পাঠ ৮
দুৰ্যোগ আৰু আমি
১। উত্তৰ লিখা।
(ক) প্ৰাকৃতিকভাৱে হোৱা তিনিটা দুৰ্যোগৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃপ্ৰাকৃতিকভাৱে হোৱা তিনিটা দুৰ্যোগৰ নাম হ’লঃ
- ভূমিকম্প (Earthquake)
- ঘূৰ্ণী বতাহ (Cyclone)
- বানপানী (Flood)
(খ) কৃত্রিম বানপানীত কেনেধৰণৰ দুৰ্ঘটনা হ’ব পাৰে?
উত্তৰঃকৃত্রিম বানপানীৰ ফলত বিভিন্ন ধৰণৰ দুৰ্ঘটনা ঘটিব পাৰে। তলত কিছুমান উল্লেখ কৰা হৈছে—
- জীৱনহানি: পথ আৰু বসতি অঞ্চল পানীৰ তলত গৈ মানুহ আৰু জন্তু-জনাৱৰৰ ডুবি মৃত্যু হ’ব পাৰে।
- সম্পত্তিৰ ক্ষতি: ঘৰ, দোকান, ৰাস্তাঘাট, তথা বিভিন্ন গঠনসমূহ ক্ষতিগ্ৰস্ত হ’ব পাৰে।
- বিদ্যুত্ বিপদ: পানীত ডুব যোৱা বিদ্যুত্ৰ খুঁটা বা তাঁৰৰ সংস্পৰ্শত আহি বিদ্যুত্স্পৃষ্ট হোৱা বিপদ ঘটিব পাৰে।
- ৰোগ-ব্যাধি: নিৰ্দিষ্ট পানীৰ সংযোগ বিচ্ছিন্ন হোৱাৰ ফলত দূষিত পানী খোৱাৰ দ্বাৰা বিভিন্ন পানীবাহিত ৰোগ (যেমন কলেৰা, টাইফয়েড) সংক্ৰমণ ঘটিব পাৰে।
- যোগাযোগ আৰু পৰিবহণ বিঘ্নিত হওয়া: ৰাস্তা, ৰেলপথ ডুবি যোৱাত যাতায়াত ব্যবস্থা বন্ধ হ’ব পাৰে, যাৰ ফলত জীৱন-যাত্ৰা ব্যাহত হ’ব।
এইবোৰ সমস্যা সাধাৰণতে ড্ৰেইনেজ ব্যৱস্থাৰ অব্যৱস্থাপনা, বাধ বা দিৱাল ভাঙি যোৱা, জলাশয় বা নদীৰ প্ৰাকৃতিক প্ৰৱাহ বাধাগ্ৰস্ত হোৱাৰ ফলত কৃত্ৰিম বানপানীৰ সৃষ্টি হয়।
(গ) বনজুইৰ সৃষ্টি কেনেকৈ হয়?
উত্তৰঃবনজুইৰ সৃষ্টি প্ৰাকৃতিক আৰু মানৱসৃষ্ট বিভিন্ন কাৰণৰ ফলত হ’ব পাৰে। তলত তাৰে কিছুমান উল্লেখ কৰা হ’ল—
প্ৰাকৃতিক কাৰণ:
- বজ্ৰপাত: সেউজীয়া বন অঞ্চলত বজ্ৰপাতৰ ফলত শুকান গছপাতে জুই লাগিব পাৰে।
- উচ্চ তাপমাত্ৰা আৰু খৰাং: গ্ৰীষ্মকালত উষ্ণতা অত্যধিক বৃদ্ধি পালে আৰু বতাহ শুকান হ’লে গছপাতে সোনকালে জ্বলি উঠে।
- উত্তপ্ত লাভা: আগ্নেয়গিৰিৰ উদ্গীৰণৰ ফলত ওলোৱা লাভাই বনাঞ্চলত জুই লগাব পাৰে।
মানৱসৃষ্ট কাৰণ:
- অসাৱধানতা: শিবিৰ কৰা সময়ত সঠিকভাৱে জুই নুমুৱাই থোৱা, চিগাৰেটৰ জুই অথবা দেশলাই পানী নাখাই পেলোৱাটো বনজুইৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
- জংগল পৰিষ্কাৰৰ নামেৰে জুই জ্বলোৱা: কেতিয়াবা খেতি বা গছনি পৰিষ্কাৰৰ উদ্দেশ্যে জুই লগোৱা হয়, কিন্তু নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰলৈ গৈ বৃহৎ বনজুইৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে।
- শক্তি লাইনৰ সমস্যা: বনৰ মাজেৰে যোৱা বৈদ্যুতিক তাঁৰ ছিঙি পৰি স্পাৰ্কিং হ’লেও জুই লাগিব পাৰে।
