Chapter 1 अर्थशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना
1. प्रश्न: राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणजे काय?
उत्तर: राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणजे देशात ठराविक कालावधीत (साधारणपणे एका वर्षात) उत्पादित करण्यात आलेल्या सर्व वस्तू व सेवांचे एकूण मूल्य होय. या मापनात दुहेरी गणना टाळली जाते. म्हणजेच, उत्पादन प्रक्रियेत वेगवेगळ्या टप्प्यांवर होणारे पुनरावृत्त मोजमाप टाळून अंतिम वस्तू व सेवांचे मूल्य घेतले जाते. हे देशाच्या आर्थिक कार्यक्षमतेचे व समृद्धीचे द्योतक असते.
2. प्रश्न: राष्ट्रीय उत्पन्नाची गणना कोणत्या कालावधीत केली जाते?
उत्तर: राष्ट्रीय उत्पन्नाची गणना सामान्यतः एका आर्थिक वर्षाच्या कालावधीत केली जाते. या काळात देशात उत्पादित सर्व वस्तू व सेवांचे मूल्य मोजले जाते. यामुळे देशाच्या आर्थिक वाढीचा आणि विकासाचा अंदाज घेता येतो.
3.प्रश्न: बचत म्हणजे काय?
उत्तर: बचत म्हणजे व्यक्ती किंवा समाजाने सध्याच्या उपभोगावर खर्च न करता भविष्यातील गरजांसाठी राखून ठेवलेला उत्पन्नाचा भाग. ही बचत आर्थिक स्थैर्यासाठी आणि गुंतवणुकीसाठी महत्त्वाची असते. बचतीमुळे भविष्यातील संकटांचा सामना करता येतो आणि अर्थव्यवस्थेत भांडवलाची निर्मिती होते.
4.प्रश्न: चालू उपभोगावर खर्च न केलेला उत्पन्नाचा भाग काय म्हणतात?
उत्तर: चालू उपभोगावर खर्च न केलेला उत्पन्नाचा भाग म्हणजे बचत होय. हे उत्पन्न भविष्यातील गुंतवणुकीसाठी किंवा आकस्मिक गरजांसाठी वापरले जाते.
5.प्रश्न: गुंतवणूक म्हणजे काय?
उत्तर: बचतीतून भांडवलाची निर्मिती करून त्या भांडवलाचा वापर उत्पादन प्रक्रियेसाठी करणे म्हणजे गुंतवणूक होय. गुंतवणूक केल्याने उत्पादनक्षमता वाढते, रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात आणि देशाच्या आर्थिक प्रगतीला गती मिळते.
6.प्रश्न: गुंतवणुकीचे उदाहरण द्या.
उत्तर: कारखाने उभारणे, नवीन यंत्रसामग्री खरेदी करणे, उपकरणांची निर्मिती करणे किंवा तंत्रज्ञानात सुधारणा करणे ही गुंतवणुकीची उदाहरणे आहेत. या सर्व गोष्टी उत्पादन वाढविण्यास हातभार लावतात.
7. प्रश्न: व्यापारचक्र म्हणजे काय?
उत्तर: अर्थव्यवस्थेत घडणाऱ्या आर्थिक चढ-उतारांमुळे व्यापारात होणारे बदल म्हणजे व्यापारचक्र. हे चक्र काही काळ तेजी तर काही काळ मंदी दाखवते. यावर उत्पादन, रोजगार, उत्पन्न आणि किंमतपातळी यांचा परिणाम होतो.
8. प्रश्न: व्यापारचक्राचे मुख्य दोन टप्पे कोणते?
उत्तर: व्यापारचक्राचे दोन प्रमुख टप्पे म्हणजे तेजी आणि मंदी. तेजीमध्ये उत्पादन, रोजगार आणि किंमती वाढतात, तर मंदीत उलट घडते.
9. प्रश्न: तेजी म्हणजे काय?
उत्तर: सातत्याने सामान्य किंमत पातळीत वाढ होणे म्हणजे तेजी. या काळात लोकांचे उत्पन्न वाढते, व्यापार वाढतो आणि अर्थव्यवस्था विस्तारते.
10. प्रश्न: मंदी म्हणजे काय?
उत्तर: सातत्याने सामान्य किंमत पातळीत घट होणे म्हणजे मंदी. या काळात उत्पादन कमी होते, बेरोजगारी वाढते आणि व्यापारात घट होते.
11. प्रश्न: चक्रीय बेकारी म्हणजे काय?
उत्तर: व्यापारातील चढ-उतारांमुळे (तेजी आणि मंदीच्या काळात) निर्माण होणारी बेकारी म्हणजे चक्रीय बेकारी. ही बेकारी प्रामुख्याने मंदीच्या काळात दिसून येते.
12. प्रश्न: आर्थिक वृद्धी म्हणजे काय?
उत्तर: देशाच्या वास्तव उत्पन्नात दीर्घकाळात झालेली संख्यात्मक वाढ म्हणजे आर्थिक वृद्धी. यात उत्पादनक्षमता आणि उत्पन्नवाढ यांवर भर दिला जातो. ही वृद्धी देशाच्या आर्थिक प्रगतीचे द्योतक असते.
13. प्रश्न: आर्थिक विकास म्हणजे काय?
उत्तर: आर्थिक वृद्धीसोबतच शिक्षण, आरोग्य, रोजगार, जीवनमान इत्यादी क्षेत्रांमध्ये होणारे गुणात्मक बदल म्हणजे आर्थिक विकास. ही संकल्पना अधिक व्यापक असून ती लोकांच्या सर्वांगीण कल्याणाशी संबंधित आहे.
