Chapter - 3 समता आणि न्याय
1. नैसर्गिक न्याय म्हणजे काय?
उत्तर: नैसर्गिक न्याय ही अशी संकल्पना आहे, जिच्यामध्ये काय योग्य आणि काय अयोग्य हे प्रत्येक माणसाला त्याच्या नैसर्गिक बुद्धीने समजते. या न्यायासाठी कोणत्याही मानवनिर्मित कायद्याची गरज नसते. मनुष्याच्या अंतःकरणातच न्यायाची आणि अन्यायाची जाणीव असते. म्हणूनच नैसर्गिक न्याय हे मानवी विवेक, नैतिक मूल्ये आणि न्यायबुद्धीवर आधारित असते.
2. नैसर्गिक न्यायाच्या संकल्पनेनुसार मानवनिर्मित कायद्याची गरज का नाही?
उत्तर: नैसर्गिक न्यायाचे तत्त्व सांगते की योग्य-अयोग्य ठरवण्यासाठी माणसाला बाह्य कायद्याची गरज नाही, कारण त्याच्या अंतःकरणात न्यायबुद्धी असते. प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःच्या अनुभव, सदसद्विवेकबुद्धी आणि नैतिकतेच्या आधारे न्याय्य-अन्याय्य ठरवता येते. त्यामुळे मानवाच्या स्वाभाविक विचारक्षमतेवरच न्यायाची मुळं आहेत.
3. वैधानिक न्याय म्हणजे काय?
उत्तर: जेव्हा न्यायाच्या अमूर्त किंवा तात्त्विक संकल्पनेला प्रत्यक्षात आणण्यासाठी कायद्याच्या माध्यमातून अंमलबजावणी केली जाते, तेव्हा त्याला वैधानिक न्याय म्हणतात. म्हणजेच, न्याय हा केवळ नैतिक विचार न राहता तो व्यवहारात कायद्याच्या स्वरूपात येतो आणि अंमलात आणला जातो.
4. वैधानिक न्यायाची व्याख्या कोणी दिली?
उत्तर: ही संकल्पना ब्रिटिश तत्त्वज्ञ जॉन ऑस्टिन यांनी मांडली. त्यांनी कायदा आणि न्याय यांचा घनिष्ठ संबंध स्पष्ट केला.
5. जॉन ऑस्टिन यांच्या मते कायद्याचे कार्य काय आहे?
उत्तर: जॉन ऑस्टिन यांच्या मते, कायद्याचे प्रमुख कार्य म्हणजे न्याय साध्य करणे आणि दुष्कृत्यांना आळा घालणे. कायदा हा समाजात शिस्त आणि न्याय राखण्यासाठी तयार केलेले एक साधन आहे, ज्यामुळे सामाजिक सुव्यवस्था टिकून राहते.
6. कायद्याशिवाय न्यायाचे तत्त्व नसल्यास काय होते?
उत्तर: जर कायदा न्यायाच्या तत्त्वांवर आधारित नसेल, तर तो केवळ दडपशाहीचे आणि अन्यायाचे साधन बनतो. अशा स्थितीत कायदा लोकांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरला जातो, पण न्याय देण्यासाठी नाही.
7. वैधानिक न्यायावर काय अवलंबून असतो?
उत्तर: वैधानिक न्याय पूर्णपणे न्यायाच्या तत्त्वांवर अवलंबून असतो. जर कायदा नैतिकता, समता आणि प्रामाणिकतेच्या तत्त्वांवर आधारित असेल तर तो खऱ्या अर्थाने न्याय देतो.
8. वैधानिक न्यायात कोणत्या गोष्टींचा समावेश होतो?
उत्तर: वैधानिक न्यायात अनेक घटक येतात —
निर्भीड आणि निःपक्षपाती न्यायदान,
तणावमुक्त न्यायप्रक्रिया,
निश्चित नियमांची अंमलबजावणी,
आरोपीला आरोपांची पूर्ण माहिती,
आरोपीला स्वतःची बाजू मांडण्याचे स्वातंत्र्य इत्यादी.
9. न्यायदान करणारी यंत्रणा कशी असावी?
उत्तर: न्यायदान करणारी यंत्रणा निर्भीड, निःपक्षपाती आणि स्वायत्त असावी. न्यायालयावर कोणतेही राजकीय, सामाजिक किंवा आर्थिक दबाव नसावा, जेणेकरून न्याय निष्पक्षपणे दिला जाईल.
10. न्यायदानाची प्रक्रिया कशात पार पडावी?
उत्तर: न्यायदानाची प्रक्रिया तणावमुक्त आणि स्वच्छ वातावरणात पार पडावी. जर बाह्य दबाव किंवा भीती असेल तर न्यायाची संपूर्णता राखली जात नाही.
11. न्यायदानासाठी काय आवश्यक आहे?
उत्तर: न्यायदानासाठी निश्चित आणि स्पष्ट नियम असणे आवश्यक आहे. हे नियम सर्वांसाठी समान असावेत आणि कोणत्याही व्यक्तीला पक्षपातीपणे लागू होता कामा नयेत.
12. आरोपीला कोणती माहिती असावी?
उत्तर: आरोपीला त्याच्यावर ठेवलेल्या सर्व आरोपांची पूर्ण माहिती असावी, म्हणजे तो आपली बाजू समर्थपणे मांडू शकेल. ही माहिती लपवणे म्हणजे न्याय प्रक्रियेचा भंग होय.
13. आरोपीला कोणते स्वातंत्र्य असावे?
उत्तर: आरोपीला आपल्या बचावासाठी आवश्यक ते पुरावे सादर करण्याचे आणि स्वतःची बाजू मांडण्याचे संपूर्ण स्वातंत्र्य असावे. हे न्यायाच्या तत्त्वांचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
14. सामाजिक न्याय म्हणजे काय?
