাদ অনুসাৰে, ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকাটো হ'ব লাগে সীমিত।
ৰাষ্ট্ৰক "প্ৰয়োজনীয় অশুভ" (Necessary Evil) হিচাপে গণ্য কৰা হয় —
অৰ্থাৎ, আইন-শৃংখলা ৰক্ষা আৰু বৈদেশিক আক্ৰমণৰ পৰা সুৰক্ষা দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰৰ
প্ৰয়োজন আছে, কিন্তু বাকী ক্ষেত্ৰত ব্যক্তিৰ ওপৰত হস্তক্ষেপ
কৰা উচিত নহয়।এই ধাৰণাৰ প্ৰধান সমর্থকসকল হ'ল — Thomas Hobbes,
John Locke, Adam Smith, Jeremy Bentham, J.S. Mill আদিৰা।বিশেষকৈ Adam
Smith-এ ব্যক্তিগত স্বতন্ত্রতা আৰু মুক্ত বাণিজ্যৰ সমৰ্থন কৰিছিল। তেওঁ মুক্ত
প্ৰতিযোগিতা ভিত্তিক বজাৰ ব্যৱস্থাত বিশ্বাসী আছিল য’ত ৰাষ্ট্ৰীয় হস্তক্ষেপ অতি কম
হ’ব লাগে।এই ধাৰণাই ব্যক্তিৰ সামাজিক, মানসিক, বৌদ্ধিক আৰু অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ পথ মুকলি কৰাৰ কথা
কয়। কিন্তু ইয়াত ব্যক্তি আৰু সমাজৰ মাজৰ আন্তঃসম্পৰ্কক প্ৰায়
উপেক্ষা কৰা হয়।
২. সকাৰাত্মক স্বাধীনতা: সকাৰাত্মক স্বাধীনতা
অনুসাৰে, কেৱল বাধাৰ অনুপস্থিতিই স্বাধীনতা নহয়, বৰং নিজে সক্ৰিয়ভাৱে
সিদ্ধান্ত লোৱাৰ সক্ষমতা আৰু সুযোগ থাকিও লাগিব। ইয়াত ৰাষ্ট্ৰৰ
কিছু মৌলিক দায়িত্ব থাকিব লাগে — যেনে:
- (ক) ব্যক্তিৰ সুৰক্ষাৰ বাবে আইন-শৃংখলা ৰক্ষা,
- (খ) বাহ্যিক আক্ৰমণ ৰোধ,
- (গ) ব্যক্তি যাতে মুক্ত বাণিজ্য আৰু প্ৰতিযোগিতাত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে তাৰ
বাবে অনুকূল পৰিবেশ সৃষ্টি কৰা।
এই ধাৰণাই ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ লগতে সামাজিক ন্যায় আৰু সামূহিক স্বাৰ্থৰ ক্ষেত্ৰতো ৰাষ্ট্ৰীয় ভূমিকা স্বীকাৰ কৰে।
সমালোচনা: নকাৰাত্মক স্বাধীনতা সম্পূৰ্ণৰূপে
ব্যক্তিস্বাতন্ত্ৰ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ৰাষ্ট্ৰক অশুভ বুলি গণ্য কৰে, যি আধুনিক সমাজৰ
প্ৰেক্ষাপটত উপযুক্ত নহয়। আজিৰ সমাজত ব্যক্তিগত স্বাৰ্থৰ লগতে
সামাজিক স্বাৰ্থো সমান গুৰুত্বপূৰ্ণ। সমাজত কল্যাণমূলক দিশ আৰু সামাজিক ন্যায়
নিশ্চিত কৰিবলৈ কেতিয়াবা ৰাষ্ট্ৰীয় হস্তক্ষেপ আৱশ্যক। সেয়ে, আধুনিক দৃষ্টিভংগীৰে
স্বাধীনতা অৰ্থহীন নহয়, বৰঞ্চ স্বাধীনতা আৰু দায়িত্বৰ সমন্বয়ৰ প্ৰয়োজন।
ব্যক্তিৰ বিকাশৰ লগে লগে সামূহিক কল্যাণৰ দিশতো মনোযোগ দিব লাগে।
উপসংহাৰ:চমুতে,
- নকাৰাত্মক স্বাধীনতা ব্যক্তিক বাহ্যিক হস্তক্ষেপৰ অনুপস্থিতিৰ আধাৰত স্বাধীন বুলি গণ্য কৰে।
