Chapter 8 -
ভাৰতীয় সভ্যতাৰ আৰম্ভণি
অনুশীলনী-১
১. তলৰ প্রশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-
(ক) সভ্যতা বুলিলে কি বুজা।
উত্তৰ: সভ্যতা হৈছে মানুহৰ সামাজিক, ধৰ্মীয়, অৰ্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক, নৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক উন্নয়নৰ এক জটিল ৰূপ। সভ্যতা বুজাবলৈ ভাষা, লিপি, নগৰ উন্নয়ন, ধৰ্মীয় বিশ্বাস, বিজ্ঞান, কলা, সাহিত্য আদি দিশৰো বিকাশ থকা প্ৰয়োজন।
(খ) সভ্যতাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: 1. সভ্যতাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল:
2. নগৰায়ণ
3. শস্য উৎপাদন আৰু খাদ্য মজুত
4. বাণিজ্যিক বিকাশ
5. লিপি আৰু ভাষাৰ বিকাশ
6. ৰাজনৈতিক শাসন ব্যৱস্থা
7. ধৰ্মীয় বিশ্বাস
8. শিল্প, স্থাপত্য আৰু বিজ্ঞানৰ উন্নয়ন
(গ) নীল নদীৰ পাৰত কোনটো সভ্যতা গঢ়ি উঠিছিল।
উত্তৰ: নীল নদীৰ পাৰত গঢ়ি উঠা এই সভ্যতাখনক মিচৰ সভ্যতা বুলি কোৱা হয়।
(ঘ) যিকোনো দুটা প্রাচীন সভ্যতাৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: ১. সিন্ধু সভ্যতা
২. মেছ’পটেমিয়া সভ্যতা
অনুশীলনী-২
১. তলৰ প্রশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-
(ক) সিন্ধু সভ্যতাক আন কি কি নামেৰে জনা যায়?
উত্তৰ: সিন্ধু সভ্যতাক হৰপ্পা সভ্যতা বুলি জনা যায়।
(খ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ উল্লেখযোগ্য যিকোনো দুটা স্থানৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ উল্লেখযোগ্য দুটা স্থান হৈছে—
-
হৰপ্পা (Harappa) – পাঞ্জাব, পাকিস্তান
-
মহেঞ্জোদাৰো (Mohenjodaro) – সিন্ধ, পাকিস্তান
এই দুয়োখন স্থান হৰপ্পা সভ্যতাৰ মুখ্য নগৰ হিচাপে পৰিচিত।
(গ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ নগৰৰ গাঁথনি কেনে আছিল।
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ নগৰসমূহ পৰিকল্পিতভাৱে নিৰ্মিত হৈছিল। নগৰবোৰে সজীৱ আৰু মৃত লোকৰ বাসস্থানৰ পৃথক অঞ্চল, পাকা ৰাস্তাঘাট, নিষ্কাষণ ব্যৱস্থা, বৃহৎ স্নানাগাৰ, ভঁৰাল, দুৱাৰযুক্ত ঘৰ ইত্যাদি অন্তৰ্ভুক্ত কৰিছিল।
২. চমুটোকা লিখ্যঃ
(ক) সৰস্বতী নদী
উত্তৰ: সৰস্বতী নদী হৈছে ভাৰতৰ এক প্ৰাচীন, পৌৰাণিক আৰু ঐতিহাসিক নদী, যাৰ উল্লেখ ঋগ্বেদ, মহাভাৰত, আৰু বহুতো প্ৰাচীন গ্ৰন্থত পোৱা যায়। এই নদী এখন বেদসমূহত "পবিত্ৰ নদী" হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হৈছে আৰু ই জ্ঞান, বিদ্যা আৰু সংস্কৃতিৰ প্ৰতীক হিচাপে ধৰ্মীয় দৃষ্টিৰে অতি গুৰুত্বপূর্ণ।