14. प्रश्न: आर्थिक वृद्धी कोणत्या दृष्टिकोनातून पाहिली जाते?
उत्तर: आर्थिक वृद्धी ही संख्यात्मक दृष्टिकोनातून पाहिली जाते. ती केवळ उत्पन्नातील वाढ मोजते.
15.प्रश्न: आर्थिक विकास कोणत्या दृष्टिकोनातून पाहिला जातो?
उत्तर: आर्थिक विकास गुणात्मक दृष्टिकोनातून पाहिला जातो. यात लोकांच्या जीवनमानातील सुधारणा आणि सामाजिक प्रगतीचा विचार केला जातो.
16. प्रश्न: आर्थिक वृद्धी मोजण्याचे प्रमुख मापदंड कोणते आहेत?
उत्तर: राष्ट्रीय उत्पन्न आणि दरडोई उत्पन्न ही आर्थिक वृद्धी मोजण्यासाठीची प्रमुख मापदंडे आहेत.
17. प्रश्न: आर्थिक विकास मोजण्यासाठी कोणते घटक विचारात घेतले जातात?
उत्तर: शिक्षण, आरोग्य, कृषी आणि औद्योगिक उत्पादकता, तसेच नागरिकांचे जीवनमान हे घटक विचारात घेतले जातात.
18. प्रश्न: आर्थिक वृद्धी आणि विकास यातील मुख्य फरक काय आहे?
उत्तर: आर्थिक वृद्धी फक्त उत्पन्नवाढ दाखवते, तर आर्थिक विकास मानवाच्या जीवनमानात सुधारणा घडवून आणतो. त्यामुळे विकास हा अधिक व्यापक अर्थाने समजला जातो.
19. प्रश्न: आर्थिक वृद्धीशिवाय आर्थिक विकास शक्य आहे का?
उत्तर: नाही, कारण विकासासाठी उत्पादन आणि उत्पन्नवाढ आवश्यक असते.
20. प्रश्न: आर्थिक विकासाशिवाय आर्थिक वृद्धी शक्य आहे का?
उत्तर: होय, कधी कधी उत्पन्न वाढते परंतु जीवनमान सुधारत नाही, अशा वेळी विकास होत नाही पण वृद्धी होते.
21. प्रश्न: आर्थिक वृद्धी ही कोणत्या प्रकारची संकल्पना आहे?
उत्तर: आर्थिक वृद्धी ही संकुचित व संख्यात्मक संकल्पना आहे. ती फक्त आर्थिक उत्पादनावर लक्ष केंद्रित करते.
22. प्रश्न: आर्थिक विकास ही कोणत्या प्रकारची संकल्पना आहे?
उत्तर: आर्थिक विकास ही व्यापक व गुणात्मक संकल्पना आहे. ती लोकांच्या कल्याणाशी संबंधित आहे.
23. प्रश्न: आर्थिक वृद्धी कशी घडते?
उत्तर: आर्थिक वृद्धी स्वयंस्फूर्त आणि प्रतिगामी बदलाने घडते, म्हणजेच ती नैसर्गिकरीत्या आर्थिक क्रियांमधून येते.
24. प्रश्न: आर्थिक विकास कसा घडवला जातो?
उत्तर: आर्थिक विकास सहेतुक आणि पुरोगामी बदलाने घडवला जातो. सरकार, उद्योग, शिक्षण आणि समाज यांच्या प्रयत्नांनी तो साध्य होतो.
25. प्रश्न: वस्तूची किंमत कोणत्या अर्थशास्त्रात अभ्यासली जाते?
उत्तर: वस्तूची किंमत सूक्ष्म अर्थशास्त्रात अभ्यासली जाते कारण ते वैयक्तिक वस्तू, सेवा आणि ग्राहकांच्या वर्तनाचा अभ्यास करते.
26. प्रश्न: उद्योगाचा नफा कोणत्या अर्थशास्त्रात मोडतो?
उत्तर: उद्योगाचा नफा हा सूक्ष्म अर्थशास्त्राच्या क्षेत्रात मोडतो कारण तो एका विशिष्ट उद्योगाशी संबंधित असतो.
27. प्रश्न: राष्ट्रीय उत्पन्न कोणत्या अर्थशास्त्रात मोडते?
उत्तर: राष्ट्रीय उत्पन्न हे स्थूल अर्थशास्त्रात मोडते कारण ते संपूर्ण देशाच्या आर्थिक क्रियांचा अभ्यास करते.
28. प्रश्न: व्यवहार तोल कोणत्या अर्थशास्त्राशी संबंधित आहे?
उत्तर: व्यवहार तोल (Balance of Trade) स्थूल अर्थशास्त्राशी संबंधित आहे कारण तो देशाच्या परकीय व्यापाराशी निगडित आहे.
29. प्रश्न: जागतिक व्यापार कोणत्या अर्थशास्त्राच्या अंतर्गत येतो?
उत्तर: जागतिक व्यापार स्थूल अर्थशास्त्राच्या अंतर्गत येतो कारण तो आंतरराष्ट्रीय आर्थिक व्यवहारांशी संबंधित आहे.
30. प्रश्न: आर्थिक विकासाचे अंतिम उद्दिष्ट काय आहे?
उत्तर: आर्थिक विकासाचे अंतिम उद्दिष्ट म्हणजे मानवाचे सर्वांगीण कल्याण, जीवनमानाची सुधारणा आणि समाजाच्या प्रगतीला गती देणे.
Answer by Dimpee Bora