- সকাৰাত্মক স্বাধীনতা ব্যক্তিক স্বাধীনতা উপভোগ কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক সহায়ৰ প্ৰয়োজন স্বীকাৰ কৰে।বিগত শতিকাত ব্যক্তিস্বাতন্ত্ৰ্যৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়া হ’লেও, আধুনিক সমাজত সামাজিক ন্যায়, দায়িত্ব আৰু কল্যাণমূলক দৃষ্টিভংগী অধিক প্ৰাসংগিক।
১৩। সকাৰাত্মক স্বাধীনতা বুলিলে কি বুজা, আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সকাৰাত্মক স্বাধীনতাৰ ধাৰণা নকাৰাত্মক স্বাধীনতাৰ সীমাবদ্ধতাৰ প্ৰতিক্ৰিয়াৰূপে গঠিত হয়। ইয়াৰ মতে, কেৱল বাহ্যিক
হস্তক্ষেপৰ অভাৱেই নহয়, ব্যক্তিয়ে স্বাধীনতা উপভোগ কৰিবলৈ অনুকূল পৰিবেশ, সুযোগ আৰু সম্পদো লাভ কৰিব
লাগিব। এই ধাৰণাৰ মূল বক্তব্য হ'ল— সকলোৱে সমানভাৱে
স্বাধীনতা উপভোগ কৰিব পৰা পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰা আৰু যিসকল বাধাই এই স্বাধীনতা প্ৰয়োগত
অন্তৰায় সৃষ্টি কৰে, সিহঁত আঁতৰ কৰা। মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- সীমাহীন স্বাধীনতাৰ বিৰোধিতা: সকাৰাত্মক স্বাধীনতা অবাধ ব্যক্তিস্বাধীনতাৰ সপক্ষে নহয়; ই সংযমী তথা ৰাষ্ট্ৰনিয়ন্ত্রিত স্বাধীনতাৰ পক্ষে।
- সামাজিক ন্যায়ৰ জোৰ: যিসকল লোক
দৰিদ্ৰতাৰ বাবে শিক্ষা, স্বাস্থ্য বা অন্য মৌলিক অধিকাৰ উপভোগ কৰিব
নোৱাৰে, তেওঁলোকৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰই বাধা আঁতৰাই অধিকাৰ নিশ্চিত
কৰা উচিত।
- সমর্থক চিন্তাবিদ: Rousseau, Kant,
Hegel, Marx, Green, Laski, Barker, Bosanquet, J.S. Mill আদিয়ে এই
ধাৰণাৰ সমৰ্থন কৰিছে।
- জে. এছ. মিলৰ দৃষ্টিভংগী: ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা ‘অন্য লোকক ক্ষতি নকৰা’ পৰ্যন্ত স্বীকৃত। আনৰ অধিকাৰত
হস্তক্ষেপ কৰিলে সমাজৰ ক্ষতি হ’ব, সেয়ে তেনে ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰীয় নিয়ন্ত্রণ
যুক্তিসংগত।
- আৰ্থ-সামাজিক অসমতাৰ প্ৰতিকাৰ:ধনী আৰু দুখীয়া
মাজত বৈষম্য হ'লে, কেৱল ধনীতেই বাস্তৱত স্বাধীনতা উপভোগ কৰিব
পাৰে। সেয়ে সকাৰাত্মক স্বাধীনতাই সামূহিক কল্যাণৰ স্বাৰ্থত ৰাষ্ট্ৰীয় ভূমিকা
স্বীকাৰ কৰে।
- Green
আৰু Laski ৰ দৃষ্টিভংগী: ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ লগতে সামাজিক সমতা, সামূহিক অধিকাৰ আৰু কল্যাণমূলক ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ ওপৰত জোৰ দিয়ে।
উপসংহাৰ: সকাৰাত্মক স্বাধীনতা অনুযায়ী–
- (ক) স্বাধীনতা মানে সীমাহীন অধিকাৰ নহয়,
- (খ) ব্যক্তিগত, ৰাজনৈতিক, আৰু অৰ্থনৈতিক স্বাধীনতা একে সময়তে
গুৰুত্বপূৰ্ণ
- (গ) সকলোৰে সমান অধিকাৰ নিশ্চিত নোহোৱালে স্বাধীনতা অসম্পূৰ্ণ,
- (ঘ) ৰাষ্ট্ৰই ব্যক্তিক বিকাশৰ সুযোগ দিয়াৰ বাবে বাধা আঁতৰাব লাগিব,