ভৌগোলিক তথ্য আৰু অনুসন্ধানঃ পুৰণি গ্ৰন্থ অনুসৰি, সৰস্বতী নদী হিমালয়ৰ পৰা উত্পন্ন হৈ পশ্চিম দিশে বৈ ইখন আৰব সাগৰত পৰে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। আধুনিক বিজ্ঞানীয়ে বিভিন্ন উপগ্ৰহ চিত্ৰ আৰু ভূ-গবেষণাৰ জৰিয়তে এই নদীৰ সুকান পথ (dry riverbed) হৰিয়ানা, পাঞ্জাব আৰু ৰাজস্থান অঞ্চলত চিনাক্ত কৰিছে।
বিশেষকৈ, ঘঘ্ঘৰ নদী আৰু হাক্ৰা নদীক সৰস্বতী নদীৰ শুকাই যোৱা প্ৰবাহ হিচাপে ধৰ্মীয় আৰু বৈজ্ঞানিক দিশৰ পৰা চিনাক্ত কৰা হৈছে।
নদী শুকাই যোৱাৰ কাৰণঃ বিজ্ঞানী আৰু ইতিহাসবিদসকলৰ মতে, ভূমিকম্প, হিমালয়ৰ জলবায়ু পৰিৱর্তন, নদীৰ গতি পরিবর্তন আৰু পৰ্বতৰ হ্ৰাস-প্ৰবাহ বন্ধ হোৱাত সৰস্বতী নদী অলপে অলপে শুকাই গৈ পৰিস্পষ্ট নদী ৰূপে থাকি নেথাকিলেও ইয়াৰ উপনদীসকলৰ চিহ্ন বৰ্তমানো দৃশ্যমান।
(খ) ৰাস্তা-ঘাট
উত্তৰ: ৰাস্তা-ঘাট (Roads and Transport) হৈছে যাতায়াত আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ এক মুখ্য অংশ। ই ব্যক্তি, সামগ্ৰী, সেৱা আদিৰ এক স্থানৰ পৰা আন স্থানলৈ স্থানান্তৰৰ সুবিধা দিয়ে। ৰাস্তা-ঘাটক উন্নয়ন আৰু সভ্যতাৰ মাত্ৰা হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
ৰাস্তা-ঘাটৰ গুৰুত্বঃ
-
যোগাযোগৰ মাধ্যম:
ৰাস্তা-ঘাটে নগৰ, গাঁও, আৰু দূৰ-দূৰান্ত অঞ্চলসমূহক পৰস্পৰে সংযোগ স্থাপন কৰে। -
অৰ্থনৈতিক বিকাশ:
কৃষি, ব্যৱসায়, শিল্প আদি বিকাশৰ বাবে ৰাস্তা-ঘাটৰ সুদৃঢ় জালিকাঠি অতি প্ৰয়োজন। এই ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে উৎপাদিত সামগ্ৰী বজাৰলৈ সহজে পঠিয়াব পৰা যায়। -
চিকিৎসা আৰু শিক্ষা সুবিধা:
উন্নত ৰাস্তা-ঘাট ব্যৱস্থাই চিকিৎসালয়, বিদ্যালয়, মহাবিদ্যালয় আদি স্থানত অতি সহজে পৌঁৰাই দিয়ে, যাৰ দ্বাৰা সমাজত উন্নতি সাধন হয়। -
জাতীয় একতাৰ পুষ্টি:
সৰ্বভাৰতীয় ঘাইপথ আৰু আন্তঃৰাজ্য পথসমূহে ৰাষ্ট্ৰীয় একতা আৰু সংহতি শক্তিশালী কৰে।
ভাৰতত ৰাস্তা-ঘাটৰ প্ৰকাৰঃ
-
ৰাষ্ট্ৰীয় ঘাইপথ (National Highways):
ই কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে নিৰ্মাণ কৰা ৰাস্তা, যি দেশৰ প্ৰধান নগৰসমূহক সংযোগ কৰে। NH-44 হৈছে আটাইতকৈ দীঘল ৰাষ্ট্ৰীয় ঘাইপথ (কাশ্মীৰৰ পৰা তামিলনাডুলৈ)। -
ৰাজ্য ঘাইপথ (State Highways):
ই ৰাজ্যৰ ভিতৰৰ মুখ্য চহৰ, বানিজ্য কেন্দ্ৰ আৰু জিলা সদৰক সংযোগ কৰে। -
জিলা পথ (District Roads):
ই জিলাৰ ভিতৰৰ গাঁও আৰু নগৰৰ মাজত যোগাযোগ স্থাপন কৰে। -