- অপৰাধজনিত কাৰণ: কিছুমান সময়ত অবৈধ কাম-কাজ (যেমন: ভূমি অধিকৰণ, সৰবৰাহ বন্ধ কৰিবলৈ) বনজুই সৃষ্টি কৰা হয়।
বনজুই প্ৰকৃতি আৰু জীৱবৈচিত্রৰ বাবে ভয়ংকৰ হ’লেও, কেতিয়াবা ই নতুন গছ-লতা গজিবলৈ সহায়কো হয়। কিন্তু অধিকাংশ ক্ষেত্ৰতে ই পৰিবেশ আৰু জীৱজন্তুৰ বাবে বিধ্বংসী প্ৰভাৱ পেলায়।
(ঘ) ভূমিস্খলন হোৱাৰ কাৰণবোৰ লিখা।
উত্তৰঃভূমিস্খলন হোৱাৰ মূল কাৰণবোৰ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল—
প্ৰাকৃতিক কাৰণ:
- অতিৰিক্ত বৰষুণ: অতিধিক বৃষ্টিপাতৰ ফলত মাটিৰ আর্দ্ৰতা বৃদ্ধি পায়, যাৰ ফলত ঢালু ঠাইত মাটি ক্ৰমান্বয়ে খহি পৰে।
- ভূমিকম্প: ভূমিকম্পৰ কম্পনৰ ফলত ঢালু বা পৰ্বতীয়া অঞ্চলৰ মাটি অস্থিৰ হৈ ভূমিস্খলন ঘটিব পাৰে।
- আগ্নেয়গিৰিৰ উদ্গীৰণ: আগ্নেয়গিৰিৰ লাভা আৰু ছাইৰ ফলত মাটিৰ গঠন দুর্বল হ’ব পাৰে, যাৰ ফলত ভূমিস্খলন হয়।
- নদী বা সাগৰৰ সোঁত: পানীৰ সোঁতে মাটিৰ তলৰ অংশ ক্ষয় কৰি ভূমিস্খলনৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
মানৱসৃষ্ট কাৰণ:
- অৱৈজ্ঞানিক বনধ্বংস: বৃক্ষনিধন কৰাৰ ফলত মাটিৰ দৃঢ়তা কমি যায়, যাৰ ফলত ভূমিস্খলন সহজে ঘটে।
- অসংযত খনন: পথ, ভূগর্ভস্থ টানেল বা বিভিন্ন নিৰ্মাণ কামৰ বাবে পাহাৰ আৰু ঢালু ভূমিত অত্যাধিক খনন কৰিলে মাটি অস্থিতিশীল হৈ পৰে।
- অব্যৱস্থাপিত কৃষি পদ্ধতি: পৰ্বতীয়া অঞ্চলত বদ্ধ খেতিৰ পরিবর্তে অনিয়ন্ত্রিত জুম খেতি বা গাছে-কুঁৱলীৰ ধ্বংসৰ ফলত মাটিৰ দৃঢ়তা হ্ৰাস পায়।
- চপৰাস্তি (Overloading): অতিৰিক্ত জনবসতি, অট্টালিকা নিৰ্মাণ বা আনুষ্ঠানিক-অনানুষ্ঠানিক ব্যৱসায়িক কামৰ বাবে ভূমিত অধিক চাপ পেলালে ভূমিস্খলন হ’ব পাৰে।
ভূমিস্খলন ঠেকাবৰ বাবে বন সংৰক্ষণ, সঠিক ড্ৰেইনেজ ব্যৱস্থা, বিজ্ঞানসন্মত খেতি আৰু নিয়ন্ত্রিত নিৰ্মাণ প্ৰকল্পৰ প্ৰয়োজন।
২। ‘ক’ অংশৰ লগত ‘খ’ অংশ মিলোৱা
'ক' 'খ'
ভূমিস্খলন জলাশয়বোৰ শুকাই যায়।
খৰাং পৃথিৱীৰ উপৰিভাগ হঠাৎ কঁপি উঠে।
বনজুই জলাশয়বোৰ পানীৰে উপচি পৰে।
ভূমিকম্প বিস্তৃতভাৱে মাটি, বালি শিল আদি খহি পৰে ।
বানপানী হাবিত লগা জুই।
উত্তৰঃ'ক' অংশ → 'খ' অংশ
- ভূমিস্খলন → বিস্তৃতভাৱে মাটি, বালি শিল আদি খহি পৰে।
- খৰাং → জলাশয়বোৰ শুকাই যায়।
- বনজুই → হাবিত লগা জুই।
- ভূমিকম্প → পৃথিৱীৰ উপৰিভাগ হঠাৎ কঁপি উঠে।
- বানপানী → জলাশয়বোৰ পানীৰে উপচি পৰে।
৩। তলত দিয়া দুৰ্যোগবোৰৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা
(ক) খৰাং
উত্তৰঃখৰাং হৈছে এক প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ, যেতিয়া দীঘলীয়া সময়লৈকে বৰষুণ নাথাকে বা পানীৰ অভাৱ ঘটে। এই অৱস্থাত মাটিৰ আর্দ্ৰতা হ্ৰাস পায়, নদী-নালা আৰু জলাশয়বোৰ শুকাই যায়, যাৰ ফলত খেতি নষ্ট হয়, খাবলৈ পানী নাপোৱা সমস্যা দেখা দেয়, আৰু পৰিবেশৰ ওপৰত বেয়া প্ৰভাৱ পৰে। খৰাং প্ৰধানকৈ উষ্ণ আৰু সেমেকা অঞ্চলসমূহত বেছি দেখা যায়।
(খ) ভূমিস্খলন
উত্তৰঃভূমিস্খলন হৈছে এক প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ, যেতিয়া ঢালু ভূমিৰ মাটি, বালি, বা শিল আদি ক্ৰমান্বয়ে বা হঠাৎ খহি পৰে। ই সাধাৰণতে অধিক বৰষুণ, ভূমিকম্প, বন ধ্বংস, বা অনিয়ন্ত্রিত নিৰ্মাণৰ ফলত ঘটে। ভূমিস্খলনৰ ফলত পথ-ঘাট বন্ধ হৈ পৰে, ঘৰ-বাৰী ধ্বংস হয়, আৰু কেতিয়াবা প্ৰাণহানিও ঘটায়। বিশেষকৈ পৰ্বতীয়া আৰু ঢালু অঞ্চলত এই বিপদ বেছি দেখা যায়।
(গ) ভূমিকম্প
উত্তৰঃভূমিকম্প হৈছে পৃথিৱীৰ অভ্যন্তৰত সৃষ্ট কম্পনৰ ফলত পৃথিৱীৰ উপৰিভাগ কঁপি উঠা এক প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ। ই সাধাৰণতে ভূ-প্লেটসমূহৰ সঞ্চালন, আগ্নেয়গিৰিৰ উদ্গীৰণ, বা ভূ-অভ্যন্তৰৰ চাপ মুক্ত হোৱাৰ ফলত ঘটে। ভূমিকম্পৰ তীব্ৰতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ই বিল্ডিং ধ্বংস, ভূমিস্খলন, আৰু সুনামিৰ দৰে ভয়ংকৰ প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে। বৃহৎ ভূমিকম্পৰ ফলত মানুহৰ জীৱনহানি আৰু সম্পত্তিৰ বিশাল ক্ষতি হ’ব পাৰে।
৪। পার্থক্য লিখা
(ক) খৰাং আৰু বানপানী।
উত্তৰঃখৰাং আৰু বানপানীৰ পাৰ্থক্য
| পৰামিতি | খৰাং | বানপানী |
|---|---|---|
| অর্থ | দীঘলীয়াকৈ বৰষুণ নথকাৰ বা পানীৰ অভাৱৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা দুৰ্যোগ | অতিৰিক্ত বৰষুণ বা পানীৰ বৃদ্ধি হোৱাত জলাশয়বোৰ উপচি পৰি ভূমি প্লাবিত হোৱাটো |
| কাৰণ | বৰষুণৰ অভাৱ, উচ্চ তাপমাত্ৰা, খৰাংপ্ৰবণ জলবায়ু | অতিবৃষ্টিপাত, নদীৰ বুকু ফুলি উঠা, ড্ৰেইনেজ ব্যৱস্থাৰ অভাৱ |
| প্ৰভাৱ | জলাশয় শুকাই যায়, খেতি নষ্ট হয়, খাদ্য আৰু পানীৰ সংকট হয় | জনবসতি প্লাবিত হয়, ঘৰ-সম্পত্তি নষ্ট হয়, পানীবাহিত ৰোগ বৃদ্ধি পায় |
| প্ৰধান অঞ্চল | উষ্ণ আৰু আৰ্দ্ৰতা কম থকা অঞ্চল | বৰষুণবহুল আৰু নদীনদীসমৃদ্ধ অঞ্চল |
| প্ৰতিকাৰ | পানী সংৰক্ষণ, সেচ ব্যৱস্থা উন্নত কৰা, বন সংৰক্ষণ | ড্ৰেইনেজ ব্যৱস্থা উন্নত কৰা, নদীবাঁহ নির্মাণ, বন সংৰক্ষণ |