- (ঙ) ৰাষ্ট্ৰৰ হস্তক্ষেপ যুক্তিসঙ্গত আৰু কল্যাণমূলক হ’ব লাগিব।
চমুতে, সকাৰাত্মক স্বাধীনতা মানে হৈছে– ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ পথ মুক্ত কৰা, সকলোৱে সমানভাৱে অধিকাৰ আৰু সুযোগ লাভ কৰা, আৰু ব্যক্তিগত কল্যাণৰ লগত লগত সামাজিক ন্যায় নিশ্চিত কৰা।
১৪। নকাৰাত্মক আৰু সকাৰাত্মক বা নেতিবাচক আৰু ইতিবাচক স্বাধীনতাৰ মাজত পার্থক্য লিখা।
উত্তৰঃ নকাৰাত্মক (নেতিবাচক) আৰু সকাৰাত্মক (ইতিবাচক)
স্বাধীনতাৰ মাজত পাৰ্থক্যসমূহ (চমুকৈ):
(ক) স্বাধীনতাৰ প্ৰকৃতি:
- নকাৰাত্মক স্বাধীনতা চূড়ান্ত,
নিয়ন্ত্রণহীন, বাধাৰ অভাৱকেই বুজায়।
- সকাৰাত্মক স্বাধীনতা প্ৰকৃত,
সার্বজনীন স্বাধীনতা; ই ব্যক্তিৰ
সুখ-স্বাচ্ছন্দ্যৰ বাবে অপৰিহাৰ্য।
(খ) নিয়ন্ত্ৰণৰ ভূমিকা:
- নকাৰাত্মক স্বাধীনতাই নিয়ন্ত্রণ নকৰে; ই ব্যক্তিগত
ইচ্ছাৰ ওপৰত আধাৰিত।
- সকাৰাত্মক স্বাধীনতা নিয়ন্ত্ৰণসহকাৰী; ই
নিয়ন্ত্রণবিহীনতাক নুবুজায়।
(গ) ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা:
- নকাৰাত্মক স্বাধীনতাই ৰাষ্ট্ৰৰ সীমিত হস্তক্ষেপৰ কথা কয়।
- সকাৰাত্মক স্বাধীনতাই যুক্তিসংগত হস্তক্ষেপ আৰু অনুকূল পৰিবেশ সৃষ্টিত
ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা স্বীকাৰ কৰে।
(ঘ) ৰাষ্ট্ৰৰ মূল্যায়ন:
- নকাৰাত্মক স্বাধীনতাৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ বাধা।
- সকাৰাত্মক স্বাধীনতাৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ স্বাধীনতা উপভোগৰ উপযোগী পৰিবেশ
সৃষ্টিৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়।
(ঙ) গুৰুত্ব আৰোপ:
- নকাৰাত্মক স্বাধীনতা ব্যক্তিগত কাৰ্যত গুৰুত্ব দিয়ে।
- সকাৰাত্মক স্বাধীনতা ব্যক্তিৰ সামাজিক দিশত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে।
(চ) স্বাধীনতাৰ ক্ষেত্ৰ:
- নকাৰাত্মক স্বাধীনতা ব্যক্তিগত আৰু ৰাজনৈতিক দিশত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে।
- সকাৰাত্মক স্বাধীনতা ব্যক্তিগত, সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক দিশত অধিক জোৰ দিয়ে।
উপসংহাৰ: নকাৰাত্মক স্বাধীনতা বাধাৰ অনুপস্থিতি, আৰু সকাৰাত্মক স্বাধীনতা সুযোগ সৃষ্টি আৰু বাস্তৱ বিকাশৰ দিশত কেন্দ্ৰিত। আধুনিক সমাজত, সঠিক স্বাধীনতাৰ ব্যৱস্থা নিশ্চিত কৰিবলৈ দুয়োটাৰ সমন্বয় প্ৰয়োজন।
১৫। সমতাৰ অৰ্থ আৰু সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ সমতা হৈছে এক শক্তিশালী নৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক
আদর্শ, যিয়ে ৰাজনীতি বিজ্ঞানত এটা বিশেষ স্থান দখল কৰিছে। এই আদৰ্শই বৰ্ণ, লিংগ, জাতি, ধৰ্ম, জাতীয়তা আদি কোনো
