MSBSHSE Board Class 11 Political Science Books Solution | Maharashtra State Board Class 11 Political Science chapter 2 स्वातंत्र्य आणि हक्क ९ Question Answer

Chapter - 2                          स्वातंत्र्य आणि हक्क ९ 

१. भारतीय संविधानात कोणत्या दोन प्रकारच्या स्वातंत्र्यांचा समन्वय साधला गेला आहे?

उत्तर: भारतीय संविधानात सकारात्मक आणि नकारात्मक या दोन्ही स्वातंत्र्यांचा समन्वय साधला गेला आहे. सकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे व्यक्तीला काही करण्याचे अधिकार मिळणे, तर नकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे कोणत्याही बंधनांपासून मुक्त राहण्याचा अधिकार. संविधानाने या दोन्हींचा संतुलित विचार केला आहे.

२. संविधानाच्या कोणत्या कलमात विविध स्वातंत्र्यांचा उल्लेख आहे?

उत्तर: संविधानाच्या १९व्या कलमात विविध स्वातंत्र्यांचा उल्लेख करण्यात आला आहे. यात अभिव्यक्ती, संचार, संघटना स्थापनेचे स्वातंत्र्य इत्यादी अधिकारांचा समावेश आहे.

३. कोणत्या कलमात स्वातंत्र्यावरील मर्यादा स्पष्ट केल्या आहेत?

 उत्तर: २१व्या कलमात स्वातंत्र्यावरील मर्यादा स्पष्ट करण्यात आल्या आहेत. या कलमानुसार कोणाच्याही जीवनाचा किंवा स्वातंत्र्याचा अपहरण कायद्याशिवाय करता येत नाही.

४. २१व्या कलमानुसार व्यक्तीचे जीवन किंवा स्वातंत्र्य हिरावून घेण्यासाठी काय आवश्यक आहे?

उत्तर: या कलमानुसार कायद्याने निश्चित केलेल्या प्रक्रियेव्यतिरिक्त कोणाच्याही जीवनात हस्तक्षेप करता येत नाही. म्हणजेच, योग्य न्यायिक प्रक्रिया आवश्यक आहे.

५. २१व्या कलमानुसार जीवनाचा हक्क कोणाला आहे?

उत्तर: भारतीय नागरिकांबरोबरच परकीय नागरिकांनाही हा अधिकार लागू आहे. त्यामुळे हा एक सार्वत्रिक मानवी हक्क मानला जातो.

६. २१व्या कलमाने व्यक्तिस्वातंत्र्याला कोणता दर्जा दिला आहे?

उत्तर: या कलमानुसार व्यक्तिस्वातंत्र्याला मानवी हक्कांचा दर्जा दिला गेला आहे, कारण तो कोणत्याही अपवादाशिवाय सर्व व्यक्तींना लागू आहे.

७. व्यक्तिस्वातंत्र्य म्हणजे काय?

उत्तर: व्यक्तिस्वातंत्र्य म्हणजे प्रत्येकाला आपले जीवन स्वतंत्रपणे जगण्याचा आणि निर्णय घेण्याचा अधिकार मिळणे. यावर अनावश्यक सरकारी किंवा सामाजिक हस्तक्षेप होऊ नये.

८. 'खडकसिंग विरुद्ध उत्तरप्रदेश सरकार' या खटल्यात काय निर्णय झाला?

 उत्तर: १९६३ मध्ये झालेल्या या खटल्यात सर्वोच्च न्यायालयाने व्यक्तीला भारतभर मुक्तपणे संचार करण्याचा अधिकार दिला. हा निर्णय कलम १९ आणि २१ दोन्हीशी संबंधित होता.

९. 'फ्रान्सिस कोरॉली मुलिन विरुद्ध दिल्ली केंद्रशासित प्रदेश' या खटल्यात काय सांगितले गेले?

उत्तर: १९८१ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने सांगितले की जीविताचा अधिकार केवळ शारीरिक अस्तित्वापुरता मर्यादित नाही, तर त्यात मानवी प्रतिष्ठेने जगण्याचाही अधिकार अंतर्भूत आहे.

१०. जीविताच्या अधिकारात कोणते घटक समाविष्ट करण्यात आले?

उत्तर: पोषक आहार, वस्त्र, निवारा, शिक्षण, आरोग्य, अभिव्यक्ती आणि संचार स्वातंत्र्य हे घटक जीवनाच्या अधिकारात समाविष्ट मानले गेले आहेत.

११. 'बंधुवा मुक्ती मोर्चा विरुद्ध भारत सरकार' खटल्यात सर्वोच्च न्यायालयाने काय स्पष्ट केले?

 उत्तर: १९८४ मध्ये न्यायालयाने सांगितले की श्रमिकांना आरोग्य, शिक्षण, बालकांना छळापासून संरक्षण आणि मातृत्वाच्या सुविधा मिळाल्या पाहिजेत. या गोष्टी जीवनाच्या अधिकारात समाविष्ट आहेत.

१२. या निर्णयात २१व्या कलमाचा संबंध कोणाशी जोडला गेला?

उत्तर: राज्याच्या मार्गदर्शक तत्त्वांशी. म्हणजेच, राज्याने नागरिकांच्या कल्याणासाठी धोरणे राबवली पाहिजेत.

१३. 'रामशरण विरुद्ध भारत सरकार' खटल्यात काय निर्णय झाला?