গ্ৰাম্য পথ (Village Roads):
ই গাঁওসমূহক জিলাৰ বাকি অংশৰ সৈতে সংযোগ কৰে। "প্ৰধানমন্ত্ৰী গ্ৰাম সড়ক যোজনা"ৰ অধীনত বহু গাঁওত পাকা ৰাস্তা নিৰ্মাণ কৰা হৈছে।
আধুনিকীকৰণ আৰু সমস্যা:
ভাৰতত ৰাস্তা-ঘাট ব্যৱস্থা উন্নত হ’বলৈ ধৰিছে যদিও, বহু ঠাইত এনেকুৱা সমস্যাও আছে—
-
কেঁচা বা বেয়া অৱস্থাৰ ৰাস্তা
-
বেছি যানবাহনে সৃষ্টি কৰা যানজট
-
বজ্ৰপাতে বা বৰষুণত ক্ষতিগ্ৰস্ত হোৱাৰ সম্ভাৱনা
-
দুর্ঘটনাৰ বেছি হাৰ
এই সমস্যাবোৰ সমাধানৰ বাবে ৰাস্তা সংস্কাৰ, নিয়মনিষ্ঠ ড্ৰাইভিং, যন্ত্ৰপাতি পৰ্যবেক্ষণ আৰু ৰাজহুৱা সচেতনতা অতি প্ৰয়োজনীয়।
(গ) ঘৰ-দুৱাৰ
উত্তৰ: ঘৰ-দুৱাৰ হৈছে মানুহৰ জীয়াই থকাৰ, নিৰাপত্তা, আৰু সামাজিক জীৱনৰ অন্যতম মূলভিত্তি। মানুহে জীৱ-জন্তুৰ পৰা পৃথকভাবে চিন্তা কৰি নিজৰ বাবে যি ঠাই নিৰ্মাণ কৰে, য’ত তেওঁ আশ্ৰয় লয়, পৰিয়াল চলায়, ৰক্ষা পায়, তাকেই ঘৰৰূপে কোৱা হয়। দুৱাৰ বা চৌহদ হৈছে ঘৰৰ বাহিৰভাগত থকা প্ৰাংগণ বা উঠোন, যি ঘৰৰ সৈতে জড়িত এক সামাজিক আৰু পৰিৱেশিক অংশ।
ঘৰ-দুৱাৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা:
-
আশ্ৰয়:
মানুহে প্ৰাকৃতিক বিপদ— বৰষুণ, ঠাণ্ডা, গৰম, বতাহৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ ঘৰ নিৰ্মাণ কৰে। -
নিৰাপত্তা:
ঘৰ মানুহৰ জীৱন আৰু সম্পত্তিক অপ্ৰত্যাশিত বিপদৰ পৰা ৰক্ষা কৰে। -
পৰিয়ালিক জীৱন:
মানুহে পৰিয়ালৰ সৈতে যিজনো দিনৰ অধিকাংশ সময় কটায়, সামাজিক, সাংস্কৃতিক জীৱন গঢ়ি তোলে, তাকেই ঘৰে সংহতি দিয়ে। -
সামাজিক চিনাক্তকৰণ:
মানুহৰ ঘৰ-দুৱাৰ তেওঁৰ চিনাকি, মান-সম্মান, সংস্কৃতিৰ প্ৰতিফলন স্বৰূপ।
ঘৰ-দুৱাৰৰ ৰূপবৈচিত্র্য:
ভৌগোলিক, পৰিৱেশিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক পৰিস্থিতিৰ ওপৰত আধাৰ কৰি ভাৰতত বা অসমত বিভিন্ন ধৰণৰ ঘৰ দেখা পোৱা যায়:
-
বাঁহৰ ঘৰ: অসমৰ গাঁও অঞ্চলত দেখা পোৱা পৰম্পৰাগত ঘৰ, যি বৰষুণ আৰু বানপানীৰ বাবে উপযোগী।
-
কাঠৰ ঘৰ: ঠাণ্ডা অঞ্চলত গৰম ধৰা ঘৰৰ বাবে।
-
ইঁটাৰ পকা ঘৰ: চহৰাঞ্চল বা উন্নত অঞ্চলত দেখা পোৱা দীৰ্ঘস্থায়ী ঘৰৰ প্ৰকাৰ।
-
টিন, খোৰা, পাতলীয়া বস্তুৰে বনোৱা কাঁচা ঘৰ: গৰীব আৰু বনাঞ্চলৰ অঞ্চলত সাধাৰণভাৱে দেখা যায়।
দুৱাৰ বা চৌহদৰ ভূমিকাঃ
ঘৰৰ প্ৰাংগণ বা দুৱাৰ পৰিয়ালিক, ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক কাৰ্য্যৰ বাবে উপযুক্ত স্থান। বহু সময়ত ইয়াতে উলহ-মেল, অতিথি-বৰ্গৰ আদৰণি, দৈনন্দিন কাম-কাজ (চকু ধোৱা, ধোৱা, সাৰ পাতি বসা) কৰা হয়।