ধৰণৰ পাৰ্থক্য নকৰাকৈ সকলো মানুহৰ সমান মূল্য, সন্মান আৰু অধিকাৰৰ দাবী
কৰে। সমতা হ'ল এক ঐক্যবাদী মানবিক চিন্তাধাৰা, যিয়ে প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ সমান অধিকাৰ, সুযোগ আৰু মর্যাদাৰ
নিশ্চয়তা দিয়ে। যদিও সমতাৰ এটা স্থিৰ সংজ্ঞা নিৰূপণ কৰাটো জটিল,
তথাপিও ইয়াৰ মৌলিক
অৰ্থ হৈছে — সকলোৰে বাবে সমান সুযোগ আৰু ব্যৱহাৰৰ নিশ্চয়তা। Laski ৰ মতে, সমতা হৈছে ৰাজনীতি
বিজ্ঞানৰ আটাইতকৈ কঠিনতম ধাৰণা, আৰু Stephen বুলিছে — ইমান বহল আৰু
অস্পষ্ট যে বহু সময়ত ই অর্থহীন হৈ পৰে। R.H. Tawney ৰ মতে, সমতাৰ একাধিক অৰ্থ
আছে আৰু সেইবাবেই ই গভীৰ বিশ্লেষণৰ দাবী কৰে।
সমতাৰ প্ৰাথমিক ভিত্তি হ'ল — সকলো মানুহে জন্মগতভাৱে সমান, আৰু সেইকাৰণে সকলো
মানুহে সমান সন্মান, অধিকাৰ আৰু সুবিধা লাভ কৰা উচিত। এই ধাৰণাৰ পৰা এটা মৌলিক নীতি নিৰ্গত হয় —
একে ধৰণৰ কামৰ বাবে সমান পুৰস্কাৰ বা শাস্তি। বৈষম্য নোহোৱাকেই সমাজত সমতা
প্ৰতিষ্ঠাৰ মূল উপায় বুলি ধৰা হয়। Laski ৰ মতে, সমতা এক সুসংহত আৰু বিচক্ষণ ধাৰণা, যিয়ে প্ৰতিজন
ব্যক্তিক সমান মূল্য দি তেওঁলোকক একে সুযোগৰ জৰিয়তে বিকাশৰ ক্ষেত্ৰ প্ৰদান কৰে।
এনে ব্যৱস্থাই কেৱল ব্যক্তি বিশেষৰ বাবে বিশেষ সুবিধা বা মর্যাদাৰ দাবীক অস্বীকাৰ
কৰি, সকলোৰে বাবে একে আইনী, ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক সুযোগৰ পৰিকাঠামো গঢ়ি
তোলে। Corry এ এই ক্ষেত্ৰত কৈছে — সমতা বুলি বুজায় ৰাজনৈতিক সমতা, ভোটাধিকাৰ, চৰকাৰী চাকৰি বা
সমানভাবে ৰাজনীতি অংশগ্ৰহণৰ অধিকাৰ, আৰু আইনৰ চকুত সকলোৰে সমতা।
সমতা হৈছে সামাজিক ন্যায় প্ৰতিষ্ঠাৰ এক অত্যাবশ্যকীয় উপাদান। সমাজৰ শোষিত,
বঞ্চিত আৰু
নিষ্পেষিত লোকসকলৰ বাবে সমান অধিকাৰ আৰু সুযোগ নিশ্চিত কৰা এই ধাৰণাটোৰ মূল
লক্ষ্য। এই উপলব্ধিৰে John Locke এ তেওঁৰ "Two Treatises of
Government" নামৰ গ্ৰন্থত ব্যক্তিৰ ত্ৰয়ী মৌলিক অধিকাৰৰ কথা উল্লেখ কৰিছে — জীৱনৰ অধিকাৰ,
স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ
আৰু সম্পত্তিৰ অধিকাৰ। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে এই অধিকাৰসমূহ প্ৰাকৃতিক আৰু সকলোৰে
বাবে সমানভাৱে প্ৰযোজ্য। তদুপৰি, Rousseau এ সম্পত্তি আহৰণৰ বাসনাই সমাজত অসমতা আৰু
বৈষম্যৰ সৃষ্টি কৰে বুলি উল্লেখ কৰি, ধনী আৰু গৰিবৰ মাজৰ এই বৈষম্য নোহোৱালৈকে সমতা
বাস্তৱিকভাৱে বাস্তৱায়িত হ'ব নোৱাৰে বুলি দাবী কৰে। এই ধাৰণাই ১৮শ শতিকাৰ ফৰাচী বিপ্লৱৰ মূলমন্ত্ৰ
"স্বাধীনতা, সমতা আৰু ভাতৃত্ববোধ"-ৰ জন্ম দিছিল। ২০শ
শতিকাত এছিয়া আৰু আফ্ৰিকাৰ ঔপনিবেশিক শাসনৰ বিৰুদ্ধে হোৱা স্বাধীনতা