उत्तर: सामाजिक न्याय म्हणजे समाजातील सर्व घटकांना समान संधी देणे आणि वस्तू व सेवांचे रास्त व समतेच्या तत्त्वावर वाटप करणे. या न्यायामुळे समाजातील दुर्बल घटकांना त्यांचा योग्य हक्क मिळतो.
15. सामाजिक न्यायाला आणखी कोणते नाव दिले जाते?
उत्तर: सामाजिक न्यायाला वितरणात्मक न्याय (Distributive Justice) असेही म्हटले जाते, कारण त्यात संसाधनांचे न्याय्य वितरण महत्त्वाचे असते.
16. प्रक्रियात्मक न्याय म्हणजे काय?
उत्तर: प्रक्रियात्मक न्याय म्हणजे कायद्याच्या अधीन राहून योग्य आणि पारदर्शक प्रक्रियेने न्याय मिळवणे. यात न्यायप्रक्रिया आणि कायद्याचा योग्य अर्थ लावणे महत्त्वाचे असते.
17. प्रक्रियात्मक न्यायाचा अर्थ कायद्यासमोर कशाशी जोडलेला आहे?
उत्तर: प्रक्रियात्मक न्यायाचा अर्थ असा आहे की कायद्यासमोर सर्व समान आहेत. कोणाच्याही जाती, धर्म, वर्ग किंवा स्थितीनुसार भेदभाव होता कामा नये.
18. न्याय हा कोणाशी संबंधित असतो?
उत्तर: न्याय हा केवळ व्यक्तीच्या हक्कांशी संबंधित नसून संपूर्ण समाजाशी संबंधित असतो. कारण समाजात समता, बंधुता आणि शांती टिकवण्यासाठी न्याय आवश्यक आहे.
19. प्रक्रियात्मक न्यायाचे विवेचन कोणी केले?
उत्तर: रॉबर्ट नॉझिक यांनी प्रक्रियात्मक न्यायाची संकल्पना मांडली. त्यांनी सांगितले की न्याय हे नियमांद्वारे आणि कायदेशीर प्रक्रियेने प्राप्त होतो.
20. सामाजिक न्यायाचे विवेचन कोणी केले?
उत्तर: सामाजिक न्यायाचे विवेचन कार्ल मार्क्स, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि जॉन रॉल्स यांनी केले. या तिघांनी समानता, संधी आणि मानवी प्रतिष्ठा या तत्त्वांना महत्त्व दिले.
21. कार्ल मार्क्स कोण होते?
उत्तर: कार्ल मार्क्स हे जर्मन तत्त्वज्ञ आणि समाजशास्त्रज्ञ होते. त्यांनी भांडवलशाही व्यवस्थेवर टीका करून समाजवादाची संकल्पना मांडली.
22. मार्क्स यांच्या मते राज्यसंस्था कोणाचे साधन आहे?
उत्तर: मार्क्स यांच्या मते, राज्यसंस्था ही कामगारवर्गाचे शोषण करण्याचे साधन आहे. भांडवलदार राज्याचा वापर स्वतःच्या फायद्यासाठी करतात.
23. राज्याचे कायदे कोणाच्या हिताचे असतात?
उत्तर: राज्याचे कायदे प्रामुख्याने भांडवलदार वर्गाच्या हिताचे असतात, कारण त्यांच्याकडे संपत्ती व सत्ता असते.
24. मार्क्स यांच्या मते न्याय्य वितरणासाठी काय आवश्यक आहे?
उत्तर: मार्क्स यांच्या मते, संसाधनांचे न्याय्य वितरण व्हावे यासाठी भांडवलशाहीचे समाजवादी व्यवस्थेत रूपांतर होणे आवश्यक आहे.
25. समाजवादी व्यवस्था कोणाला प्राधान्य देते?
उत्तर: समाजवादी व्यवस्था ‘आहेरे’ वर्गाच्या संपत्तीच्या हक्कांपेक्षा ‘नाहीरे’ वर्गाच्या समतेच्या आणि न्यायाच्या हक्कांना प्राधान्य देते.
26. ‘आहेरे’ वर्ग म्हणजे कोण?
उत्तर: ‘आहेरे’ वर्ग म्हणजे असा वर्ग ज्याच्याकडे उत्पादन साधनांची मालकी असते — म्हणजे जमीन, कारखाने, संपत्ती इत्यादी.
27. ‘नाहीरे’ वर्ग म्हणजे कोण?
उत्तर: ‘नाहीरे’ वर्ग म्हणजे असा वर्ग जो मुख्यत्वे कामगारवर्गाचा आहे आणि ज्याच्याकडे उत्पादन साधनांची मालकी नसते.
28. मार्क्सवादी दृष्टिकोनातून न्यायालय कसे असावे?
उत्तर: मार्क्सवादी दृष्टिकोनानुसार न्यायालयाने समाजवादी तत्त्वांचा आदर करावा आणि सामाजिक समता, श्रमिकांचे हक्क आणि शोषणमुक्त समाजाची निर्मिती यासाठी कार्य करावे.
29. न्यायाच्या दोन दृष्टिकोन कोणते आहेत?
उत्तर: न्यायाचे दोन दृष्टिकोन म्हणजे —
प्रक्रियात्मक न्याय (Procedural Justice)
सामाजिक न्याय (Social Justice)
30. न्यायाच्या तत्त्वांशिवाय कायदा कसा बनतो?
उत्तर: जर कायदा न्याय, नैतिकता आणि समानतेच्या तत्त्वांवर आधारित नसेल, तर तो केवळ दडपणुकीचे साधन बनतो आणि समाजात भीती व अन्याय निर्माण करतो.
Answer by Dimpee Bora