আধুনিকীকৰণ আৰু সমস্যাসমূহঃ
আজিৰ সময়ত নগৰায়নৰ ফলত বহু ঠাইত পৰম্পৰাগত ঘৰ-দুৱাৰৰ স্থানে সান্ধ্যি ফ্লাট, এপাৰ্টমেন্ট বা টাওাৰ বনোৱা হৈছে, য’ত দুৱাৰ বা চৌহদ নাথাকে। ই পৰিয়ালিক সংহতি, সামাজিক সম্পৰ্ক, আৰু প্ৰাকৃতিক সংযোগ কমাই দিছে।
(ঘ) জল-নিষ্কাষণ ব্যবস্থা
উত্তৰ: জল-নিষ্কাষণ ব্যৱস্থা (Drainage System) হৈছে কোনো এখন ভূমিখণ্ডত থকা নদ-নদী, নালা, আৰু জলধাৰাৰ জালিকাঠি, যাৰ জৰিয়তে বৰষুণৰ পানী, হিমবাহৰ গলিত পানী বা আন জলসম্পদ সমূহ সমুদ্ৰ, হ্ৰদ, উপসাগৰ বা হ্ৰাসভূমিলৈ বৈ যায়। ই ব্যৱস্থাটোৱে পানী প্ৰবাহ আৰু ভূমি গঠনক পৰিচালনা কৰে, আৰু যিকোনো অঞ্চলৰ ভৌগোলিক, কৃষি, আৰু জনজীৱনৰ দিশত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলায়।
ভাৰতৰ জল-নিষ্কাষণ ব্যৱস্থাৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্যঃ
ভাৰতত জল-নিষ্কাষণ ব্যৱস্থা মূলতঃ দুটা প্ৰধান গোটত ভাগ কৰা হয়—
1. হিমালয়ৰ উৎসযুক্ত নদী পদ্ধতি (Himalayan Drainage System):
-
এই পদ্ধতিত থকা নদীসমূহ হিমালয় পৰ্বতৰ হিমবাহৰ পৰা উৎপন্ন হয়।
-
জলপ্ৰবাহ সৰ্ববছৰ বৰ্তমান থাকে।
-
মুখ্য নদীসমূহ: গংগা, যমুনা, ব্রহ্মপুত্ৰ
-
উপনদী: কালি, গাণ্ডক, ঘাঘৰা, কোশি, তীস্থ আদি।
2. উপদ্বীপীয় নদী পদ্ধতি (Peninsular Drainage System):
-
ই পুৰণি আগ্নেয় শিলৰ মালভূমিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
-
অধিকাংশ নদী মৌসুমী বৰষুণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
-
জলপ্ৰবাহ শীতকালত হ্ৰাস পায়।
-
মুখ্য নদী: গোদাবৰী, কৃষ্ণা, কাবেরী, মহানদী, নর্মদা, তাপি
নদী অনুসৰি নিষ্কাষণ পদ্ধতিৰ ধৰণঃ
-
দেন্ড্ৰাইটিক (Dendritic):
-
গছৰ ডালৰ দৰে গঠিত।
-
সাধাৰণভাৱে সমতল ভূমিত দেখা যায়।
-
-
ট্ৰেলিছড (Trellised):
-
নদী আৰু উপনদীসমূহ ক্ৰমে সমান্তৰাল আৰু পাৰস্পৰিকভাৱে সংযুক্ত।
-
কঠিন শিলৰ অঞ্চলত দেখা যায়।
-
-
ৰেডিয়েল (Radial):
-
পানী প্ৰবাহ এক কেন্দ্ৰবিন্দুৰ পৰা বাহিৰলৈ বিস্তৃত।
-
আগ্নেয়গিৰিৰ পৰ্বত বা গাঁঠল পৰ্বতত দেখা যায়।
-
জল-নিষ্কাষণ ব্যৱস্থাৰ গুৰুত্বঃ
-
জলচক্ৰ বজাই ৰাখে: বৃষ্টিপানীৰ সঠিক নিষ্কাষণে ভূমি সজীৱ হৈ থাকে।
-
কৃষিত সহায়: জলসেচ, পানীৰ সঞ্চালন আৰু মাটিৰ উৰ্বৰতা বজাই ৰাখে।
-
বানপানী নিয়ন্ত্ৰণ: সঠিক নিষ্কাষণ ব্যৱস্থাই বানপানীৰ পৰা ৰক্ষা দিয়ে।
-
মানৱ বসতিৰ বিকাশ: বহুতো সভ্যতা নদীৰ কাষে গঢ় লৈছে (যেনে — গংগা, নীল নদীৰ উপত্যকা)।
সমস্যা আৰু ব্যৱস্থা:
-