আন্দোলনসমূহতো সমতাৰ দাবী অগ্ৰগণ্য আছিল। সমসাময়িক সময়ত মহিলা, সংখ্যালঘু, উপজাতি, অনগ্রসৰ জনগোষ্ঠী,
আৰু পৰিবেশ সুৰক্ষাৰ
ক্ষেত্ৰতো সমতাৰ দাবী প্ৰাধান্য পাইছে।
১৬। সমতাৰ সংজ্ঞা দিয়া। সমতাৰ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সমতা হৈছে এক গভীৰ নৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক আদৰ্শ,
যিয়ে বৰ্ণ, লিংগ, জাতি, ধৰ্ম, আৰু জাতীয়তা
নির্বিশেষে সকলো মানুহক সমান মৰ্যাদা আৰু অধিকাৰ প্ৰদানৰ দাবী কৰে। সমাজত উমৈহতীয়া
আৰু ন্যায়সঙ্গত ব্যৱস্থাৰ আধাৰ হিচাপে সমতাই এক বিশেষ স্থান অধিকাৰ কৰিছে।
১৭৮৯ চনৰ ফ্ৰান্সৰ "মানৱ অধিকাৰ ঘোষণা"-ত কোৱা হৈছিল:“সকলো মানুহ জন্মতে স্বাধীন আৰু সমান অধিকাৰ আৰু
মৰ্যাদাৰে বিভূষিত।”কিন্তু সমতাৰ একেটা নির্দিষ্ট সংজ্ঞা নাই। বহু ৰাজনীতিবিদে এই
ধাৰণাক ভিন্নভাৱে ব্যাখ্যা কৰিছে।সমতা সন্দর্ভত বিশিষ্ট মতাবলম্বীসকলৰ দৃষ্টিভংগি:
- আনেষ্ট কৰ্কাৰৰ মতে, “সমতা এক বহুৰূপী ধাৰণা” — ই প্ৰেক্ষিতৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ৰূপান্তৰিত হয়। তেওঁৰ মতে, অধিকাৰৰ
ক্ষেত্ৰত যি সুবিধা মোক দিয়া হৈছে, সেয়া আনকো দিয়া হ’ব লাগে, আৰু যি অধিকাৰ আনক দিয়া হৈছে, সেয়া মোকো লাভ হ’ব লাগে।
- ফ্ৰেদেৰিকৰ মতে, “সমতা হৈছে এক বিশ্বাস”, য’ত সকলো মানুহে ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণ, চৰকাৰ চলোৱা
আৰু আইনৰ চকুত সমতা প্ৰাপ্তিৰ ওপৰত আস্থা ৰাখে।
সমতাৰ প্ৰধান প্ৰকাৰসমূহ (চমুকৈ):
(ক) প্ৰাকৃতিক সমতা:
- মানুহজনে জন্মগতভাৱে সমান।
- ধৰ্ম, গ্ৰীক চিন্তাবিদ আৰু মার্ক্স আদি এই ধাৰণাৰ সমর্থক।
- বাস্তৱতে ই এটা আদৰ্শ ধাৰণা।
(খ) সামাজিক সমতা:
- জাতি, ধৰ্ম, লিংগ, বৰ্ণভেদ নকৰি
সকলো মানুহক সমান সামাজিক সুযোগ প্ৰদান।
- সমাজত কোনো ব্যক্তি উচ্চ-নীচ নহয়।
- ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ সমান সুযোগ নিশ্চিত কৰে।
(গ) ৰাজনৈতিক সমতা:
- সকলো নাগৰিকে ভোটাধিকাৰ, প্ৰাৰ্থিতা, চৰকাৰ
সমালোচনাৰ অধিকাৰ পায়।
- ৰাষ্ট্ৰ পৰিচালনাত সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰে।
(ঘ) আৰ্থিক সমতা:
- দেশৰ সম্পদৰ ন্যায়সঙ্গত বিতৰণ।
- শোষণ, দাৰিদ্ৰ্য, আৰু বৈষম্য দূৰ কৰি সামাজিক ন্যায় প্রতিষ্ঠা কৰে।
(ঙ) আইনগত সমতা:
- আইনৰ দৃষ্টিত সকলো নাগৰিক সমান।
- সকলোৱে সম শাস্তি বা সুৰক্ষাৰ অধিকাৰী — ব্যক্তিৰ মর্যাদা বা পুঁজিৰ ভেদ
নাই।
(চ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমতা:
- ভৌগোলিক, আৰ্থিক বা সামৰিক শক্তিৰ ভেদভাৱ নকৰি, সকলো ৰাষ্ট্ৰই সমান মর্যাদাৰ অধিকাৰী।
