Chapter- 2 पैसा
१. पैसा म्हणजे काय?
उत्तर: पैसा म्हणजे वस्तू आणि सेवांच्या खरेदी-विक्रीसाठी सर्वत्र मान्य असलेले विनिमयाचे माध्यम होय. पूर्वीच्या काळात वस्तुविनिमय प्रणाली अस्तित्वात होती, पण त्यात अनेक अडचणी होत्या. या अडचणी दूर करण्यासाठी पैशाची निर्मिती झाली. त्यामुळे पैसा व्यवहार अधिक सुलभ, अचूक आणि जलद बनवतो. तो आधुनिक अर्थव्यवस्थेचा आधारस्तंभ आहे.
२. पैशाचा एकजिनसीपणा म्हणजे काय?
उत्तर: एकजिनसीपणा म्हणजे सर्व चलन एकाच परिमाणाचे, आकाराचे आणि मूल्याचे असणे. उदाहरणार्थ, ₹१०० च्या सर्व नोटा समान मूल्याच्या असतात. या गुणामुळे व्यवहारांमध्ये कोणताही गोंधळ होत नाही. त्यामुळे पैसा लोकांमध्ये विश्वासार्ह ठरतो.
३. स्थिरता म्हणजे काय?
उत्तर: स्थिरता म्हणजे पैशाचे मूल्य दीर्घकाळ स्थिर राहणे. पैशाला स्थिर मौद्रिक मूल्य असल्याने वस्तू आणि सेवांचे विनिमय मूल्य सहज मोजता येते. किंमती स्थिर असल्यास व्यापार आणि गुंतवणूक दोन्ही वाढतात. परंतु चलनफुगवटा (Inflation) वाढल्यास स्थिरता बिघडते.
४. पैशाचे सर्वांत महत्त्वाचे कार्य कोणते आहे?
उत्तर: पैशाचे सर्वांत महत्त्वाचे कार्य म्हणजे विनिमयाचे माध्यम. पूर्वी वस्तूंसाठी वस्तू देण्याची पद्धत होती, पण ती क्लिष्ट होती. पैशामुळे कोणतीही वस्तू किंवा सेवा विकत घेता किंवा विकता येते. त्यामुळे तो आर्थिक व्यवहारांचा पाया आहे.
५. कृत्यमापनाचे साधन म्हणजे काय?
उत्तर: कृत्यमापनाचे साधन म्हणजे वस्तू व सेवांचे मूल्य पैशात व्यक्त करणे. पैशामुळे सर्व वस्तूंचे मूल्य एका समान मापात मोजता येते. उदाहरणार्थ, सफरचंद ₹१० ला व केळी ₹५ ला — म्हणजेच आपण सहज सांगू शकतो की सफरचंदाचे मूल्य केळीपेक्षा दुप्पट आहे.
६. विलंबित देणी देण्याचे साधन म्हणजे काय?
उत्तर: विलंबित देणी म्हणजे भविष्यात देय असलेल्या रकमा. पैसा हे देणी देण्याचे सर्वात सोयीचे साधन आहे. वस्तुविनिमय व्यवस्थेत कर्ज परत करणे कठीण होते, पण पैशामुळे कर्ज देणे आणि घेणे सोपे झाले आहे. म्हणूनच आज जवळजवळ सर्व कर्ज व्यवहार पैशातच होतात.
७. मूल्यसंचयनाचे साधन म्हणजे काय?
उत्तर: पैसा केवळ वर्तमानकाळातील व्यवहारांसाठीच नव्हे, तर भविष्यकाळातील गरजांसाठीही साठवता येतो. त्यामुळे तो मूल्यसंचयनाचे साधन आहे. व्यक्ती आपल्या उत्पन्नाचा काही भाग बचत करून भविष्यातील गरजा पूर्ण करते. लॉर्ड जे. एम. केन्स यांच्या मते, “पैसा हा वर्तमानकाळ आणि भविष्यकाळ यांच्यातील दुवा आहे.”
८. मूल्य हस्तांतरणाचे साधन म्हणजे काय?
उत्तर: पैशाद्वारे एका व्यक्तीकडून दुसऱ्याकडे, किंवा एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी मूल्याचे हस्तांतरण करणे शक्य होते. उदाहरणार्थ, आपण ऑनलाइन बँकिंग किंवा UPI द्वारे पैसे देशभरात पाठवू शकतो. तसेच स्थावर मालमत्ता जसे की प्लॉट, इमारत, शेतजमीन यांच्या खरेदी-विक्रीतही पैशाद्वारे व्यवहार होतो.
९. पैशाच्या अनुषंगिक कार्यांची मांडणी कोणी केली?
उत्तर: पैशाच्या अनुषंगिक कार्यांची मांडणी प्रा. किन्ले (Prof. Kinley) यांनी केली. त्यांनी सांगितले की आधुनिक काळात पैसा प्रत्येक आर्थिक व्यवहारात महत्त्वाची भूमिका बजावतो. तो केवळ विनिमयापुरता मर्यादित नाही, तर राष्ट्रीय उत्पन्न, पत निर्मिती, आणि आर्थिक स्थैर्य यासाठीही महत्त्वाचा आहे.
१०. राष्ट्रीय उत्पन्न मोजण्यासाठी पैशाची भूमिका काय आहे?