নগৰাঞ্চলত জল-নিষ্কাষণ ব্যৱস্থাৰ অভাৱত জলাবদ্ধতা, বেয়া গন্ধ, আৰু স্বাস্থ্য সমস্যা দেখা দিয়ে।
-
মাটিৰ উৰণি, প্লাষ্টিক বর্জ্য, আৰু অযোগ্য নালা প্ৰণালীৰ বাবে সমস্যা সৃষ্টি হয়।
-
আধুনিক নিষ্কাষণ ব্যৱস্থা উন্নয়নৰ বাবে সৰ্বত্ৰ চেম্বাৰ, ঢাকনি, বায়ো-ড্ৰেইন, জলপুনঃব্যৱহাৰৰ ব্যৱস্থা আদি গ্ৰহণ কৰা প্ৰয়োজন।
৩. "হৰপ্পা সভ্যতাৰ সেই সময়ৰ বাসিন্দাসকলে চাফ-চিকুণকৈ থকাত বিশেষ গুৰুত্ব দিছিল।"- ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলে নিজৰ ঘৰ আৰু নগৰ চাফ-চিকুণ ৰাখিছিল। ঘৰৰ পৰা মল-মূত্র নিষ্কাষণৰ বাবে নিৰ্দিষ্ট ব্যৱস্থা আছিল। তাৰোপৰি, মহেঞ্জোদাৰোত পোৱা বৃহৎ স্নানাগাৰ হেৰুৱা লোকসকলৰ স্নান আৰু পৰিষ্কাৰতা প্ৰতি গুৰুত্ব দেখুৱাই। ইয়া দেখুৱায় যে, সেই সময়ত লোকসকলে স্বাস্থ্য আৰু পৰিষ্কাৰতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল।
অনুশীলনী-৩
১. তলৰ প্রশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-
(ক) হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকল কি কি বৃত্তিৰ লগত জড়িত আছিল।
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকল কৃষি, পশুপালন, হস্তশিল্প, সুঁতা বোন, কুমাৰশিল্প, ধাতুকৰ্ম, সৰকাসহ বাণিজ্য আদিত জড়িত আছিল।
(খ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলৰ কোন কোন অঞ্চলৰ লগত বাণিজ্যিক সম্পর্ক আছিল? বর্হিজগতৰ লগত হৰপ্পাবাসীৰ বাণিজ্যিক সম্পর্কৰ কি কি প্রমাণ পোৱা যায়?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলৰ মেছ’পটেমিয়া, আফগানিস্তান, পারস্য উপসাগৰ আদিৰ সৈতে বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক আছিল। প্ৰমাণস্বৰূপে মেছ’পটেমিয়াৰ শিলমোহৰত সিন্ধু সভ্যতাৰ প্রতীক, হৰপ্পাৰ স্থানত পোৱা বিদেশী সামগ্রী (চুনপাথৰ, কাষ্ঠ) প্রভৃতি উল্লেখযোগ্য।
(গ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলে কি কি শস্যৰ খেতি কৰিছিল।
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ লোকসকলে গঁহু, জোঁৰ, কলাই, তিল, খাৰহি, গৰুৰ খাদ্য আৰু তুলা আদি শস্যৰ খেতি কৰিছিল।
(ঘ) হৰপ্পা সভ্যতাৰ সময়ছোৱাত কোনবোৰ হস্তশিল্পৰ প্রচলন আছিল?
উত্তৰ: হস্তশিল্পৰ ভিতৰত মাটি আৰু ধাতুৰ তৈয়াৰী হাঁহ, অলংকাৰ, খোদাই কৰা মোহৰ, সুঁতা বোন আদিৰ প্রচলন আছিল।
(চ) কিহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি হৰপ্পা সভ্যতাৰ লগত মেছ’পটেমিয়া আৰু ৰোমান সভ্যতাৰ সম্পর্ক আছে বুলি ক’ব পাৰি?