- শান্তিপূৰ্ণ সহযোগিতাৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমতা স্থাপন হ’ব পাৰে।
১৭। পদ্ধতিগত সমতাৰ (Procedural Equality) বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পদ্ধতিগত সমতা বুজায় — সমাজৰ প্ৰতিজন ব্যক্তিক সমান কামৰ বাবে সমান ব্যৱহাৰ আৰু সুযোগ
প্ৰদান কৰা। ই সম অধিকাৰ আৰু সম ন্যায়ৰ ওপৰত আধাৰিত। জাতি,
ধৰ্ম, লিংগ, ভাষা, বৰ্ণ ইত্যাদি
নির্বিশেষে সকলো নাগৰিকে সমান আইনী সুৰক্ষা আৰু সুযোগ লাভ কৰা পদ্ধতিক পদ্ধতিগত
সমতা বোলা হয়।
✦ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ:
১. আইনৰ দৃষ্টিত সকলো সমান:
- ভাৰতীয় সংবিধানৰ ১৪ নং অনুচ্ছেদত “আইনৰ দৃষ্টিত সমতা”ৰ কথা স্পষ্টকৈ কোৱা
হৈছে।
- ইংলেণ্ডৰ Rule of Lawৰ ধারণাৰ সৈতে এই নীতি জড়িত।
২. আইন প্ৰয়োগৰ ক্ষেত্ৰত সমতা:
- কোনো অভিযোগত তথ্য-প্ৰমাণৰ ভিত্তিতেই বিচাৰ হয়।
- দোষীক শাস্তি, নির্দোষীক মুক্তি – বিচাৰত ক্ৰমান্বয়তা আৰু ন্যায়।
৩. পদ্ধতিগত ন্যায়ৰ অংশ:
- পদ্ধতিগত সমতা হৈছে ন্যায্যতা,
সুবিচাৰ আৰু নিৰপেক্ষতাৰ প্ৰতিফলন।
- ই ফলাফলত নহয়, প্ৰক্ৰিয়াত ন্যায় খোজে।
✦ পদ্ধতিগত সমতাৰ মুখ্য
দিশসমূহ:
(ক) মতামত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা:
- নাগৰিকে নিজ সমস্যা বা দাবী স্বাধীনভাৱে প্ৰকাশ কৰিব পাৰে।
- চৰকাৰে সেই অনুসৰি ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
(খ) সম্মান আৰু সম-মৰ্যাদা:
- জাতি, ধৰ্ম, ভাষা, লিংগ
নির্বিশেষে সকলো ব্যক্তিক সম দৃষ্টিৰে চাব লাগে।
(গ) চৰকাৰৰ নিৰপেক্ষতা:
- চৰকাৰে কোনো পক্ষপাতমূলক নীতি গ্ৰহণ নকৰে।
- সকলো প্ৰজাক একেদৰে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(ঘ) বিশ্বাসযোগ্যতা আৰু সহিষ্ণুতা:
- পদ্ধতিগত সমতাই সমাজত একতা, ভাতৃত্ব আৰু সংহতি সৃষ্টিত সহায় কৰে।
- ই উদাৰ আৰু সহনশীল নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সমাজ গঠন কৰে।
১৮। বস্তুনিষ্ঠ সমতা কি? বস্তুনিষ্ঠ সমতাৰ (Substantive Equality) বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বস্তুনিষ্ঠ সমতা বুজায় — সমাজৰ
পিছপৰা, অনুন্নত জাতি-জনগোষ্ঠী আৰু শ্রেণীসমূহক বিশেষ সা-সুবিধা প্ৰদান কৰি, উন্নত জনগোষ্ঠীৰ সমান ৰূপত
আগুৱাই নিয়াৰ ব্যৱস্থা। এই ধাৰণাই পদ্ধতিগত সমতাৰ বিপৰীত, অৰ্থাৎ সমান ব্যৱহাৰৰ সলনি
ন্যায্য সুযোগ-সুবিধা প্রদানৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
✦ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ:
১. বিশেষ সংৰক্ষণ আৰু সুবিধা প্ৰদান