उत्तर: राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणजे देशात एका वर्षात उत्पादित सर्व वस्तू व सेवांचे मौद्रिक मूल्य. हे मोजताना पैसा मापनाचे एकसमान साधन म्हणून वापरला जातो. पैशामुळे वेतन, नफा, व्याज आणि भाडे यांचे अचूक गणित मांडता येते. त्यामुळे अर्थव्यवस्थेचे योग्य नियोजन करता येते.
११. पतपैशाचा आधार म्हणजे काय?
उत्तर: व्यापारी बँका प्राथमिक ठेवींवर आधारित पतपैसा (Credit Money) निर्माण करतात. म्हणजेच ठेवींवर आधारित कर्जवाटपाद्वारे नवीन पैसा निर्माण होतो. या संपूर्ण प्रक्रियेचा पाया पैसा आहे, कारण तो बँकांच्या ठेवी व व्यवहारांचा आधार असतो.
१२. पैसा सर्वांत तरल संपत्ती का मानला जातो?
उत्तर: तरल संपत्ती म्हणजे अशी मालमत्ता जी लगेच व्यवहारासाठी वापरता येते. पैसा कोणत्याही मालमत्तेत रूपांतरित करता येतो आणि कोणतीही मालमत्ता पैशात रूपांतरित करता येते. उदाहरणार्थ, सोने विकून आपण लगेच रोख पैसा मिळवू शकतो. त्यामुळे पैसा ही सर्वात तरल संपत्ती आहे.
१३. स्थूल आर्थिक चलांचे मापन पैशाद्वारे कसे केले जाते?
उत्तर: अर्थशास्त्रातील स्थूल चल जसे की स्थूल राष्ट्रीय उत्पादन (GNP), एकूण बचत, एकूण गुंतवणूक इत्यादींचे मापन पैशात केले जाते. कारण मौद्रिक मूल्यामुळे सर्व घटकांची तुलना आणि विश्लेषण करणे सोपे होते. त्यामुळे सरकारला अर्थसंकल्प तयार करणे सुलभ होते.
१४. पैशामुळे सरकारला कोणती दोन कामे सोपी होतात?
उत्तर: पैशामुळे सरकारला कर आकारणी (Tax Collection) आणि अर्थसंकल्प बांधणी (Budget Formation) सोपी होते. कराची रक्कम पैशात निश्चित केली जाते, आणि संपूर्ण सरकारी खर्च व उत्पन्नाचे नियोजनही पैशाच्या स्वरूपात केले जाते.
१५. काळा पैसा म्हणजे काय?
उत्तर: काळा पैसा म्हणजे उत्पन्नावर कर न भरता मिळवलेला किंवा बेकायदेशीर मार्गाने मिळवलेला पैसा. हा पैसा सरकारी नोंदीत दाखवला जात नाही, त्यामुळे तो अर्थव्यवस्थेत गुप्त राहतो. काळ्या पैशामुळे भ्रष्टाचार, लाचखोरी, साठेबाजी आणि काळाबाजार वाढतात.
१६. काळ्या पैशाची निर्मिती कशामुळे होते?
उत्तर: काळ्या पैशाची निर्मिती करचुकवेगिरी, भ्रष्टाचार, लाचखोरी, साठेबाजी, आणि काळाबाजार यांसारख्या बेकायदेशीर कृतींमुळे होते. अनेक व्यापारी आणि उद्योगपती आपल्या उत्पन्नाचा काही भाग सरकारपासून लपवतात, ज्यामुळे हा पैसा काळा बनतो.
१७. काळ्या पैशामुळे कोणत्या समस्या वाढतात?
उत्तर: काळ्या पैशामुळे आर्थिक अस्थिरता, सामाजिक विषमता, राजकीय भ्रष्टाचार, आणि गुंतवणुकीत घट होते. त्यामुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर वाईट परिणाम होतो. श्रीमंत अधिक श्रीमंत आणि गरीब अधिक गरीब होतात.
१८. काळ्या पैशामुळे आर्थिक विकासावर काय परिणाम होतो?
उत्तर: काळा पैसा गुंतवणुकीसाठी वापरला जात नाही, त्यामुळे उत्पादनक्षमता आणि रोजगार वाढत नाहीत. परिणामी, देशाचा आर्थिक विकास मंदावतो. शिवाय काळा पैसा देशाबाहेर जातो, ज्यामुळे परकीय चलनसाठ्यावरही परिणाम होतो.
१९. काळ्या पैशावर नियंत्रण आणण्यासाठी कोणते साधन वापरले जाते?
उत्तर: काळ्या पैशावर नियंत्रण आणण्यासाठी विमुद्रीकरण (Demonetization) हे प्रभावी साधन वापरले जाते. यामध्ये सरकार काही नोटा अमान्य घोषित करते, ज्यामुळे अवैध रोख पैसा निरुपयोगी ठरतो.
२०. विमुद्रीकरण म्हणजे काय आणि त्याचा उद्देश काय आहे?
उत्तर: विमुद्रीकरण म्हणजे चलनातील काही नोटा कायदेशीर चलन म्हणून अमान्य ठरवणे. याचा मुख्य उद्देश काळ्या पैशाचा प्रवाह थांबवणे, भ्रष्टाचारावर आळा घालणे आणि डिजिटल व्यवहारांना प्रोत्साहन देणे हा आहे. भारतात २०१६ साली ₹५०० आणि ₹१००० च्या नोटांचे विमुद्रीकरण करण्यात आले होते.
Answer by Dimpee Bora