(খ) প্রাকৃতিক দুর্যোগ আৰু মানৱসৃষ্ট দুর্যোগ।
উত্তৰঃপ্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ আৰু মানৱসৃষ্ট দুৰ্যোগৰ পাৰ্থক্য
| পৰামিতি | প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ | মানৱসৃষ্ট দুৰ্যোগ |
|---|---|---|
| অর্থ | সম্পূৰ্ণ প্ৰাকৃতিক কাৰণত উদ্ভৱ হোৱা দুৰ্যোগ | মানুহৰ কার্যকলাপৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা দুৰ্যোগ |
| কাৰণ | ভূ-প্ৰাকৃতিক পরিবর্তন, বতৰ-জলবায়ুৰ পৰিৱৰ্তন | ভুল ব্যৱস্থাপনা, অসচেতনতা, প্রযুক্তিগত ত্ৰুটি |
| উদাহৰণ | ভূমিকম্প, বানপানী, খৰাং, ঘূৰ্ণী বতাহ, আগ্নেয়গিৰিৰ উদ্গীৰণ | বন ধ্বংস, পৰিবেশ দূষণ, যুদ্ধ-বিধ্বংস, অগ্নিকাণ্ড, নিউক্লিয়াৰ বিস্ফোৰণ |
| প্ৰভাৱ | জনজীৱন, পৰিবেশ, আৰু জীৱবৈচিত্ৰৰ ওপৰত ক্ষতিকৰ প্ৰভাৱ পেলায় | প্ৰাকৃতিক সম্পদ ধ্বংস কৰে, স্বাস্থ্য সমস্যা সৃষ্টি কৰে, আৰু অৰ্থনৈতিক সংকট আনিছে |
| প্ৰতিকাৰ | সতর্কীকৰণ ব্যৱস্থা, প্ৰাকৃতিক সম্পদ সংৰক্ষণ, দূৰ্যোগ প্ৰস্তুতি | সঠিক পৰিকল্পনা, পৰিবেশ সংৰক্ষণ, মানৱসৃষ্ট ত্ৰুটিসমূহ দূৰ কৰা |
প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ আমাৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰত হলেও, বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ সহায়ত ইৰ প্ৰভাৱ কমাব পাৰি। আনহাতে, মানৱসৃষ্ট দুৰ্যোগ আমাৰ সচেতনতা আৰু সঠিক ব্যৱস্থাপনাৰ জৰিয়তে ৰোধ কৰিব পাৰি।
৫। খালী ঠাই পূৰ কৰা
(ক) ১৯৫০ চনত অসমত ডাঙৰ ভূমিকম্প হৈছিল।
(খ) বনানীকৰণৰ যোগেদি ভূমিস্খলন ৰোধ কৰিব পাৰি।
(গ) বজ্রপাত পৰি প্ৰাকৃতিকভাবে হাবিত বনজুই লাগে।
(ঘ) বাঘজান তৈলখাদৰ বিস্ফোৰণ এটা মানৱসৃষ্ট দুর্ঘটনা।
৬। দুর্যোগ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃদুৰ্যোগ বুলি এনে প্ৰাকৃতিক বা মানৱসৃষ্ট ঘটনাক কোৱা হয়, যিয়ে মানুহৰ জীৱন, পৰিবেশ, আৰু সম্পত্তিৰ ওপৰত ভয়ংকৰ প্ৰভাৱ পেলায়। ই সাধাৰণতে হঠাৎ সংঘটিত হয় আৰু ব্যাপক ক্ষতি সাধন কৰে।
দুৰ্যোগ দুপ্ৰকাৰৰ হয়—
- প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ: ভূমিকম্প, বানপানী, ঘূৰ্ণী বতাহ, খৰাং, বনজুই আদি।
- মানৱসৃষ্ট দুৰ্যোগ: পৰিবেশ দূষণ, অগ্নিকাণ্ড, যুদ্ধ, তৈল বা গেছ লিকেজ, নিউক্লিয়াৰ বিস্ফোৰণ আদি।
দুৰ্যোগৰ প্ৰভাৱ কমাবৰ বাবে সচেতনতা, প্ৰস্তুতি, আৰু সঠিক ব্যৱস্থাপনা অতি প্ৰয়োজনীয়।