- অনুসূচীত জাতি (SC), অনুসূচীত জনজাতি (ST), অন্যান্য পিছপৰা শ্ৰেণী (OBC) ইত্যাদিক চৰকাৰে সংবিধানত বিশেষ সুবিধা
আগবঢ়ায়।
- শিক্ষা, চাকৰি, ৰাজনীতি আদি ক্ষেত্ৰত সংৰক্ষণ পায়।
২. অসামৰ্থবানৰ সহায়
- দুখীয়া পৰিয়ালৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক বৃত্তি,
- আৰ্থিকভাৱে দূৰ্বল লোকক চিকিৎসা সহায়,
- আইনী সহায় — এইবোৰো বস্তুনিষ্ঠ সমতাৰ উদাহৰণ।
৩. উদ্দেশ্য
- বঞ্চিত জনগোষ্ঠীক মূল সমাজত অন্তর্ভুক্ত কৰা,
- সামাজিক ন্যায় আৰু সাম্যতা স্থাপন কৰা।
✦ ছান্দ্ৰা ফ্ৰেডমেনৰ মতে
বস্তুনিষ্ঠ সমতাৰ ৪টা দিশ:
১. স্বীকৃতি (Recognition):
- বঞ্চিত জনগোষ্ঠীৰ প্ৰতি সমাজত থকা হিংসা, কু-সংস্কাৰ,
বিদ্বেষ আদি চিনাক্ত কৰি আঁতৰোৱা।
- পুনৰ বিতৰণ (Redistribution)
- চৰকাৰী সেৱা, পদ, সম্পদ আদিৰ নতুনকৈ বিতৰণ — যেন সকলো
জাতি-গোট উন্নয়নত অংশ লব পাৰে।
- অংশগ্ৰহণ (Participation):
- প্রান্তীয় জনগোষ্ঠীৰ ৰাজনৈতিক, সামাজিক অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰা।
- ৰূপান্তৰ (Transformation):
- সমতা স্থাপন কৰিবলৈ কেৱল সমান সুযোগ নহয়,
- বঞ্চিত গোটসমূহৰ বাস্তৱ সমস্যাবোৰ উন্নয়নৰ মাজেৰে ৰূপান্তৰ কৰা।
১৯। বস্তুনিষ্ঠ সমতাৰ গুৰুত্ব কি?
উত্তৰঃ ভৌগোলিকভাৱে বৈচিত্র্যময় আৰু বহু
জাতি-জনগোষ্ঠীৰে গঠিত সমাজত আইনৰ দৃষ্টিত সমতা থাকিলেও, বাস্তৱ জীৱনত সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক
ভেদাভেদ স্পষ্ট। এনে ভেদাভেদ দূৰ কৰি প্ৰকৃত সমতা স্থাপন কৰিবলৈ
বস্তুনিষ্ঠ সমতাৰ ধাৰণা বিশেষভাবে প্ৰাসংগিক। ইয়াৰ গুৰুত্ব তলত দিয়া হ’ল—
১. বঞ্চিত জনগোষ্ঠীৰ প্রয়োজন পূৰণ বস্তুনিষ্ঠ সমতাৰ মাধ্যমে পিছপৰা, প্রান্তীয় জাতি-গোটৰ
নিৰ্দিষ্ট সমস্যা সমাধানৰ ব্যৱস্থা হয়। ইয়াৰ ফলত, তেঁওলোকেও সমাজৰ মূল
সাঁতুৰিত অংশীদাৰ হ’ব পাৰে।
২. সমমর্যাদাৰ বিকাশএই ধাৰণাই উন্নত আৰু অনুন্নত
জাতি/শ্ৰেণীৰ মাজত সমবিকাশ আৰু সমমৰ্যাদা স্থাপন কৰে, আৰু সমাজত অন্তৰ্ভুক্তিৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি কৰে।
৩. সামাজিক-অর্থনৈতিক ন্যায় প্ৰতিষ্ঠাবস্তুনিষ্ঠ
সমতাই আর্থ-সামাজিক বৈষম্য হ্ৰাস
কৰি, সমাজত ন্যায্যতা আৰু সমতা কায়েম কৰে।
৪. ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণ বৃদ্ধিই
জনগণৰ ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰে, ফলত প্রশাসন আৰু
সিদ্ধান্তগ্ৰহণ প্ৰক্ৰিয়া বেছি জনমুখী হয়।
৫. গণতন্ত্ৰৰ ভিত্তি মজবুত সমতাৰ মাজতো বৈষম্য
থাকে, তাতে প্ৰকৃত গণতন্ত্ৰ স্থাপন সম্ভৱ নহয়।
বস্তুনিষ্ঠ সমতাই এই ভেদাভেদ আঁতৰ কৰি গণতান্ত্ৰিক সমাজ গঠনত সহায় কৰে।
২০। সমতাবাদ মানে কি?