उत्तर: १९८९ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने परंपरा, संस्कृती आणि वारसा हे जीवनाला अर्थ देणारे घटक असल्याचे सांगितले आणि ते २१व्या कलमाच्या कक्षेत आणले.

१४. 'पुट्टास्वामी विरुद्ध भारत सरकार' या खटल्याचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: २०१७ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने "खासगीपणाचा हक्क" (Right to Privacy) हा प्रत्येक व्यक्तीचा मूलभूत अधिकार असल्याचे घोषित केले.

१५. खासगीपणाच्या हक्कात काय समाविष्ट आहे?

उत्तर: व्यक्तीचे वैयक्तिक जीवन, निर्णय, डिजिटल माहिती, आरोग्य आणि सामाजिक गोष्टींवरील नियंत्रण या सर्वांचा यात समावेश आहे.

१६. स्वातंत्र्याच्या कक्षेत आणखी कोणते हक्क समाविष्ट झाले?

उत्तर: स्वच्छ आणि प्रदूषणमुक्त हवा व पाणी मिळण्याचा हक्क. हा हक्क आरोग्याशी थेट जोडलेला आहे.

१७. २१व्या कलमातील ‘जीविताचा हक्क’ या शब्दांचा अर्थ काय आहे?

उत्तर: फक्त जगणे नव्हे, तर सन्मानाने, सुरक्षिततेने आणि आरोग्यपूर्ण जीवन जगणे हा त्याचा अर्थ आहे.

१८. भारतीय न्यायव्यवस्थेने स्वातंत्र्याचे अर्थ लावताना कोणती भूमिका घेतली?

उत्तर: न्यायालयाने स्वातंत्र्याला केवळ कायदेशीर नव्हे तर सामाजिक आणि मानवी दृष्टिकोनातूनही महत्त्व दिले आहे.

१९. कलम १९ आणि २१ यांचा परस्परसंबंध काय आहे?

उत्तर: कलम १९ स्वातंत्र्यांचे अधिकार सांगते, आणि कलम २१ त्या स्वातंत्र्यांचे संरक्षण आणि मर्यादा ठरवते.

२०. मानवी प्रतिष्ठा म्हणजे काय?

उत्तर: माणसाला सन्मानाने आणि आदराने जगण्याचा हक्क. कोणत्याही प्रकारचा अपमान, छळ किंवा अन्याय हा या अधिकाराचा भंग आहे.

२१. न्यायालयाने कलम २१ च्या आधारे कोणते सामाजिक अधिकार निर्माण केले?

उत्तर: आरोग्य, शिक्षण, पर्यावरण, निवारा, रोजगार यांसारखे सामाजिक अधिकार.

२२. २१व्या कलमाचा लाभ कोणाला होतो?

उत्तर: प्रत्येक व्यक्तीला, भारतीय असो वा परकीय नागरिक, कारण हा सार्वत्रिक मानवी हक्क आहे.

२३. स्वातंत्र्य आणि मानवी हक्क यांचा परस्परसंबंध स्पष्ट करा.

उत्तर: मानवी हक्क म्हणजे स्वातंत्र्याची व्यावहारिक अंमलबजावणी. दोन्ही एकमेकांवर अवलंबून आहेत.

२४. न्यायमंडळाची भूमिका स्वातंत्र्याच्या संरक्षणात कशी आहे?

उत्तर:  न्यायमंडळ संविधानातील हक्कांचे रक्षण करते. जेव्हा शासन अन्याय करते, तेव्हा न्यायालय स्वातंत्र्याचे संरक्षण करते.

२५. स्वातंत्र्याच्या संकल्पनेचा मुख्य उद्देश काय आहे?

उत्तर: प्रत्येक व्यक्तीला सुरक्षित, सन्माननीय आणि स्वतंत्र जीवन मिळावे हा मुख्य उद्देश आहे.

२६. भारतीय संविधान मानवी जीवनाकडे कसे पाहते?

उत्तर: ते केवळ जगण्यासाठी नव्हे, तर गुणवत्ता आणि सन्मानाने जगण्यासाठी आवश्यक सुविधा देण्यावर भर देते.

२७. २१व्या कलमामुळे कोणते आधुनिक अधिकार विकसित झाले?

उत्तर: Right to Privacy, Right to Clean Environment, Right to Education, Right to Health इत्यादी.

२८. न्यायालयाच्या दृष्टिकोनामुळे भारतीय लोकशाहीवर काय परिणाम झाला?

उत्तर: भारतीय लोकशाही अधिक संवेदनशील, मानवकेंद्रित आणि न्यायाभिमुख झाली.

२९. स्वातंत्र्याची संकल्पना व्यवहारात कशी लागू होते?

उत्तर: राज्य आणि न्यायव्यवस्था दोघेही मिळून स्वातंत्र्याची अंमलबजावणी करतात — धोरणे, कायदे आणि न्यायनिर्णयांच्या माध्यमातून.

३०. या संपूर्ण मजकुराचा सारांश द्या.

 उत्तर: भारतीय संविधानातील कलम २१ हे जीवन आणि स्वातंत्र्याचे मूळ आधार आहे. सर्वोच्च न्यायालयाने या कलमाचा विस्तार करून मानवी प्रतिष्ठा, आरोग्य, शिक्षण, पर्यावरण आणि खासगीपणा यांसारख्या अनेक अधिकारांना मूलभूत हक्काचा दर्जा दिला. त्यामुळे भारतीय लोकशाहीत स्वातंत्र्य हे फक्त कायदेशीर न राहता मानवकेंद्रित झाले आहे.

Answer by Dimpee Bora