উত্তৰ: বিভিন্ন খননত পোৱা বিদেশী সামগ্ৰী, মোহৰ, লিপি, শিলমোহৰ প্রভৃতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি হৰপ্পাৰ লগত মেছ’পটেমিয়া আৰু ৰোমান সভ্যতাৰ বাণিজ্যিক সম্পর্ক আছিল বুলি ধৰা হয়।
২. চমুটোকা লিখাঃ
(ক) হৰপ্পাকালীন জীবিকা
উত্তৰ: হৰপ্পাবাসীৰ মুখ্য জীবিকা আছিল কৃষিকাজ, পশুপালন, বাণিজ্য আৰু হস্তশিল্প। সেইসাথে মৎস্য শিকাৰ আৰু কুমাৰশিল্পতো জড়িত আছিল।
(খ) হৰপ্পাকালীন বাণিজ্য
উত্তৰ: হৰপ্পাৰ লোকসকলে স্থল আৰু জলপথে দেশীয় তথা বিদেশী বাণিজ্য কৰিছিল। লোথাল বন্দৰ এজন মুখ্য বাণিজ্য কেন্দ্ৰ আছিল।
অনুশীলনী-৪
১. তলৰ প্রশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-
(ক) 'ইউনিকর্ণ' কি?
উত্তৰ: 'ইউনিকর্ণ' হৈছে হৰপ্পাৰ শিলমোহৰত খোদিত এটা এক শৃঙ্গযুক্ত জন্তু, যাক আজিৰ গঁড়ৰ দৰে ধৰা হয়।
(খ) শিল-মোহৰবোৰত কি কি জন্তুৰ প্রতিচ্ছবি পোৱা গৈছে?
উত্তৰ: শিল-মোহৰবোৰত গঁড়, বাঘ, হাতী, মাহীষ, হৰিণ, গৰু, ছাগলী আদিৰ প্রতিচ্ছবি পোৱা গৈছে।
(গ) হৰপ্পাকালীন লিপি কি কি সামগ্রীত পোৱা গৈছে?
উত্তৰ: হৰপ্পাকালীন লিপি মোহৰ, মাটিৰ হাঁহ, ধাতুৰ বস্তু, পাথৰৰ ফলক প্রভৃতি সামগ্রীত পোৱা গৈছে।
২. চমুটোকা লিখাঃ
(ক) হৰপ্পা সময়ৰ ধৰ্মীয় বিশ্বাস
উত্তৰ: হৰপ্পাৰ লোকসকলে শক্তিপূজাক গুৰুত্ব দিছিল। মাতৃদেৱীৰ পূজা, পশুপতি মূৰ্তিৰ পূজা, বৃক্ষ আৰু জন্তুৰ পূজা কৰা হৈছিল।
(খ) হৰপ্পা সময়ৰ ভাষা আৰু লিপি
উত্তৰ: হৰপ্পাৰ লোকসকলে এখন চিহ্নভিত্তিক লিপি ব্যৱহাৰ কৰিছিল, যাক এতিয়াও পঢ়া হোৱা নাই। লিপি ডাইৰেক্ট বাওঁফালৰ পৰা সোঁফাললৈ লিখা হৈছিল বুলি ধৰা হয়।
অনুশীলনী-৫
১. তলৰ প্রশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া-
(ক) হৰপ্পা সভ্যতাৰ বেছিভাগ ঘৰ কেনেকুৱা আছিল?
উত্তৰ: হৰপ্পা সভ্যতাৰ বেছিভাগ ঘৰ ছিল ইটাৰে নিৰ্মিত দুটা বা তিনিটা কোঠা থকা। প্ৰত্যেক ঘৰত গৃহনিৰ্বাহৰ সামগ্রী, স্নানাগাৰ, অগলি আৰু নিষ্কাষণ ব্যৱস্থা আছিল। দুৱাৰবোৰ সাধাৰণতে ৰাস্তাৰ দিশলৈ মুখ নোহোৱাকৈ আছিল।
OLD
পাঠ ৮
বেলেগ ধৰণৰ প্ৰশ্ন উত্তৰ পাবলৈ এই লিংক টোত ক্লিক কৰক
Click Here Might Learn
-------------------------------