উত্তৰঃ সমতাবাদ হৈছে এনে এক
ৰাজনৈতিক তথা দাৰ্শনিক ধাৰণা, যাৰ মূল লক্ষ্য হ'ল সকল
মানুহৰ মাজত বৈষম্য দূৰ কৰি সম অধিকাৰ, সম দৃষ্টিভংগী আৰু সম আচৰণৰ পৰিসৰ সৃষ্টি
কৰা। সমতাবাদৰ লক্ষ্য সমতাবাদে সমাজত থকা অৰ্থনৈতিক, সামাজিক, আৰু ৰাজনৈতিক বৈষম্যসমূহ হ্ৰাস কৰিসকললৈ সম অধিকাৰ আৰু সুযোগ
নিশ্চিত কৰাৰ প্রয়াস কৰে।
সমতাবাদৰ মূল নীতি
(১) সামাজিক সমতাঃ সকল ব্যক্তিৰ জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, লিংগ নির্বিশেষে আইনৰ দৃষ্টিত সমান আচৰণৰ অধিকাৰ আছে। সমান মর্যাদা আৰু অধিকাৰই সমাজৰ মূল
ভিত্তি হ’ব লাগে।
(২) অৰ্থনৈতিক সমতাঃ সমতাবাদে ধনী-দুখীয়াৰ আয়ৰ
ব্যাপক পাৰ্থক্য হ্ৰাস কৰি উৎপাদন আৰু বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত
ন্যায্যতা কায়েমৰ চেষ্টা কৰে।
(৩) ৰাজনৈতিক সমতাঃ সামাজিকভাবে উপেক্ষিত বা
প্রতিনিধিত্বহীন লোকসকলক ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ প্ৰদান কৰা উচিত।ইয়ে গণতান্ত্ৰিক সমাজ গঠনত
সহায়ক হয়।
২১। সমতাবাদৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দার্শনিক চিন্তাবিদসকলে সমতাবাদক কেইবাটাও
প্ৰকাৰত বিভাজন কৰিছে। তলত সেইবোৰ সংক্ষেপে আলোচনা কৰা হ’ল:
(ক) অৰ্থনৈতিক সমতাবাদঃ অৰ্থনৈতিক সমতাবাদৰ
অধীনত সমাজৰ প্ৰতিটো ব্যক্তিয়ে উপাৰ্জনৰ ক্ষেত্ৰত সম সুযোগ লাভ কৰে।এই সুযোগ বিনিয়োগ, উদ্যোগ, নিয়োগ বা আইনসম্মত উপায়ৰে আহৰণ হ’ব পাৰে।তথাপি,
চাকৰিৰ অভাৱ,
ধনৰ সীমিততা,
মূদ্ৰাস্ফীতি আৰু
আইনী বাধা-বিঘিনীয়ে এই সমতাৰ পথত বাধা সৃষ্টি কৰে।
(খ) আইনগত সমতাবাদঃ আইনগত সমতাৰ অৰ্থ
হ’ল—সকল মানুহক জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, ভাষা, লিংগ আদি নিৰ্বিশেষে একে আইনৰ অধীনত ৰাখি আচৰণ কৰা। আইনে কোনো ব্যক্তি বা গোষ্ঠীক বিশেষ সুবিধা বা সুৰক্ষা দিয়াটো ন্যায্য নহয়
বুলি এই ধাৰণাই প্ৰতিপন্ন কৰে।
(গ) নৈতিক সমতাবাদঃ সকলো মানুহক সম মান-মৰ্যাদা আৰু মতামতৰ সন্মান দিয়াক নৈতিক সমতাবাদ বোলে।ই মানৱতা আৰু মানৱ অধিকাৰক কেন্দ্ৰ কৰি গঢ়ি উঠা এক ধাৰণা।তথাপি, "সম-মৰ্যাদা"ৰ
ধাৰণা দেশ ও সংস্কৃতি অনুসৰি ভিন্ন হ’ব পাৰে।
(ঘ) ৰাজনৈতিক সমতাবাদঃ ইয়ে প্ৰতিটো
নাগৰিকক ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণৰ সম সুযোগ দিবৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।সকল মানুহক ভোটাধিকাৰ, প্ৰতিনিধিত্ব আদিৰ মাজেৰে
ৰাজনৈতিক জীৱনত সমান অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰে।
(ঙ) বৰ্ণবিহীন সমতাবাদঃ এই ধাৰণাৰ মতে কোনো
ব্যক্তিক তেওঁৰ জাতি বা বৰ্ণৰ আধাৰত
বৈষম্য কৰা উচিত নহয়। ই জাতিগত ভেদাভেদ দূৰ কৰি সমাজত সম্প্ৰীতি আৰু
সংহতিৰ স্থাপন কৰে।
(চ) লিংগ সমতাবাদঃ ইয়ে লিংগভেদ নকৰি পুৰুষ, মহিলা, তৃতীয় লিংগ আদিক সমান অধিকাৰ আৰু সুযোগ প্ৰদানৰ পক্ষে
যুক্তি দিয়ে। চৰকাৰী বা সামাজিক ক্ষেত্ৰত সকলো লিংগে সমানভাৱে অংশ গ্ৰহণ কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা
হয়।
